Жоба: Шо?ан У?лихановты? ж?рген жерлері

“ Шоқан жүрген жерлерде” тақырыбына жасалған зерттеу жұмысының жобасы. (Проект: «По местам Шокана»).

г. Жезказган, средняя школа № 3

Альмишева Ляззат Шайзаевна,

учитель казахского языка и литературы.

Кіріспе

Қазақтың алғашқы ғалымы, зерттеуші ретінде Шоқанды оқушыларға таныстырып, болған жерлерін оқулықтан тыс жұмыс әрекетімен белгілеп отырмын. Қазақ әдебиетінде Шоқан Уәлихановтың алып отырған орыны ерекше, оның қазақ даласын зерттеп, оның өмірін суреттеп, алғашқы рет орыс халқына, яғни орыс ғалымдарына, ағартушыларына көрсете білген ғалым ағартушы Шоқан ағамыз үлкен орын алады. Дәлелдей келсек, қазақ халқының тұрмыс-салты, өнері, мәдениеті алғаш рет орыс халқына Шоқан Уәлиханов арқылы жеткен.

Шоқан Уәлихановтың туған жері, білім алған ордасы, зерттеген жерлері, ұлттық рухын көтеру, яғни қазіргі кезде әдебиет ізденістерде үлкен орын алды.

Қазіргі кезде Шоқан Уәлихановытың шығармашылығы мен ізденіс жұмысын жасап отырған ғалым-зерттеушілер тек әдебиет қана емес, ғылыми нәтижелері де өте зор. Қазақ әдебиеті орыс мектептерінде Шоқан Уәлихановтың өмірі мен шығармашылығы 5 сыныптан бастап оқытылады. Әр сыныпта Шоқан Уәлихановтың әңгімелері, үзінділері оқушыларға ұсынылған.

Өзімнің жұмыс істейтін сыныптарда Шоқан ағамыздың шығармашылығымен таныса келіп, оның ішінде жоғары сыныптарды ғалымның саяхат жасаған жерлеріне тоқтала кетеміз. Шоқан Уәлихановтың шығармаларында тек қана қазақ халқының өмірі мен тұрмысы ғана емес, сонымен бірге орыс халқымен достығы айқын көрінеді. Оған дәлел болып отырған Шоқанның орыс ақын-жазушыларымен достастығы, яғни екі халық арасындағы бір-біріне деген ынтмақтастығы, бірлігі.

Мазмұны:

1. Сырымбет-Усадьба Сырымбет

2. Омбы кадет корпусы-Омский кадетский корпус

3. Омбыдағы кадет корпусының казармалары-Казарма Омского кадетского корпуса

4. Гауптвахта үйі-Здание Гауптвахты

5. Омбы госпиталі-Госпиталь в Омске

6. Омбы қамалының кенсесі-Канцелярия Омской Крепости

7. Омбыдағы пошта үйі-Здание почты в Омске

8. Омбы қаласына кіру межесі-Вьезд в город Омск

9. Тобыл қақпасы-Тобольские ворота

10. Омбыдағы Ф.М.Достоевский тұрған үйі-Домик Ф.М.Достоевского в Омске

11. Семейдегі Ф. М. Достоевский үйі-Дом Ф.М. Достоевского в Семипалатинске

12. Петербургтегі П.П.Семенов-Тян-Шанскийдің үйі-Квартира П.П.Семенов-Тян-Шанского в Петербурге

13. Санкт-Петербургтегі бұрынғы Демут қонақ үйі-Бывшая гостиница Демута в Санкт-Петербурге

14. Нева жағалауы-Набережная Невы

15. Мойка жағалауы, 61-үй-Набережная Мойки, 61

16. Петербург университеті-Петербургский университет

17. Ресейдің әскери министрлігі бас штабы-Генеральный штаб военного министрества России

18. Батыс Сібір генерал – губернаторының Сарайы-Дворец генерал-губерантора Западной Сибири

19. Верный бекінісіндегі Үлкен Орда приставның үйі-Дом пристава Большой Орды в укреплении Верное

20. Орыс география қоғамының үйі-Здание Русского георгафического общества

21. Орыс география қоғамы Батыс Сібір бөлімінің үйі-Здание Западно-Сибирского отделения Русского геграфического общества в Омске

22. Игі жақсылар жиыны-Благородное собрание

23. Шоқан Уәлихановтың мазары-Могила Чокана Валиханова

Жобаның мақсаты:

Міндеттері:

• оқушыларды тұңғыш ғалым Шоқан Уәлиханов жайында тарихи деректерді шығармашылыққа, ізденушілікке жетелеу;
• Шоқан Уәлихановтың мұрасын келешек ұрпаққа насихаттау;
• оқушылардың бойында танымдық құзіреттілігін дамыту;
• ұлттық құндылықтарды оқушы бойына сіңіру;
• оқушыларды жас ерекшелігі мүмкіндіктеріне қарай қоғамдық-мәдени ортаға баулу;
• көпмәдениетті, өзге ұлттар әдебиетін құрметтейтін толерантты тұлға тәрбиелеу.

• қазақ халқының танымал тұлғаның өмірі, оның шығармашылығының құндылығы жайлы оқушыларға мағлұмат беру;
• оқушылардың ізденушілік, зерттеушілік жобалау қабілеттерін дамыту;
• қазақ халқының әдебиеті, мәдениеті жайында дүниетанымын дамыту жолымен шығармашылыққа баулу.

