Республика Казахстан Восточно-Казахстанская область.
г.Семей гимназия №37
Азизова Венера Ермаковна учитель химии и биологии
Түсініктеме
Бұл әдістемелік кепілдеме сыныптан тыс сабақтарда немесе жануартану бөлімі бойынша қосымша білім беретін құрал болып табылады.
Әдістемелік кепілдеме сабақтың мазмұны жаңа әдіс пікір-таласты ойлау INSERT әдісі арқылы жүргізіледі.Бұл әдіс оқушылардың ойлау,дамыту,ізденіс қасиеттерін ашып,кітаптан жұмыс,зерттеу жұмыстарын жүргізуге,алған білімдерін тәжірибеде,саяхат барысында қолдана білуге үйретеді.Оқушылардың білімі толық нәтижеге жету үшін,егер бейне суреттер мен дыбыс танбаларын қолдана отырып жүргізуде сабақтың мазмұнын аша түседі.
Тақырыбы «Әнші құстар»
Мақсаты: оқушыларға әнші құстар жөніндегі түсініктерін тереңдетіп,ізденіс қабілеттерін арттыра отырып,зерттеу білімдерін қолдана отырып, зерттеу, білімдерін қолдана отырып экскурсия жүргізуге баулу арқылы,табиғатқа деген ынтасын арттыру. Сабақ түрі: комбинирлеген Cабақ әдістері: әңгіме,саяхат,пікір-таласты ойлау,тәжірибелік бақылау INSERT Сабақ жоспары: 1.Ұйымдастыру 2. Эмоциялық бағыт беру немесе жаттығу 3. Өткен сабақ мазмұны 4 . Жаңа сабақ мазмұны
Әнші құстар
Әнші құстар туралы барлығын білесіңдер? Неге әнші құстар деп атаған? Неге көптеген құстар,үй әтештері,қырғауылдар,кептерлер әнші құстарға жатпайды. Әнші тойғай тәрізділер ең жас,көп таралған құстар тобы.олар бәріне таныс,бұлбұлдар,шымшық,суық торғай,қарлығаш,тіпті қарға,сауысқандар.Салмақтары 4-5 граммнан,1,5кг дейін барады.Әнші құстардың дыбыс аппаратының ерекше құрлысы негізі болып табылады.Ол кеңірдіктен төменгі сақинасы өсіп барабан түзеді де,бронхының жоғарғы бөлімімен қосылып,әнші немесе төменгі кеңірдек түзеді.Мұнда 5-7жұп дыбыс бұлшық еттері жақсы жетілген. Аталық пен аналық әнші құстардың дыбыс кеңірдегінің құрлысы осындай болғанымен,көбінесе аталықтары әндетеді.Құстар әндерін көбею мерзімінде, жауынан қорғану үшін,территориясын білдіргенде салады. Россияда әнші құстар ұстау ертеден дамыған.Бұлбұлдары ғана емес басқа әнші құстарды үйде ұстаған.Жақсы әнші құстар қымбат тұрған. Құстар әнін зерттеушілер арасында өздерінің терминологиясы бар. Құстардың әнін «колена» немесе жеке сөздерге бөледі.Орыстың ұлы жазушысы И.С. Тургенов құстар әнін өз шығармаларында арқау еткен екен.Бұлбұл туралы атты әңгімесінде бұлбұл әнін сипаттаған.Магнитафон құстардың дауысын зерттеуге көмектеседі.Құстардың дауысы секундына 100-400 тонды дыбыс шығарса,біздің құлағымыз 18-20түрлі тонды дыбысын анықтай алады екен.Жавронок,иволга,дроздың әнінен халық музыкасын,халық аспаптарымен ән салғандай.Ұлы композиторлар өз шығармаларын құстар дыбыстарын келтірген.Ұлы Бетховен алтыншы симфониясында иволга дыбысын келтірген,Пасторальный симфониясында перепел,кукушка,бұлбұл әнін келтірген.Ал әнші құстар декоративті әдемі және жабайы болып бөлінеді.