Сыни т?р?ыдан ойлау?а ?йрету

Сыни т?р?ыдан ойлау туралы жалпы т?сінік

Сыни т?р?ыдан ойлау – ба?ылауды?, т?жірибені?, ойлау мен тал?ылауды? н?тижесінде алын?ан а?па-ратты ойлау?а, ба?алау?а, талдау?а ж?не синтездеуге ба?ыттал?ан п?ндік шешім. Ол болаша?та ?рекет жасау?а негіз бола алады. Сыни т?р?ыдан ойлау к?бінесе ?арсы пікір айту?а, баламалы шешімдерді ?абылдау?а, ойлау ж?не іс-?рекетімізге жа?а немесе т?рлендірілген т?сілдерді енгізуге дайын болу?а, ?йымдастырыл?ан ?о?амды? ?рекеттерге ж?не бас?аларды сыни т?р?ыдан ойлау?а баулуды білдіреді.

Базалы? де?гейде сыни т?р?ыдан ойлау ?дерісі:

• релевантты? а?параттар жинауды;

• д?лелдерді сын т?р?ысынан талдау мен ба?алауды;

• кепілдендірілген шешімдер мен жина?тал?ан ?орытындылар;

• ау?ымды т?жірибе негізінде болжамдар мен ?сыныстарды ?айта ?арауды ?амтиды.

О?ыту мен білім беруді сыни т?р?ыдан ойлау сия?ты к?рделі міндеттермен ?атар, ?арастырылма?ан болжамдар мен ??ндылы?тарды, м?селелерді мойындау ж?не оларды шешуді? тиімді ??ралдарын табуды, басымды?тарды бекітуді? ма?ыздылы?ы мен міндеттерді шешудегі арты?шылы?ын т?сінуді ?арастырады.

Сыныпта?ы балалар мен жас?спірімдерді? сыни т?р?ыдан ойлауы

Сыни т?р?ыдан ойлауды, ?детте, білім беруді? кейінгі кезе?дерімен – орта мектепті? жо?ары сыныпта-ры мен жо?ары о?у орындарында о?ушылармен байланыстырады. Алайда сыни т?р?ыдан ойлауды? негіздерін кішкентай балалармен ж?мыс барысында, ?ажетті да?дыларды дамыту ма?сатында білім беруді? ерте кезе?інен дамыту?а болады. Б?л жолда?ы е? о?тайлы т?сіл – балаларды? жеке басыны? т?жірибесіндегі д?лелдерге м?н беруге ынталандыру. Бізде балаларды? ?ызы?ушылы?ын оятып, олар-ды? сыни т?р?ыдан ойлау да?дыларын дамыту ?шін ?олдану?а болатын, ?лемні? т?рлі б?ліктеріндегі ж?не тарихты? т?рлі кезе?деріндегі т?рмыс салты туралы мысалдар жеткілікті.Сыни т?р?ыдан ойлау м?нм?тінді есепке ала отырып, ба?ылау мен ты?дау ар?ылы д?лелдер жинастыру ж?не шешім ?абылдау ?шін талап?а сай ?лшемдерді ?олдану сия?ты да?дыларды дамытуды ?арастырады. Сыни т?р?ыдан ойлауды? б?л да?дылары т?мендегідей сипатталады:

• ба?ылау;

• талдау;

• ?орытынды;

• интерпретация.

М?селен, тарих немесе географияны ?йренуде ?олданылатын ?дерістер мен да?дылар:

• суреттер, фотосуреттер, естелік жазбалары сия?ты д?лелдерді жина?тау ж?не топтастыруды;

• негізгі дерекк?здерді ба?алауды ж?не солар?а с?йкес с?ра?тар ?оюды;

• негізгі дерекк?здерді жа?даятты? ?орытындылармен ж?не уа?ытша жина?таулармен салыстыру ж?не тал?ылауды;

• ана??рлым ке? т?жірибе негізінде болжамдар мен ?сыныстарды ?айта ?арауды ?амтуы м?мкін.

О?ушыларды? ж?мысын зерделеуді? кейінгі кезе?інде м??алімдермен тал?ылау, оларды? уа?ытша ?орытындыларын ?арастыру ж?не ?айта ?арау ар?ылы балалар?а білім беруді? жеке ?дерістерін т?сі-нуді, сонымен ?атар т?мендегілерді де реттеуге к?мек беруге болады:

• ба?алау;

• т?сіндіру;

• метатану.