Сырымбет

Усадьба Сырымбет

Усадьба Сырымбет- родовое поместье бабки Чокан - Айғаным Валихановой. Здесь прошли детские и юношеские годы будущего ученого. Известны его зарисовки усадьбы, а ее описание оставил петербургский чиновник А.К. Гейнс, побывавший здесь летом 1865 года:

Сырымбет – Шоқан Уәлихановтың әжесі Айғанымның патша әкімшілігі арқылы бекіттіріп алған мекен – жайы. Ұлы ғалымның балалық және жастық шағы осында өтті. Жас Шоқанның бұл мекен – жайдың жалпы көрінісін бейнелеген сурет бар.

«...Мы увидели несколько домиков во вкусе наших помещиков средней руки, а посередине мечеть. В середине дома, занимаемого Чингисом с женою, убранство подходит к помещичьему. В зале орган, играющий до двенадцати пьес, зеркала в простенках, бронзовые канделябры с хрустальными подвесками, такие же бра; маленькие шелковые портьеры на дверях, обшитые тонким, но широким аграмантом...»

Өткен ғасырдың ортасындағы Сырымбеттің сырт бейнесін патшаның әскери қайраткері А.К.Гейнс өзінің жол жазбасында былайша келтірген: «...Біздің орта қол помещиктеріміздің көңілінен шығатындай бірнеше үйді көрдік, ортада мешіт орналасқан. Шыңғыс пен әйелі отырған үйдің жалпы жиһаз-мүлкі біздің помещиктердікіне келеді. Залда он екі пьесаға дейін орындауға ыңғайланған орган, терезелер арасындағы тар қабырғаларда айналар жарқырайды, асыл шынылардан салпыншағы бар қола шырағдан, қабырғадағы шамдар да әлгілер секілді, есіктердегі кішкене жібек шымылдықтар, бұлардың бәрі шебер қолмен өте әшекейлі кестеленген...»

Усадьба не сохранилась. Художник М. Ержанов на основе рисунка Ч. Валиханова сделел вариант художественной реконструкции усадьбы.

Мекен-жай қазір жоқ. Суретші М. Ержанов Шоқанның өз суретінен негізінде Сырымбеттің көркем бейнесін бояумен келтірген.

Омский кадетский корпус

Омбы кадет корпусы

Здание было построено в 1826 году для училища Сибирского казачьего войска, где в 1827- 1834 годах учился отец Чокана. В 1846 году училище было переобразовано в Омский кадетский корпус с восьмилетним сроком обучения.

Интерьер здания подвергался значительным переделкам, фасад же остался почти в первозданном виде. На фасаде бывшего кадетского корпуса установлена мемориальная доска. Надпись гласит, что здесь в 1847 – 1853 годах учился Чокан Чингисович Валиханов.

Бұл үй 1826 жылы Сібір казак әскерлерінің училишесіне салынған. Мұнда 1827 – 1834 жылдары Шоқаннаң әкесі Шыңғыс Уәлиханов та оқыған.

1846 жылы училищеде сегіз жылдық оқу мерзімімен Омбы кадет корпусы болып қайта құрылды.

Мекен – жайдың алдыңғы беті өзгеріссіз сол қалпында келеді, ал ішкі құрылысы көп өзгеріске енген. Бұл үйдіің қабырғасында бірнеше әйгілі адамадарға арнайы мемориалы тақта қойылған. Солардың бірі Шоқан Уәлихановка арналған: онда 1847 – 1853 жылдары қазақ ғалымының осы корпуста оқығандығы жызылған.

Казармы Омского кадетского корпуса.

Омбыдағы кадет корпусының казармалары

Поступившего в корпус Чокана Валиханова поселили в казарме, в одной комнате с Гришей Потаниным. Гриша неплохо владел казахским языком. Чокан – ни одного слова не знал по – русски. Мальчики быстро подружились, и Гриша помог Чокану быстро овладеть русской речью.

Величественное здание казармы кадетского корпуса сохранилось почти в первозданном виде.

Омбы кадет корпусының оқуына тіркелген Шоқан Уәлихановты казармаға, эскадрон шәкірттерінің бірі Григорий Потанинмен бір бөлмеге орналастырды. Қазақ офицерінің баласы Гриша қазақ тілін едәуір түсініп, сөйлесе алатын. Корпусқа келген алғашқы кезінде Шоқан орыс сөздерін түсінбейтін, балалар тез достасып, Шоқан Гришаның көмегімен орыс тілін тез игере бастады.

Омбы кадет корпусы казармалары бүгінгі күнге дейін дұрыс сақталған құрылыс болып есептеледі.

Здание Гауптвахты.

Гауптвахта үйі

Построенное в 1781 – 1784 годах, здание Гауптвахты – одно из самых старых кирпичных зданий в Омске. Гауптвахта находилась на территрии Омской крепости и составляла часть ансамбля площади. Здесь не раз бывал Чокан Валиханов по делам службы, будучи адъютантом генерал – губернатора Западной Сибири.

В настоящее время здесь находится Омский областной военкомат.