Құстардың салған әндеріне байланысты үйде ұстауға тырысқан.Канарейканы үйде ұстауы-кенар аталықтың әніне байланысты.Оларды Канар аралдарынан испандықтар әкелген.Ол кездері олар өте сирек кездесетін қымбат құс болатын.Байлар әдейлеп сұраныспен алтыннан клетка жасатып ұстаған екен.Канарейкалардың бірнеше түрлері болады.Канерайканың әнін зерттейтін аппараттар «спектрограмма» болған.Қазіргі кезде 500 түсті канарейкалар кездеседі. Амадиндер – үйде ұстайтын қішкентай құс болып табылады.Отаны-Австралия.Аталықтары аналықтарына қарағанда әдемі,денесіндегі жолақты сызықтар көз тартады.Аталығы әдемі түсінен басқа дауысы мен де ерекшеленеді.Аналықтары мұндай әдемі құс бермейді. Толқып тәрізді попугай.Отаны-Австралия.Бұлай 100 жыл бұрып әкелінген.Негізгі түсі табиғи жасыл түсті болып келсе,одан басқа ақ сары,көк,т.б түрлері кездеседі. Аталықтарының тұмсықтарының үсті көк түсті болса,аналықтарының түсі қоңыр болып келеді.Олар жыл бойы көбейе алады.Көбеюге себеп:оларға үйшік қойса,оған кіріп жұмыртқа сала бастайды.18 күннен кейін кішкентай балапанды көруге болады.Толқын тәрізді попугай дер аталу себебі: денесіндегі толқын тәрізді суреттерге байланысты. Нимфа-корелла.Отаны-Австралия.Оны көбінесе айдарлы тотықұс,немесе какадумен шатастырып жатады.Денесі орташа болып келген бұл құстын аталығының түсі ашық түсті болып,оранжевый теңбілі ашық көрінеді.Ал аталығы ондай ашық түсті емес.Жұмыртқа басу мерзімі 21 күн.Корелланың дауыстары қатты,шығарып шулайды. Айдарлы тотықұс немесе ожереловый. Отаны-Африка.Аталығы 2 жасқа келгенде мойынында қызыл-тегі ожерелье немесе жолақ пайда болады.Ал аналағында оңдай белгі жоқ.Табиғи түсі жасыл түсті.Денесі үлкен бұл тотықұс өзінің қатты дауысымен ерекшеленінеді.Барлық тотықұстардың негізгі қоректері тары,сұлы,шемішке,сонымен қоса алма, сәбіз,жұмыртқаны да жек көрмейді.Клеткасыда мел немесе ракушечник-кальций болу керек.Клетканың размері құстың дене тұрқына байланысты.Бұл құстардың барлығы декоративті әдемі әнші құстар болып табылады.
Енді жабайы әнші құстарға тоқталайық.оларға снегирь суықтоғай,чечетка,щегол-пайыз,синица,чиж,урагус,дрозд,сауысқан,қарға,т.б. жатады. Щегол-ең көп тараған әдемі құс.ол өзінің қанатының ұшындағы сырғыш түсті айнасымен,әдемі түсімен еркешеленеді. Басында қызыл бас киімі болады.бұл орманды жерлерде кең таралған.Бізде қыстайтын құс болып табылады.Қолға үйрету үшін көбінесе күзде ұстайды.өте сезімьал,тез үйренетін құс.Аталықтар жыл бойы әндете аталады.щеголдың таза тембірлі дауысын жоғары бағаланған. Снегирь-рябина жемісін жақсы көретін құс.Әдемі түсі мен қарапайым мінезі снегирдің уйде ұстауына көмектеседі.Басқа құстардан ерекшелігі аталығымен аналығы да әндетеді.басқа құстардың дауысын тез қайталайды. Урагус немесе ұзын құйрықты снегирь деп атайды.