Сыныптан тыс ж?мысы: Жошы хан туралы а?ыз. А?са? киік. Домбыра туралы а?ыз.

«Жошы хан туралы аңыз» («Домбыра туралы аңыз») тақырыбына жасалған зерттеу жұмысының жобасы.

г. Жезказган, средняя школа № 3

Альмишева Ляззат Шайзаевна,

учитель казахского языка и литературы.

• өнерге деген сүйіспеншілігін арттыру, туған халқымыздың мәдени мұрасымен таныстыру;
• өнерді сүюге, өнереге деген ықылыс, құрмет сезімдерін тәрбиелеуге ықпал ету;
• оқушыларды өз халқының ғасырлар бойы дамып, қалыптасқан рухани өнерін терең түсініп, оған деген қызығушылығы мен ынта жігерін ояту;
• халықтық мұраны құрмет тұтатын, халқымыздың асыл мұрасын қастерлеуге халық композиторларының, ұлттық аспаптарды білуге, насихаттауға тәрбиелеу;
• тарихи мұра ретінде бағаланатын халық әндерінің түрлі ерекшеліктеріне бағыттай отырып, халықтық дәстүрді жаңаша қырынан зерттеп оқушыларының жұмысына бағыт беру.

Жобаның мақсаты мен міндеттері:

• нәтижесінде қазақ музыкасы мен өнерінің тарихы бойына жинақтайды, алған білімін дамытуды ары қарай жетілдіреді;
• Айтыс өнері, театр, опера және балет, кино өнері туралы мағлұмат беру арқылы оқушыларды адамгершілікке, эстетикалық көзқарасының талғамының дұрыс қалыптасуына ықпал етеді;
• Халықтың мәдени мұрасына қамқорлықпен қарауға, оны бағалай білуге үйретеді.
• Халқымыздың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін қастерлейтін қазақ музыкасы мен өнерін құрмет тұтатын азамат тәрбиелейді.

Күтілетін нәтиже:

1. Қазақстандық білім берудегі өзекті

мәселелердің бірі-көп тілді тұлға

қалыптастыру

2. Қазақ халқының ұлттық мәдени зергерлік

бұйымдарының ескі іздері, тарихи танымы мен

бай қазынасы - зергерлік бұйымдарын

халық игілігіне жарату.

Жобаның өзектілігі:

Атақты жаһангер Шыңғысханның үлкен ұлы-Жошы хан.

Кетбұға шамамен 1150-1230 жылдар аралығында ғұмыр кешкен. Кетбұғы Найман тайпасының ұлы жыршысы, күйшісі. Кетбұғы «Ақсақ құлан» күймен әйгілі. Кетбұға күйлері: «Ақсақ құлан», «Наратау», т.б.

Кетбұға 1150-1230 ж.ж.