1781 – 1784 жылдары салынған Гауптвахта үйі – Омбыдағы ең көне құрылыстардың бірі. Ол Омбы қорғаның аумағына кіріп, алаң ансамбілінің бір бөлігін құрастыратын. Батыс Сібір генерал – губернаторы адътантының міндетін атқарып жүргенде Шоқан Уәлиханов гауптвахта үйінде қызмет бабымен талай рет болған.

Қазір бұл үйде Омбы облыстық әскер комиссариаты орналасқан.

Омбы госпиталі.

Госпиталь в Омске.

В длинном деревянном здании, стены которого были окрашены в желтый цвет, размещался военный госпиталь. Это учреждение пережило более 130 лет в одних стенах: постройка датируется временем до 1850 года. Во второй половине 1859 года, после длительного и опасного путешествия в Кашгар, Чокан Валиханов находился здесь на излечении.

Главный фасад госпиталя выходил на Скорбященскую улицу (ныне улица Гусарова). По ней часто проводили закованных в цепи арестантов. Площадь перед госпиталем служила местом нердких в те времена экзекуций.

Қабырғалары сарымен боялған ағаш үйде әскери госпиталь орналасқан. Бұл мекен – жайдың іргетасы 1850 жылы қаланса керек. Салынғанына 130 жыл болған. 1859 жылдың екінші жартысында Қашқар сапарынан сырқаттанып оралған Шоқан Уәлиханов осы госпитальда емделді.

Госпитальдың мандай алды Скорбященск (қазіргі Гусаров) көшесіне шығатын. Осы көшемен қол-аяғы кісенделген тұтқындарды алып өтетін. Госпиталь алдындағы алаң кей кездері тұтқындар мен солдаттарды жазалау орнына да айналатын.

Омбы қамалының кеңсесі

Канцелярия Омской крепости

В здании из красного кирпича, построенном в последний год XVII столетия, размещалась канцелярия и жили семьи некоторых офицеров. Здесь не раз бывал Федор Михайлович Достоевский. В торжественные дни канцелярию крепости посещал генерал – губернатор Западной Сибири в сопровождении адъютанта Чокана Валиханова.

К столетию со дня смерти Федора Михайловича Достоевского здесь открыт музей великого писателя.

ХVII ғасырдың соңғы жылында қызыл кірпіштен тұрғызылған үйде қамал кеңсесі орналасып, кейбір офицерлер семьялармен тұрды. Шоқан Уәлиханов кезінде бүл мекен – жайға Ф. М. Достоевский де келіп – кетіп жүрген. Салтанатты күндерде Батыс Сібір генерал – губернаторы да бұл үйге кіріп, кеңсе қызметкерлерінің хал – жайын білетін болған.

Ф. М. Достоевскийдің туғанына 100 жыл толу қарсаңында мұнда қаламгердің Омбыдағы өмірін баяндайтын музей ашылды.

Здание почты в Омске.

Омбыдағы пошта үйі

Чокан Валиханов часто приходил сюда отправлять свою корреспонденцию в Петребург, письма родителям в Сырымбет.

Углы бревенчатого здания почти были забраны досками и оформлены под пилястры. Необычны окна здания – обрамленные резными наличниками, для того времени они были очень большими.

Бұл мекемеге Шоқан Уәлиханов жиі келетін: кейде Петербургке хабар – корреспонденциялар жіберетін, кейде Сырымбеттегі ағайын – туыстарына сәлем хат жолдайтын.

Пошта үйінің бөренеден өрілген қабырғасында ою - өрнек мол болатын, терезелері де сол кезге тән әшекеймен безендірілген еді.

Въезд в город Омск

Омбы қаласына кіру межесі

До отмены крепостного права в Росии действовали ограничения для передвижения по дорогам, облегчающие поимку беглых солдат, крепостных, каторжан и ссыльных.

Для проезда от города к городу требовалось получить в полиции разрешение, или, как тогда говорили, вид, либо отпускную от помещика, заверенную нотариусом. Служащим выдавалась подорожная – документ, впитавший в себя современное командировочное удостоверение и проездной билет. При въездах в крупные населенные пункты находились полицейские посты, проверявшие документы. В случае отсутствия документа или сомнения в его подлинности путник подлежал задержанию.

Ежелден Ресейде қашқан солдаттар мен босқын шаруалары белгілі бір жерлерде тергеп, бақылап отыру үшін үлкен жолдар мен қалаға кіре беріс тұста аялдамалар іспеттес құрылыстар салынған.

Ол кезде бір қаладан екінші қалаға бару үшін әрбір шаруаның не қызмет адамның помещиктен алған нотариуста расталған куәлік болуы шарт. Ресми қызметтегі жандарға подорожная деп аталатын, яғни бүгінгі тілмен айтсақ, командировка куәлігі мен жолаушы билет қоса берілген. Әрбір ірі қала немесе елді мекенге кіре берісте әлгіндей куәлік қағаздарын тексеріп, қарайтын полицей қарауылдары тұрған. Егер жолаушының қағаздарынан күмәнді бірдене аңғарылса, ол адам егжей-тегжейлі тексерілуден өтуге тиіс болған.

Осындай межелі аялдамалардан Шоқан Уәлиханов куәлік қағаздарын тексертіп, талай өткеніне ешбір күмән келтіруге болмайды.