Түсі сұр түсті,кеудесі қызыл болып аталығы аналығынан ерекшеленеді.Аналығы сұр түсті болып келеді.бұл құстар басқа құстардың дауысын салып,әндетуге тез үйренеді.Азықты талғамайды.Бұл құстардың барлығы қыстайтын құстар болып табылады. 60 жылдардың басында құстардың дауысынан адам құлағы естімейтін ульра дыбысы табылған.Ол зарянка зеленушка, т.б. құстардың әндерінде бар.Құстар музыкант ретінде тек дауыс аппараттарын ғана емес,тұмсығын,қанатын,құйрығын, пайдаланған.Барлығымызға таныс тоқылдақ барабаншы болса,ол өзінің әнінде барабан ретінде ағаштан бастап,болс консерві банкасын,темірді пайдаланады.Аисттер өздерінің әндерін тұмсық тарымен шығарады. Көптеген жыртқыш құстар да тұмсықтарымен дыбыс шығарып,оны қорғаныш үшін пайдаланады. Құйрығымен әндететін құс-бекас-көбейер уақытында осындай дыбыс шығарады.Қанаттары арқылы құр,дыбыс шығарып әндетеді. 5. Бекіту. 6. Қысқаша зерттеу. 7. Қорытындылау
Ұымдастыру кезеңі: амандасу Сәлеметсіздер ме балалар? Кім жоқ сабақта? Эмоциялы0 ба5ыт беру,балалар,тақтада плакат ілініп тұр.Сендердің сабаққа келген көңіл күйлеріңді білу үшін әрбіреуің шығып градусқа көңіл күйлерің қандай екендігін белгілеп,түсіндіріндер.Қане,кім байқайды екен.
Белгілі нүктелерді қосып,оқушылардың сабаққа даярлығын тексеріп түсіндіру. Фенологиялық бақылауға алу. Өткен сабаққа шолу. Балалар,өткен жолы қандай құстар топтарымен таныстық. Блиц сұрақтар. «Орман құстары»
Қандай ерекшелігіне байланысты Тауыс туралы аңыз білесіңдер?
Қандай қырғауыл Қызыл кітапқа енген?
Патша құсы «Царская птица» деп қандай құсты айтамыз?
Цесарканың денесінде ақ дақтар туралы қандай аңыз бар?
Қырғауылдардың отаны қай жер?
Қандай қырғауылдар бізде суық климатқа және адапцияға өткен?
Қай қырғауылдың денесінде 17түрлі түсті бояу бар?
Қай қырғауылдың құйрығы ең ұзын болып табылады?
Шіл қайда тіршілік етеді жәнеқыста қайда түнейді? Балалар бүгінгі сабағымызда биологиялық орталықтың орнитология үйірмесінің жетекшісі Айна Дарменова қонақта.Біздің сабағымыз құстар тақырыбына байланысты болғандықтан біздің жауаптарымызды толықтырып,қосымша жауап беріп,бағалайды.
Балалар,естіп тұрсындар ма? Кімдердің дауысы? (құстардың дауысы бар магнитафон қосылады)
Неге әнші құстар деп атайды? ?
Құстар әні деген не?
Барлық құстар әдемі ме?
Қазір сендерге мен әнші құстар деген текст беремін.Бірақ оны оқымас бұрын,кішкене әнші құстар туралы ойланыңдар. 2-3мин. Әнші құстар туралы не ойлайсыңдар,не білесіңдер жазыңдар. Қате болсын болмасын бәрібір. «Кім көп біледі» Тізім жасаңдар.Одан кейін жазғандарынды оқып,тақтаға плакатқа жазамыз да,тыңдаймыз.
Одан кейін статьяны оқиды.Оны оқи отырып мына тапсырманы орындау керек.Тексті оқи отырып мына кестені таныстыру. Оқып болған соң жанындағы баламен оқығандарынды салыстырады. Одан соң балалар тақтаға назар аударайық та қай жерде дұрыс емес жерлерін толықтырылады.