Бұл оқиға ХІІ ғасырдың соңы мен ХІІІ ғасырдың басында болған. Аңыз кейіпкері Жошы хан-тарихтаболған адам, атақты жаһангер Шыңғысханның үлкен ұлы. Мұндай оқиғаның болғандығын тарих растайды. Осыдан үш күн бұрын Шыңғыстың сүйікті ұлы, Қыпшақ даласының билеушісі Жошы аңнан қайтып оралмады. Ол құлан аулауды жақсы көреді екен. Аңға бірге шыққан нөкерлерінің айтуынша, бұлар бір үйір құланға кездесіпті де, ханның оғы солардың бірін жаралапты.Хан ұлының оғы жаралаған ақсақ құлан оны шайнап өлтіреді. Ақыры, күн ұясына қонар шақта, ханның мүрдесі табылады.Ажалы аңнан келгені, я жаудан келгені белгісіз. Ханзада жоғалып кеткеннен кейін хан бір жамандық болғанын сезеді де: «Кім маған балаң өлді деп келсе, соның аузына балқыған қорғасың құямын»,-дейді.Ханға баласының қаралы хабарын жеткізуші адамның жазасы-өлім. Ханның сөзін естіп, адамдар оған баласы туралы шындықты айтуға қорқады. Қара халықты өлім жазасынан құтқару үшін, қаншама қатерлі болса да ханға естіртуді найманнан шыққан ұлы Кет-Бұғы жырау мойнына алады. Жырау өзі сөйлемей, домбырасын сөйлетеді. Қу тақтай ызынап қоя берді. Домбыраны тартып жатқан Кет-Бұғы емес сияқты, домбыраның өзі сөйлеп жатқандай көрінді. Күйді тыңдаған хан бәрін түсініп, ашуланады. Күй тартылып біткен соң, қаһарына мінген хан Кет-Бұғы жырауды жазалауға шешім қабылдады. «Қаралы хабар айтушының жазасы-өлім. Бірақ, Жошының қазасын естірткен мен емес едім ғой! Мына домбыра емес пе еді, саған азалы хабарды жеткізген!»...Жаман хабарды әкелген домбыраға қорғасын құйылсын деген бұйырық береді. Қайғылы хабарды домбыра жеткізгендіктен, оған ыстық қорғасын құяды. Осылайша беткі жағына кішкентай санылау пайда болыпты-мыс. Ата-бабаларымыздан қалған аңыз осылай толғайды. Найманнан шыққан ұлы жырау Кет-Бұғы қаһарлы Шыңғысқа, сүйікті ұлы Жошының өлімін осылай естіртіпті деседі. Осылайша «Ақсақ құлан» күйі халықты ханның қаһарынан қорғап қалған екен.

Памятник ХІІ-ХІІІ в.в. Мавзолей Жошы-хан расположен на левом берегу реки Каракенгир в 45 км от города Жезказгана. По преданию этот мавзолей связывают с именем старшего сына Чингиз-хана – Джучи. По легенде Джучи был обделен Чингиз-ханом при выделении ему улуса (удела). Это подтверждается и историческими материалами. Бассейн рек Сары-су, Каракенгир и Сарыкенгир издревле был наилучшим местом для охоты и скотоводства, поэтому ставка Джучи находилась в этих местах, где его, по всей вероятности, и похоронили после смерти.

Памятник ХІІ-ХІІІ в.в. Мавзолей Жошы-хана.

Күй-адам сезімін, психологиялық күйін түрлі аспаптар арқылы сыртқа шығараттын халық мұрасы. Оны шығарушыны күйші, композитор, ал жеткізушіні-орындаушы дейді.

Қазақтың тұңғыш ұлттық аспабы қай аспап деп ойлаймыз?

Домбыра, қобыз. Қазақтың тұңғыш аспабы-Қорқыт ата 40 жыл тартқан қобыз. Қорқыт-VII-VIII ғасырда өмір сүрген, 64 жол толғау, 360 жол өлең иесі болғанын тарих дәлелдейді. Шоқан Уәлиханов Қорқытты бірінші жарау деп те таниды. Қорқыт атаның «Қорқыттың күйі», «Қоңыр», «Желмая», «Қорқыт сарыны», т.б. күйлер-асыл қазына, өшпес мұра.

Домбыра- асқақтата ән салып, күй төккен өнерпаз халқымыздың артық қастерелеп үкі таққан, жалғызындай аялап қақ төріне ілген ең қымбат, ең сүйікті музықалық аспаптарының бірі. Халқымыздың мұны мен зары, қуаныш-күйініші, қайғысы мен қасіреті, аңсаған арманы сол киелі домбыраның қос ішегінен күй болып төгіледі. Сол асыл мұраларымыздың бірі-күй қазынасы.

Домбыра- қазақ халқының ең кең тараған ішекті музыкалық аспабы.

Ол-қазақ халқының мірінде маңызды орын алатын аспап .

Оны өшірмей бүгінгі күнге жеткізген екі құдіретті күш бар. Бірі-киелі домбыра, екіншісі-композиторларымыз. Олар-Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет, Абыл, Махамбет, Мәмен, Дайрабай, Сейтек, Қазанғап, Сүгір, Байжігіт тағы басқалар.