Т?менде баланы? бас?аларды? к?мегіне ж?гіне отырып жасайтын ?адамдары мен сынып ж?мысын ж?зеге асыру кезінде ?олданылатын да?дылары берілген:

1. К?ру ар?ылы немесе ауызша д?лелдерден алын?ан а?параттармен танысы?ыздар. Б?л тапсырма негізгі дерекк?здерден о?у ар?ылы алын?ан а?парат?а да, шолулар мен сауалнамадан жина?тал?ан деректерге де, о?улы?, энциклопедия немесе Web-сайт сия?ты ?осал?ы дерекк?здерден жинал?ан а?парат?а да ?олданылуы м?мкін.

2. Д?лелдерді зерттеуді ??райтын немесе д?лелге негіз етіп алын?ан, кешірек жасал?ан іс-?рекеттерді ай?ындайтын негізгі тарма?тарды, болжамдарды немесе ?сыныстарды аны?та?ыз.

3. Б?л негізгі ??рамдар, к?ру ж?не ауызша д?лелдер ?алай біріктірілгенін ж?не бір-бірімен ?зара байланысатынын талда?ыз.

4. Жекелеген суреттерді? немесе т?рлі жеке пікірлер мен естеліктерді? ??састы?тары мен айырмашылы?тарын салыстыры?ыз ж?не зертте?із.

5. Д?лелдер мен бір?атар ойларды ??ру ?шін т?рлі а?парат к?здерін біріктіре отырып, ?осы?ыз.

Сізді? ойы?ызды ?алыптастыратын ж?не ?олдайтын т?рлі а?парат к?здері арасында байланыс орнаты?ыз.

6. Сізді? зерттеуі?ізбен байланысты д?лелдерді? за?дылы?ы мен беріктігін ж?не д?лелдер Сізді? болжамдары?ыз бен ойлары?ызды ?аншалы?ты ?олдайтынын немесе ?айшылы?тар тудыратынын ба?ала?ыз.

7. Зерттеуді? негізіне алын?ан с?ра?тарды? жауаптарын интерпретациялау н?тижесінде

алын?ан білімі?ізді ?олданы?ыз.

8. Жасал?ан ?орытындыларды негіздеп, ?зектілігі мен ма?ыздылы?ын аны?та?ыз.

Диалог ар?ылы сыни т?р?ыдан ойлауды дамыту

Сыныпта?ы ?арым-?атынасты зерттеуді к?здеген е?бектер белгілі бір ?зара ?рекеттестік ?лгілері – зерттеушілік ??гіме, д?йек пен диалогті? м??алімдер мен о?ушыларды ма?ына мен білімді игерудегі бірлескен іс-?рекетке тартылуымен ?атар, жо?ары де?гейдегі ойлау ?абілеттері ?рістеуіне ж?не зияткер-лік ?ырларыны? дамуына ы?палын тигізетіндігін к?рсетті. Александерді? (2004) Диалогтік о?ыту?а с?йкес сыныпты ?олданбалы зерттеуді зерделер болса?, о?ушыларды? ой-пікірлері назар?а болмашы ?а-на алынатын сыныпта?ы ?арым-?атынасты? д?ст?рлі моделі диалектикалы? ж?не диалогтік педагогика т?р?ысынан к?м?н ту?ызады. К?збен к?ру ж?не ауызша а?парат к?здерімен тікелей ?арым-?атынас жасау балалар?а д?йектеу да?дыларын шыны?тыру?а ж?не жеке т?сілдермен білім алу?а м?мкіндік береді ж?не формальді т?рде о?уды азайтады. Олар кітап ар?ылы білім беру сия?ты д?ст?рлі т?сілдерге наразылы? білдіреді ж?не м??алімдер білім мен зерттеу ?дерістерін бас?армай,ба?ыттап отыру ?шін ?здеріні? р?лдерін ?айта ?арастыруы керек.Балаларды диалог пен д?йектер, тал?ылау?а тарту белсенді ж?ргізілген жа?дайда оларды? о?уы тиімдірек ж?не зиятты жетістіктері жо?ары болатынын д?лелдейтін зерттеулер де к?бейе т?суде. Осылайша балаларды ХХІ ?асырда ж?не кейінгі ?асырларда да ?мір с?ру ?шін ?ажетті да?дылармен ж?не ?асиеттермен ?аруландыру – м??алімдер ?шін ынталандырушы к?ш болып табылады. Балалар к?ннен-к?нге ?олжетімділік артып келе жат?ан ана??рлым ке?коммуникация-лы? ?дерістерге тиімді ж?не ойда?ыдай ?атысу?а м?мкіндік беретін сыни т?р?ыдан ойлау мен зерттеу