Тобольские ворота

Тобыл қақпасы

Весной 1716 года русским отрядом под командованием лейб-гвардии полковника И.Д. Бухгольца на правом берегу Иртыша в устье реки Оми заложена крепость. В шестидесятых годах XVIII столетия Омская крепость, получив статус административного центра укрепленных линий Западной Сибири, стала перестраиваться. К концу XVIII века были возведены монументальные ворота-каменные арки с бойницами и караульными помещениями. Их было четверо: Омские, Тарские, Иртышские, Тобольские. Все они строились по одному проекту и ничем друг от друга не отличались. До нашего времени сохранились только Тобольские ворота. Через эти ворота из Омского острога водили партии арестантов на разгрузку барж с лесом. А через Омские и Иртышские ворота в 1853-1859 годы почти ежедневно проходил Ч.Валиханов, направляясь из своей квартиры в Мокром форштадте к месту своего дежурства в доме генерал-губернатора Западной Сибири.

Тобольские ворота как памятник архитектуры своего времени взяты под охрану государства.

1716 жылдың көктемінде орыс отрядының лейб-гвардия полковнигі И.Д.Бухгольцтің басқаруымен Ертістің оң жағалауы мен Омбы өзенінің құйылысында жаңа қорғанның негізі қаланды. XVIII ғасырдың алпысыншы жылдарынан бастап Омбы қорғаны Батыс Сібір бекініс шептерінің басшылық орталығы статусына ие болды. Сол ғасырдың аяғында бұл қорғанның жан-жағына монументалды қақпалар салынды.

Омбы қорғанында мұндай қақпалар төртеу болды: Омбы, Тара, Ертіс және Тобыл қақпалары. Бұлардың бәрі де бір жобамен салынды, бір-біріне өте-мөте ұқсас құрылыстар еді.

Бүгінгі күнге дейінгі тек қана Тобыл қақпасы сақталып келеді. Мұндай қақпалар арқылы Дала уәлаятына жорыққа солдаттар, казактар аттанатын. Бұл қақпалардан талай саяси тұтқындар, басқа да арестанттар өтті.

1853-1859 жылдары бұл қақпалар арқылы Шоқан Уәлихановтың ресми сапарларға аттанғанда талай қабат өткеніне ешбір шүбә келтіруге болмайды.

Қазіргі Тобыл қақпасы тарихи ескерткіш ретінде мемлекеттік қорғауға алынды.

Домик Ф.М.Достоевского в Осмке.

Омбыдағы Ф.М.Достоевский тұрған үйі

После окончания каторожного срока, в ожидании назначения в Сибирский линейный батальон, Достоевский поселился в маленьком домике бедного омского мещанина.

Хозяин квартиры по существующему положению о постойной повинности был обязан содержать в тепле постояльца, предоставлять ему четверть сальной свечи в день, постель и теплую воду для умывания. После грязных, холодных и темных тюремных камер этот домик казался выходцу из «мертвого дома» чуть ли не дворцом.

Здесь Достоевский прожил около месяца, до отправки в конце февраля 1854 года в Семипалатинск.

Айдалу мерзімі аяқталғаннан кейін, Сібір линиялық батальонына тағайындалу рұқстан күткен Федор Михайлович Достоевский Омбы кедей мещанының шағын үйіне орналасты. Сол кездегі тұрғылықты алым-салық өтеу ережесі бойынша, үй иесі пәтерге алған адамның жылы орынмен қамтамасыз етіп, төсек-орын және жуыну үшін жылы су әзірлеп тұруы қажет болған.

«Ажал үйінің» лас, азынаған қараңғы бөлмелерінен кейін бұл шағын мекен-жайдан өзі қаламгерге салтанатты сарайдай көрінуі мүмкін.

Бұл үйде Федор Михайлович Достоевский 1854 жылдың ақпан айының аяғына дейін бір айдай уақыт тұрды.

Дом Ф. М. Достоевского в Семипалатинске

Семейдегі Ф. М. Достоевский үйі

В 1857 году Достоевский, получив первый офицерский чин, женился на Марии Дмитриевне Исаевой, жившей в Кузнецке. Возвратившись в Семипалатинск с женой, он снял квартиру в только что построенном доме Лепухина. Чокан Валиханов появился в этом доме в мае 1859 года, завершив свое знаменитое путешествие в Кашгар. Тогда Достоевский с Валихановым и сфотографировались на память; эта фотография – самое известное изображение двух великих современников.

Ф. М. Достоевский к этому времени уже знал о своей отставке и ждал документы на право выезда из Семипалатинска. В этом доме великий русский писатель подарил Чокану небольшой кинжал, а спустя полтора месяца Валиханов отдарил Федора Михайловича, проезжавшего через Омск, шкатулкой палисандрового дерева, в которой писатель хранил потом рукописи, письма и вещи, связанные с дорогими ему воспоминаниями.

В бывшем доме Лепухина открыт мемориальный дом – музей Ф. М. Достоевского, ставший одной из достопримечательностей Семипалатинска.

1857 жылы Федор М.ихайлович Достоевский алғашқы рет офицер шенін алып, Кузнецк қаласында тұратын Мария Дмитриевна Исаеваға үйленді. Жас жұбайымен Семейге оралған ол жаңа ғана құрылысы аяқталған Лепухинның үйінен пәтер жалдады. Шоқан Уәлиханов ерлі – зайыпты Достоевскийлердің осы үйінде Қашқар саяхатынан кейін 1859 жылдың мамыр айында болды. Осы жолы Федор Михайлович пен Шоқан фотосуретке түседі: бұл сурет – қазірде екі халықтың ұлы перзенттері достығының символдық дәнекеріндей.

