Ойындар арқылы балалардың тілін дамыту.

Ойындар арқылы балалардың тілін дамыту.

Мектепке дейінгі жаста балалардың қарым-қатынас шеңбері кеңи түседі. Балалар біраз есейі түскен соң шағын отбасылық байланыстар шегінен шығып адамдардың аумақты тобымен, әсіресе қатар құрбыларымен араласа бастайды. Сөйлесетін адамдардың көбеюі баладан ең бастысы тіл болып табылатын қарым-қатынас құралын толық меңгеруді талап етеді. Баланың күрделене түсетін әрекеті тілдің дамуына да жоғары талаптар қояды.

Тілдің дамуы бірнеше бағытта жүреді: басқа адамдармен араласу кезінде оны іш жүзінде қолдану жетіле түседі, сонымен бірге тіл психикалық процесстерде қайта қараудын негізі, ойлау құралы болып табылады.

Балалар мектепке жақсы тілдік дайындықпен баруы тиіс. Бұл бағыттағы жұмыстарды жетілдіре түсу үшін тәрбиешілер тиісті әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, балалардың тілдік даму деңгейлерін жүйелі түрде бақылап, тексеру жүргізіп отыруы қажет.

Тіл дамыту жұмыстарын тиімді ұйымдастыру үшін тәрбиеші топтағы барлық балалардың тілінің даму деңгейін жақсы білу қажет.

Қазақ тіліндегі бақшаларда оқып жатқан басқа ұлт балаларын да бір сәт естен шығаруға болмайды. Олар қазақ тілін білу деңгейіне қарай топқа бөлініп оқытылуы керек. Балалардың қабылдау ерекшеліктеріне қарай тәрбиеші әр топқа әр түрлі оқыту мақсатын қойып, әрқайсысына тиімді әдіс-тәсілдер қолданады.

Даярлық топтағы балалар мектепке оқуға дайындалатын болғандықтан баланың сөздік қорын молайтып қана қоймай, әр сөздің мағынасын дұрыс түсініп, қолдана білуге үйрету көзделеді, мұнын өзі сөздерді септеп, жіктеп, тәуелдеп айтуға, антоним, синонимдерді, көркем сөздерді қолдана білуге үйретуді қамтиды.

Мектепке дейінгі шақта ойын іс-әрекеттін басты түріне айналады.

Орыс педагогы В.А.Сухомлинский: «Ойын баланың алдынан өмір есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін дамытады, ойынсыз ақыл-ойдың қалыптасуы мүмкін де емес»-дейді.

Ойын тілдің дамуына өте зор ықпал тигізеді. Ойын жағдайы оған араласқан әрбір баладан тіл қарым-қатынасы дамуының белгілі бір деңгейін талап етеді. Егер баланың ойынның барысына қатысты өз тілегін анық айтуға мүмкіндігі болмаса, егер ол бірге ойнап отырған өз жолдастырының сөз арқылы берілген нұсқауларын түсінуге қабілеті жетпесе, онда ол құрдастарына масыл болады. Құрдастарымен түсінісу қажеттігі ұйқасымды тілдің дамуына себепші болады.

Әр ойын өзіне тиісті үш мақсатта, яғни білімділік, тәрбиелік, дамытушылық бағытында.

Ойын ұйымдастыру түрлерін, әдіс-тәсілдердің технологиясын тәрбиешінің өзі таңдап әрбір тақырыпқа байланысты оқу жылының басында оқу жоспарына енгізу керек.

Тілдің дамуына арналған ойындар түрлері:

1)дидактикалық ойындар;

2)сюжеттік-рөлдік ойындар;

3)драмалау ойындары;

4)музыкалық драмалау ойындары.

Тіл дамыту жұмысының мазмұны:

-Тіл дыбыстарын дұрыс айтуға үйрету

-Сөздік қорды молайту

-тілдің грамматикалық жағын қалыптастыру

-Байланыстыра сөйлеуге үйрету.

Сөздің дыбысталуын дұрыс айтуды жетілдіруге үнемі назар аударылып отыруы тиіс. Мектепке дейінгі балалардың дыбыс қолдануда жиі ұшырасатын кемшіліктер-сөз ішінде дыбысты дұрыс айтпау, сөз ішінде дыбыс қалдыру, не дыбыс алмастыру. Көпшілік балалардың айтуға қиналатын дыбыстарының айтылуына өте мән берген дұрыс.