Ерназарұлы Дайрабай Қарағанды облысына қарасты Жаңаарқа ауданының жеріндегі Атасу өзенінің бойында дүниеге келіп, Шымкент облысының Қызылқұм ауданында дүние салған. Табиғат оған әншілік, ақындық, күйшілік сияқты ғажайып қасиет дарытқан.

Дайрабайдың күйлері: «Дайрабай», «Қоштасу», «Сыр», «Сырлың суы» т.б.

Дайрабай

Байжігіт Алтайда дүниеге келген әйгілі күйші. Байжігіттің өмір сүрген кезеңі Шыңғысханның қанды жорығынан көп зардап шеккен. Байжігіттің күйлері. «Азат», «Ақтабан», «Арман», «Беласар», «Нарын», «Тоғыз тоты» т.б.

Байжігіт

Ералыұлы Мәмен қазіргі Орал облысына қарасты жаңақалада дүниеге келіп, Фурманов ауданында дүние салған. Ұлы Құрманғазының жанына еріп тағылым алған. Мәменнің күйлері. «Ақшолпан», «Он алтыншы жыл» т.б.

Мамен

Наурыз мейрамы

Наурыз- бұл ежелгі түркі халықтарының жаңа жыл мейрамы. Парсы тілінен аударғанда- «наурыз»-сөзі «жаңа күн» деген мағынаны білдіреді. Оны барлық түркі халықтар: қазақтар, қырғыздар, өзбектер, тәжіктер атап өтеді. Бұл мейрам күн мен түннің теңелген күні. Наурыз мейрамы қазақтара елінің тәуелсіздік алуымен бірге қайта оралды. Наурыз кезінде қазақтар наурызкөже дайындайды. Көже жеті тағамнан жасалады. Олар: арпа, бидай, күріш, қара бидай, сүт, ет, май. Наурызкөже-көктем келгендігінің белгісі. Наурыз көп ұлтты Қазақстанның барлық халықтарының мейрамына айналды.

Наурыз мейрамы

Музыка, которая лечит все болезни.

Лечением серьезных заболеваний, конечно, должны заниматься доктора. Но когда речь идет о музыке-можно подобрать «лекарство» и самому. Сегодня во многих западных университетах студенты осваивают профессию музыкотерапевтов. И официальная медицина нисколько не возражает-обезбаливающий и успокаивающий эффект музыки известен давно. Этот метод не нов-еще в древности врачи лечили своих пациентов при помощи специально отобранных мелодий. Американские индейцы, шаманы Крайнего Севера по сей день вполне успешно лечат людей безо всяких лекарств.

Музыка положительно влияет не только на человека, но и на животных. Под классическую музыку лучше растут цветы. Завораживает музыка и других животных от собак до крыс, которые, как гласит известная притча, себе на погибель послушно следуют за дудочкой. Разве что змеи абсолютно равнодушны к исполнительскому мастерству факира, но и то лишь потому что они природы глухи.

На заметку:

Для успокоения: «Колыбельная» Брамса, «Свет луны» Дебюсси, «Аве Мария» Шуберта, мазурки и прелюдии Шопена, вальсы Штрауса.

От неврозов и раздражительности: «Лунная соната» Бетховена, «Кантата № 2» и «Итальянский концерт» Баха, «Симфония» Гайдна.

От скачков давления и нарушения сердечной деятельности: «Свадебный марш» Мендельсона, «Ноктюрн ре-минор» Шопена и «Концерт ре-минор» для скрипки Баха.

От мигрени: «Полонез» Огинского, «Венгерская рапсодия» Листа, «Фиделио» Бетховена.

От бессоницы: Сюита «Пер Гюнт» Грига, «Грустный вальс» Сибелиуса, «Грезы» Шумана, пьесы Чайковского.

От гастрита: «Соната № 7» Бетховена.

От пристрастия к алкоголю и табаку: «Аве Мария» Шуберта, «Лунная соната» Бетховена, «Лебедь» Сен-Санса, «Метель» Свиридова.

Назарларыңызға рахмет!!!