Бұл уақытта Федор Михайлович Достоевский әскери қызметтен босанып, Семейден кетуге рұқсат қағазын күтіп жүрген кезі еді. Осы үйде орыстың ұлы қаламгері өзінің досы Шоқанға қанжар сыйлады, осыдан бір жарым айдан кейін Омбы арқылы Ресейге өтіп бара жатқан Федор Михайлович қазақ досы палисандр ағашынан жасалған сандық тарту етті. Бұл сандықты жазушы зор ескерткіш ретінде құрметпен қадірлеп ұстады. Мұнда ол қолжазбаларын, хаттары мен аяулы заттарын сақтады.

Бұл күнде Семейдегі Лепухин үйінде Ф. М. Достоевскийге арналған мемориалдық музей жұмыс істейді.

Петербургтегі П.П.Семенов-Тян-Шанскийдің үйі

Квартира П.П.Семенов-Тян-Шанского в Петербурге.

12 мая 1861 года П.П.Семенов-Тян-Шанский женился и поселился в доме на 8-й линии Васильевского острова, где и прожил до своей смерти в 1914 году. Здесь его поздравили с браком Чокан Валиханов и Григорий Потанин. А недели через две сюда снова зашел Чокан, чтобы попрощаться с молодоженами перед отъездом из Петербурга домой, в степь.

За подготовку к изданию сочинений Чокана взялся К.К.Гутковский, но смерть в начале 1867 года прервала его труд. Собранные им труды Валиханова Гутковский завещал передать Семенову-Тян-Шанскому. Вплоть до начала нашего века в квартире выдающегося исследователя хранились сочинения и благоговейная память о Чокане Валиханове.

1861 жылы 12 мамырда П.П.Семенов-Тян-Шанский семьясы Васильев аралы 8-линиядағы үйге қоныстанады. Міне, осы үйде П.П.Семенов 1914 жылға дейін, яғни қайтыс болғанынша тұрды. Елге қайтар алдында Шоқан Уәлиханов бұл үйде бірнеше рет болған. Тіпті, бұл қонысты қарастырып, іздестіруге де Г.Н.Потанин екеуі қатысуы әбден мүмкін.

Шоқан Уәлихановтың творчестволық мұрасына өзі қайтыс болғаннан соң бас-көз болуды Г.Н.Потанин қарастырған еді. Ол біраз жыл қуғын-сүргінде жүрді. Бұл кезде Шоқан материалдарын жинастыру К.К.Гутковскийге тапсырылды. 1867 жылы К.К.Гутковский қайтыс болған соң, Шоқан жайлы деректер түгелімен П.П.Семеновтің қорғауына көшті. Белгілі ғалым-саяхатшының қазақ ағартушысының мұрасын баспаға әзірлеп, жариялауда ұйымдастырушылық еңбегі зор болды.

Бывшая гостиница Демута в Санкт-Петербурге

Санкт-Петербургтегі бұрынғы Демут қонақ үйі

В феврале 1860 года усталые почтовые лощади подкатили санный дилижанс к подъезду гостиницы Демута. Из дилижанса вышел одетый в волчью шубу молодой поручик – Чокан Валиханов. В гостинице Демута он снял квартиру под №1. Постепенно Чокан освоился на новом месте, приобрел обширный круг знакомях. На этой квартире Чокана навещали Ф.М.Достоевский, модный в то время поэт В.В.Крествский, профессор В.В.Григорьев. Здесь собиралось и сибирское землячество: Г.Н.Потанин, Н.М.Ядринцев, Ф.Н.Усов, И.Н.Наумов, И.Ф.Федоров-Омулевский и др.

В гостинице Демута останавливались многие деятели русской культуры, приезжая в Петербург. В свое время здесь жили М.Ю.Лермонтов и А.С.Пушкин. Здесь «жили» и литературные герои – например, ротмистр Минский, увезший в столицу дочь станционного смотрителя.

1860 жылдың наурыз айында Шоқан

Уәлиханов Демут қонақ үйіне келіп орналасты.

Жас поручик Шоқан №1 бөлмеге жайғасты.

Осы мекен-жайда жаңа достар тапты. Бұл жерде ол байырғы танысы – жазушы Федор Михайлович Достоевскийден басқа сол тұста ақын ретінде атағы жаңа шыға бастаған жас әдебиетші В.В.Крестовскиймен, профессор В.В.Григорьевпен табысты. Демут қонақ

үйіндегі осы бөлмеде ол өзінің сібірлік пікірле

с жерлестерімен де жиі бас қосып тұрды.

Олардың қатарында, әрине, Г.Н.Потанин, Н.М.Ядринцев, Ф.Н.Усов, И.Н.Наумов, тағы басқалары болды.

Мұнда әр кезеңде орыс мәдениетінің белгілі

жандары ат басын тіреп жүретін еді. Мәселен, Петербургке келгенде Демут қонақ үйінде А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтовтар да бөлмелер жалдап тұрған. А.С.Пушкиннің «Станция қорғаушысы» атты әңгімесіндегі басты кейіпкердің қызын алдап әкететін ротмистр Минский де осы Демут трактирінде жатқан.