Дыбыстардың артикуляциялық орындарын көрсетуді ойын тәсілімен өткізген тіпті дұрыс.

Еліктеу әдісі-тәрбиешінің сөзін немесе сөз дыбыстарын әр балаға айтқызу (Қаздар қалай қанқылдайды-қанқ-қанқ)

Басқа ұлт балалармен қазақ тіліне тән дыбыстарын айтуға арналған ойын-жаттығулар өткіземін. Мысалы; Ә дыбысын дұрыс айтқызу үшін балаларға әженің баласын қалай уататын көрсетемін, балалар қайталайды.

Мектеп жасына дейінгі балаларды сөйлеуге үйретудегі басты міндет-сөздік қорды молайту.

Сөздік қорды дамытуда мына мәселелер мұқият ескеріледі:

1. БҰРЫН БІЛЕТІН СӨЗДЕРІНІҢ МӘНІН ҚАНШАЛЫҚ ТҮСІНЕТІНДІГІН БАЙҚАУ.

2.антоним, синоним сөздерді үйрету.

3. сөздік қорын жаңа сөздермен толықтыру.

4. етістіктер мен сын есімдерді дұрыс, орынды қолдана білуді қалыптастыру.

5. зат есімнің жекеше, көпше түрін, тәуелдік, жіктік жалғаулары арқылы айтылуын меңгерту.

Мұнын бәрін әсіресе сөздік дидактикалық ойынды кеңінен қолданудың маңызы зор. Мысалы, синоним сөздерді үйретуде «Көңілді доп» ойынды қолданамын.Балаға допты лақтырып сөз айтамын, сол сөзге айтылуы басқа

болғандықпен мағынасы бірдей сөз тауып айтуға ұсынамын.(мысалы: бұлақ-бастау, қайнар, көз; бөтен-басқа, бейтаныс, өзге,жат; т.б.)

«Қарама-қарсы сөздер» ойының антонимдерге байланысты сабақтарда қолданамын, т.б..

Сөздің грамматикалық формасы меңгерту арнайы сабақ түрінде емес, тіл дамыту сабақтарына қосымша ретінде дидактикалық ойындар, түрлі жаттығу жұмыстарын орындату түрінде іске асырылады.

Мысалы; зат есімдерді көптік, септік жалғауларын қосып айтуға үйретуде Кім не істеді? Кімге не керек? «Не жоқ?», «Сынарын тап», Қайда?, Неде? Т.б. сұраққа жауап беретін сөздік ойындар мен еңбек процессін бейнелейтін шығармашылық ойындар ойнату тиімді.

Бала тілінде бейнелі сөздерді қалыптастыру үшін арнайы лексикалық жаттығулар жүргізіледі.

Ол «Сипаттаған затты тап», «Қайсысы қалай дыбыстайды», «Затты сипатта» деген сияқты ойын түрінде болуы мүмкін. Мүндай ойында балаға таныс заттар алынады. Бала ол затты сипаттайды

Байланыстыра сөйлеуге үйрету барлық сабақта болады. Байланыстырып сөйлеуді жетілдіре отырып, жеке сөздердің тура мағынасы мен ауыспалы мағынасына, сөздің көп мағыналығына, яғни сөздің семантикалық жағына көңіл бөліп отыруы қажет.

Байланыстыра сөйлеуге үретуде сюжеттік-рөлдік ойындар, драмалау ойындары (ертегі, әңгіме мазмұнына сәйкес айналады), музыкалық драмалау ойындары қолданылады.

Үстел үсті театрын қолдана отырып, балалар таныс мәтіндегі сөйлем құрылымдарын тиісті дауыс мәнерімен айтып береді, сөз қорын дамытады, қазақша ауызекі сөйлеу дағдыларын қалыптастырады.

Сабақта, сабақтан тыс уақытта балалардың сөз қолдану тәсілдерін бақылау кезінде анықталған нәтижелерді сабақ жоспарын жасағанда мұқият ескеріп, қай баламен қандай жұмыс жүргізу керектігін белгілеп отыру қажет.