Балалар біз жалпы әнші құстар туралы мағлұмат алдық,енді саналған білімізді жалғастыру үшін әнщі құстар:толқын тәр,алқалы,нимфа тоты құстары,канарейка,амадин құстарына фенобақылау жүргізіп,мини-зерттеу жүргіздік.Бұл бақылау нәтижесі экскурсия жүргізгенде қолданылады.Обьектілер туралы қосымша мағлұмат керек болса орнитолог Айна Дарменовнадан кеңес алуға болады.
Кабинетке келген соң әдеби материалдармен жұмыс аударылған текст әрбір құс туралы таңдау бойынша кітаптармен жұмыс.Мына әдемі құстарға назар аударыңызшы. Толқын тәрізді құс –денесіндегі әдемі толқын тәрізді суреттеріне байланысты осылай атаған.Отаны Австралия.Орманды жерлерде тіршілік етеді.Бұл тотықұстардың 200ден аса түстері бар.Негізгісі табиғи жасыл түс болғанымен қазіргі кезде,көк,жасыл,ақ,сары болып келеді.Аталықтарының тұмсығының үсті көк түсті,аналықтарының түсі қоңыр болып келеді.Әсіресе бұл құстардың мінез құлығы көбейер уақытта қызықты.Клеткасына үйшік әкеп қойсақ,оларға көбеюге көмек бергеніміз.Жұмыртқа басу мерзімі 18 күн.Осы күннен кейін кішкентай балапандары,жалаңаш,көздері соқыр болып туады.Аталығы аналығы мен балапандары тамақ тасып күтеді.Сөзге үйрету үшін жалғыз ғана тотықұсты жеке ұстап,күтіп баптап,жылы сөздер айтып,үйрету керек.Сонда ғана нәтижеге жетуге болады. Нимфа-Корелла-бұл құстың отыны –Австралия. Отанды жерде тіршілік етеді. Қазіргі кезде үйде де ұстайды.Басындағы хохосы немес айдары,бетіндегі сарғыш түсті болып келеді.Көбінесе бұл тотықұстарды какадулармен шатастырып жатады.Атылықтары аналықтарынан күтіп қауырсынын тазартып көмектеседі.Жұмыртқа басу мерзімі 21күн. Сөзге үйрету үшін жеке құсты ұстап,басқа құстардың дауысын естімеу керек.
Жабайы әншә құстар-біздің туған өлкеміздің қыстайтын көшпелі құстары суықторғай,чечетка,щегол,урагус,поползень,синица. Бұл құстарды әдемі дыбыстарына байланысты үйде асырай бастады.Парус Программасы бойынша қыстайтын құстардың түрлік құрамына байланысты үйірменің оқушылары жұмыс жүргізуде.
Суық торғай өзінің әдемі түсімен,әнімен көз тартады.Олардың аталығы да аналығы да әндетеді.Аталығының кеудесі қызғылт түсті,ал аналығында ондай түс болмайды.Жақсы көретін азығы рябина болып табылады.
Чечетка- аталығының кеудесі қызғылт түсті,басында бас киімі бар Өте қозғалғыш құс.Адамдарға тез үйренеді.Олар бөлме өсімдіктеріндегі тляны құртуға көмектеседы.
Щегол-басының қара түсті болуы,сарғыш түсті қанатының ұшы, тұмсығының қызғылт түсті болып келуі еріксіз көз тартады.Әні өте әдемі,қоңыраудың дыбысы естіледі.Ұясы корзина тәрізді,жылына екі рет балапандайды.
Урагус –ұзын құйрықты снегирь.Аталығы әдемі,кеудесі қызыл түті,қанаттары дыбыс шығарады.Олар стайкамен ұщып ,қайың тұқыммымен қоректенеді.
Бекіту жаңа сабақ бойынша экскурсия тестін құру.Жауаптарын таныстыру.Қорытындылау:сонымен балалар бүгін біз әнші-құстар туралы білімдерімізді толықтырдық.Талдау жұмысы. Консультант-экспертке сөз беру.Ең толық жауап –ең қиын сұрақ? Ең тартымды әңгіме? Бағалау