Набережная Невы

Нева жағалауы

Не раз и в одиночку, и в компании с друзьями Ч. Валиханов бродил по набережным Невы. Любовался панорамами города, а со стороны Зимнего дворца – строгим шпилем Петропавловской крепости. О равелинах крепости, о томившихся в ее казематах декабристах и многих других борцах протв самодержавия не раз беседовал Чокан с друзьями, в чмсле которых был и Ф. М. Достоевский, тоже бывший ее узник.

Нева өзенінің жағалауында жалғыз қыдыруды немесе пікірлес достарымен әңгіме – дүкен құрып, ұзақ серуендеуді Шоқан жақсы көретін. Ол қаланың түзу көшелерін, Қысқы сарайды, Петропавл қорғанының күмбезді істігіне ұзақ көз тігіді ұнататын.

Петропавл қорғанындағы равелин – абақтыларды көргенде, декабристердің тағдырын есіне алған ол мұндағы казематтарға басқаша қарайтын. Өзінің декабристер жайлы ойын Шоқан патша өкіметінің қысым – қыспағын мол көрген досы

Федор Михайлович Достоевскийге, басқа да сенімді достарына бүкпей айтатын.

Мойка жағалауы, 61-үй

Набережная Мойки, 61

Бұл үйдің жартысынан көбін мұқтаждық көрген әдебиетшілер мен ғалымдарға көмек көрсету қоғамы жалдап тұрды. Бұл қоғамды ұйымдастырып, құрушылардың бірі – Шоқанның жақсы танысы, сол кездің өзінде белгілі геолог, жазушы, саяхатшы атанған Е.П.Ковалевский еді. Сонымен қатар Егор Петрович қазақ ғалымы Шоқан Уәлиханов қызмет атқарған Ресей сыртқы істер министрлігіндегі Азия департаментінің директоры болып істеді.

Е.П.Ковалевскийдің ұсынысы бойынша 1860 жылдың 30 қазан күні Шоқан мұқтаждық көрген әдебиетшілер мен ғалымдарға көмек көрсету қоғамының мүшесі болды.

Қоғам осы үйде концерттер, спектакльдер ұйымдастырып тұрды. Петербургте болған шағында Шоқан қоғамның мұндай істеріне жиі қатысып жүрді.

Часть этого здания арендовалась Обществом для пособия нуждающимся литератором и ученым. Одним из учредителей и первым председателем Общества был Е.П.Ковалевский (1811-1868) – известный геолог, писатель, путешественник. Он также был директором Азиатского департамента, где служил Чокан Валиханов, живя в Петербурге.

По предложению Е.П.Ковалевского на заседании комитета Общества 30 октября 1860 года Чокан был приянят в его члены. Общество организовывало концерты, спектакли, и Валиханов был частым их посетителем.

Петербургский университет

Петербург университеті

Еще до приезда в Петербург Чокан мечтал слушать лекции профессора Казем-Бека на восточном факультете университета.

По рекомендации П.П.Семенов-Тян-Шанского он посещал публичные лекции по русской истории Н.И.Костомарова и П.И.Плетнева, часто встречался с востоковедами П.И.Лерхом, И.Н.Березиным, М.А.Казем-Беком. Статьи последнего особенно интересовали Валиханова, а его книга «Полный конкорданс корана или ключ ко всем его словам и выражениям его текстов, для руководства и исследования религиозных, юридических, исторических и литературных начал сей книги» сильно повлияла на убеждения Чокана.

Были у Валиханова знакомые и из студенческой среды: Г.Н.Потанин, Н.М.Ядринцев, Х.Файзханов.

Петербургке келмей тұрып-ақ, Шоқан бұл университеттің Шығыс факультетінің ғалымдарымен кездесуді армандаушы еді. Әсіресе, ол М.Тантауи, Х.Фаизханов пен М..А.Казем-Бекке жолығып, солармен пікір алыссам деп ойлайтын. Пертербургке келгеннен кейін Шоқанның бұл ойлары толығымен жүзеге асты.

П.П.Семенов-Тян-Шанскийдің кеңесі бойынша Шоқан Н.И.Костомаров пен П.И.Плетневтің орыс тарихы бойынша көпшілікке арнап оқыған лекцияларына қатынасып жүрді. Университет пен Азия департаментінде қатар қызмет атқарып жүрген Шығысты зерттеушілер П.И.Лерхе, И.Н.Березин, М.А.Казем-Бектердің еңбектері қазақтың жас ғалымына ықпалын тигізді.

Соңғы екі адаммен Шоқан олардың Қазан шаһарында қызмет еткен кездерінен хат-хабар арқылы таныс болған еді. Петербург университетіне барып жүргенде Шоқан бұл адамдармен етене араласты

Ресейдің әскери министрлігі бас штабы .

Генеральный штаб военного минестерства России.

В здании Генерального штаба (архитектор К И.Росси) Чокан работал над составлением карты долины озера Иссык – Куль и Малой Бухарии. Из библиотеки Генштаба он брал книги и рукописи. Здесь встречался с военным писателем и путешественником

М. И. Венюковым, геодезистом А. Ф. Голубевым, чиновником военного министерства

А. К. Гейнсом, редактором военной газеты «Русский инвалид» Д. И. Романовским.

Петербургте тұрғанда Шоқан Ресейдің әскери министрілігінің бас штабына (архитекторы К.И.Росси) күн сайын қызметке келетін. Қазақтың жас саяхатшы – ғалымы осы үйде Ыстықкөл төңірегі мен Кіші Бұхараның картасын жасау үшін ғылыми ізденісіне қажет кітаптар мен қолжазбалар алып тұрды. Шоқан осы мекемеде өзінің бұрынғы таныстары М. .И. Венюковпен, А.К. Гейиспен, «Русский инвалид» әскери газетінің редакторы Д.И.Романовскиймен жиі ұшырасып, пікірлесіп жүрді.

Дворец генерал – губернатора Западной Сибири

Батыс Сібір генерал – губернаторының Сарайы

Вскоре после окончания кадетского корпуса Чокан был назначен адъютантом генерал – губернатора Западной Сибири. На левом берегу Оми в 1859 году было закончено строительство дворца. В его стенах часто бывал Ч. Валиханов по делам службы и на балах, которые устраивал губернатор.

Кадет корпусын бітіргеннен кейін Шоқан Батыс Сібір генерал – губернаторының адъютанты болып тағайындалды. Омбы өзенінің теріскей жағалауында генерал – губернатор Сарайының құрылысы 1859 жылы аяқталды. Бұл зәулім үй толық бітпей тұрып - ақ, генерал – губернатор Х. Гасфорт осы мекен – жайға орналасқан еді. Сондықтан да Шоқан Уәлиханов қызмет бабымен де, басқа кезде де болып тұрды.

В 1984 году это здание реставрировано.

Бұл үйде қазір Омбы тарихи өлкетану музейі орналасқан. 1984 жылы бұл құрылыста жаңадан жөндеу - өндеу жұмыстары жүргізілді.

Дом пристава Большой Орды в укреплении Верное

Верный бекінісіндегі Үлкен Орда приставның үй

В конце августа 1856 года в Верненское укрепление прибыл молодой ученый П.П.Семенов. В укреплении тогда еще не было частных домов, кроме наскоро выстроенного домика пристава Большой Орды. Обязанности пристава исполнял полковник М.М.Хоментовский – добрый приятель Ф.М.Достоевского.

Петербургского гостя поместили в юрте, которая стояла во дворе. В следующем,

1857 году, П.П.Семенов вновь жил здесь в течение двух недель, занимаясь организацией экспедиции в горы Тянь-Шаня. «Верное, к моему крайнему удовольствию,-писал Семенов Тян-Шанский в своих мемуарах,-представилось мне уже в более приглядном виде, чем в 1856 году. Все домики юного укрепления были более или менее отстроены, и около домика пристава Большой Орды был уже посажен молодой садик...»

Чокан Валиханов впервые побывал в укреплении Верное в мае 1856 года. Наверное, и ему, как и П.П.Семенову, представлялась для ночлега юрта во дворе пристава Большой Орды.

1856 жылдың тамыз айының аяғында Верный бекінісіне жас ғалым П.П.Семенов келді. Бұл кезде қорғанда Үлкен Орда приставының үйінен басқа жеке меншікті мекен-жай жоқ еді. Пристав міндетін солдат Ф.М.Достоевскийдің ескі танысы полковник М.М.Хоментовский атқарушы еді.

Перетбергтен келген мейманды пристав мекен-жайы алдына тігілген киіз үйге орналастырады. Келесі 1857 жылы П.П.Семенов тағы да осы арада Тянь-Шаньға экспедиция әзірлігімен екі апта бойы тұрды.

«Верный менің едәуір таңданысыма қарамастан, 1856 жылға қарағанда, әжептәуір жақсарған қалыпта көрінді. Бекіністің көптеген үйлері тәп-тәуір салынып, Үлкен Орда приставы үйінің алдында жас бау-бақша да пайда болыпты»,-деп жазады П.П.Семенов өзінің естелігінде.

Шоқан Уәлиханов тұңғыш рет Верныйда 1856 жылдың мамыр айында болды. Бәлкім, Шоқан да өзінен кейін келген П.П.Семенов секілді Үлкен Орда приставы мекен-жайы ауласында тігілген киіз үйде демалып, түнеген шығар.

Здание Русского географического общества

Орыс география қоғамының үйі

27 февраля 1857 года двадцатидвухлетний поручик Чокан Валиханов на общем собрании заочно был избран действительным членом Русского географического общества. Рекомендовал его к избранию молодой ученый П.П.Семенов, познакомившийся с Валихановым в Семипалатинске в ноябре 1856 года. Посредником знакомства был

Ф. М. Достоевский, в ту пору рядовой 7-го Сибирского линейного батальона.

Через несколько лет, в здании Русского географического общества (Набережная Мойки, 14, недалеко от последней квартиры Пушкина) 4 мая 1860 года Валиханов сделал сообщение о своем путешествии в Малую Бухарию. Здесь он встречался с известными впоследствии путешественниками Н.А.Северцовым, М.И.Венюковым, А.Ф.Голубевым и др.

1857 жылдың 21 ақпан күні Орыс география қоғамының жалпы жиналысында жиырма екі жасар поручик Шоқан Уәлиханов қоғам мүшелігіне сырттай сайланды. Шоқанды қоғам мүшесі болуға лайық деп ұсынушы жас саяхатшы ғалым П.П.Семенов еді. Бұлар 1856 жылдың қараша айында Семей қаласында танысқан-ды.

Шоқан мен Петр Петровичтің танысып, достасуына 7 - Сібір линиялық батальонның қатардағы солдаты Ф.М.Достоевский дәнекер болды.

Арада біраз жылдар өтті. Шоқан Қашқарға саяхат жасайды, одан Петербургке шақыртылады. Осы Орыс география қоғамы жалдаған пәтерде (Мойка жағалауы, 14 – үй, А.С.Пушкиннің соңғы пәтерімен көршілес мекен – жай) 1860 жылғы 4 мамырда Уәлиханов өзінің Кіші Бұхараға саяхаты жайлы хабарлама жасады. Ол кейін атақты саяхатшы атанған Н.А. Северцовпен, М.И.Венюковпен, А.Ф.Голубевпен кездесіп тұрған.

Здание Западно-Сибирского отделения Русского географического общества в Омске

Орыс география қоғамы Батыс Сібір бөлімінің үйі

Орыс география қоғамының Батыс Сібір бөлімі 1877 жылы құрылды. Осы бөлімінің 1884 жылғы 7 желтоқсандағы мәжілісінде Шоқан Уәлихановтың «Қазақтар арасындағы шамандықтың қалдықтары» деген еңбегінің қолжазбасы оқылды.

География қоғамы Батыс Сібір бөлімінің архивінде қазақ ғалымының басқа да ғылыми еңбектері сақталып келеді. Оларды кезінде бөлімге Шоқанның досы Григорий Николаевич Потанин тапсырған еді. Сібірге әйгілі оқымысты, Азия елдерін кеңінен зерттеген Г.Н.Потанин Шоқанның ғылыми мұрасын жеке етіп бастыруға елеулі үлес қосты. Оның жетекшілігімен жүргізілген іздестіру жұмыстарының арқасында Омбы архивтерінің қазақ ғалымының көп еңбектері табылды.

Западно-Сибирское отделение Русского географического общества было создано в 1877 году. Здесь на заседании членов общества 7 декабря 1884 года была прочтена рукопись Ч.Валиханова «Следы шаманства у киргизов».

В архивах Западно-Сибирского отделения, кроме названной статьи, хранилась и другая, не менее любопытная работа «Вооружение киргизов в древние времена». Обе статьи были переданы обществу в 1884 году Г.Н.Потаниным «ввиду большого интереса, который они (особенно последняя) представляют».

Эти статьи были написаны Валихановым в 1861-1863 годах, а впервые опубликованы в 1904 году. В 1886-1894 годах Г.Н.Потанин занимался систематизацией сочинений Чокана; с этой целью он не раз бывал в Омске, где работал в архивах

Благородное собрание

Игі жақсылар жиыны

Здание Благородного собрания в Омске построено в 1861 году. Здесь можно было хорошо поужинать, сыграть в биллиард, полистать свежие газеты и журналы. Сюда заходил и Чокан Валиханов. Об одном из таких посещений известно, что Чокан пришел сюда в обществе возвратившихся в Омск после летних работ Г.Н.Потанина, Н.М.Ядринцева, астронома Э. Струве и геодезиста А.Ф. Голубева.

Игі жақсылар жиыны өтіп тұратын үй 1861 жылы салынған. Мұнда ақсүйектер ас ішіп, тоя тамақтанып, биллиард, шахмат, карта ойнап, газет – журналдар оқуға мүмкіндік алатын.

Бұл үйге Шоқан да келіп – кетіп жүрген. Омбы басшылары Дала уәлаятының белгілі адамдарының құрметіне осы үйде қонақасы – банкеттер де беріп тұрған. Мұндай қонақасы – банкеттердің біреуі Шоқанның әкесі Шыңғыс пен нағашысы Мұса Шормановтың құрметіне берілгендігі сол кездегі Омбы чиновниктерінің естеліктерінен мәлім.

Мовзолей Чокана Валиханова

Шоқан Уәлихановтың мазары

Чокан Чингисович Валиханов скончался 10 апреля 1865 года в ауле Тезека в урочище Кочен – Тоган. Над его могилой сложили саманный мазар, а через три года – мавзолей из красного кирпича. В 1881 году на могилу положена мраморная надгробная плита. В результате действий осадков, ветра и перемены температуры мавзолей стал разрушаться.

В 1958 году на могиле Чокана Валиханова установлен монументальный обелиск, сложенный из гранитных блоков.

Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов 1865 жылы 10 сәуірде дүниеден озды. Бұл қайғылы оқиға Жетісу еліндегі Тезек төре жайлауының Көшентоған деген жерінде болған еді. Сол уақытта Шоқан басына саман кірпіштен белгі қаланды. Үш жылдан соң қызыл кірпіштен күмбезді шағын мазар салынды. 1881 жылы Шоқан басына мәрмәрдан тақта орнатылды.

Қазақстан жұртшылығы 1958 жылы Шоқан Уәлихановтың бейітіне гранит блоктардан құрастырылған зәулім ескерткіш – обелиск орнатты. Мұнда Шоқанның бейнесі мүсінделген бедерлі суреті (барельефі) келтірілген.

Мына суретте Шоқан Уәлиханов басына орнатылған тұңғыш мазардың көрінісі бейнеленген.

Назарларыңызға рахмет !!!

Спасибо за внимание!!!