да?дыларын дамытуы керек (Wolfe and Alexander, 2008).Біз баламалы м?мкіндіктер за?дылы?ына ж?не адамдарды? т?жірибесіне с?йене отырып, ?азіргі білім жиынты?тары мен ойлау нормаларын ?йрету арасында?ы шиеленіскен ?атынастарды реттеу т?сілдерін ?арастыруымыз керек.?олданылуы м?мкін ?дістер ретінде «Зерттеушілік ??гіме» немесе «д?йектеу» ж?не «диалогтік білім беру» мен «?олдау» к?рсетілген. Александер т?жірибеде зерттелген диалогті? бес ?лгісін аны?тады:

• механикалы? есте са?тау (?немі ?айталап отыру ар?ылы фактілерді, ойларды ж?не

к?нделікті іс-?рекеттерді жаттау);

• декламация (тестілеу ?шін дайындал?ан с?ра?тар ар?ылы немесе б?рын ?ткендерді еске

т?сіруге ынталандыру ?шін с?ра?та берілген сілтемелерге с?йене отырып, жауапты ойлау?а

жол сілтеу ар?ылы жина?тал?ан білім мен ??ымдарды толы?тыру);

• н?с?аулы?/мазм?ндама (о?ушы?а не істеу керектігін т?сіндіру немесе а?паратты жеткізу,

сонымен бірге фактілерді, ?а?идаттар мен р?сімдерді т?сіндіру);

• тал?ылау (а?параттарды тарату ж?не м?селелерді шешу ма?сатында ой б?лісу);

• диалог (?ателіктер мен т?уекелдерді азайта отырып, та?дауды ?ыс?арту?а ж?не т?сініктер

мен ?а?идаттарды «жеткізуді» тездетуге ы?пал ететін сауалнама мен тал?ылауды? жиынты?ы

ар?ылы ?зара т?сіністікке ?ол жеткізу) (Александр 2001, 2008).

Сапа мен ??гімені? мазм?ны балаларды? білім алуы ?шін ма?ызды болып табылады, Тал?ылау мен диалог ?зіні? танымды? ?леуетімен ерекшеленеді. Диалог барысында балалар?а баламалы м?мкіндіктер беріліп, бас?а адамны? к?з?арасын ?зіні? т?жырымдамалы? т?сінігін тере?детіп, дамуын ынталандыра-тын ?дістермен ?арастыру ?сынылады. Б?л – м??алімдерді? к?пшілігіні? т?сінігі бойынша, диалог пен басым ауызекі немесе «интерактивті» білім беруді? арасында?ы айырмашылы?ты логикалы? ж?не ?тымды д?лел ретінде ?олданылатын «диалектика» элементі (Wolfe and Alexander, 2008).

Д?лелдемеге идея мен м?мкіндіктерді ал?а жылжыту ж?не келісу деген аны?тама берілген.

О?ушылар ?здеріні? ??рдастарымен, сарапшылармен диалог ж?ргізу барысында т?жірибе жина?тап

ж?не ой ?рекетіні? жо?ары де?гейіне к?терілуге талпына отырып, баламалы м?мкіндіктер туралы сыни т?р?ыдан ойлап, зерттеу ж?ргізуге ?абілетті бола т?седі. Т?сінуді басты назар?а ала отырып ынтыма?-тасты?пен білім алу немесе м?селені шешу ?дерісі о?ушыларды? тиімді д?лелдерді ж?йелеу ?абілеттер-ін жо?арылатады.

С?ра?тар туында?ан жа?дайда, м??алімдерді? а?парат к?зі болуы міндетті емес, о?ушылар

мен м??алімдер бірлесіп интернет к?мегімен зерттеу ж?мыстарын ж?ргізе алады, м??алімдер

о?ушылар?а табыл?ан а?параттардан кажеттілерін та?дап, ба?а беріп, іздеуді? т?сілдері тура-

лы сыни т?р?ыдан ойлау?а к?мектесе алады. Диалогтік педагогика – балалар мен м??алімдерді?

жа?алы? ашу мен білім алуда ?зара ?арым-?атынас орнатуы.

Мерсер сыныпта тал?ылауда?ы д?лелді? ?ш т?рін аны?тады, олар:

• пікірталасты? ??гіме, о?ушылар б?секеге ?абілетті, бас?а адамдарды? к?з?арасын

?абылдауды ?аламайды;

• кумулятивтік ??гіме, м?нда о?ушылар бір-біріні? ?лесін сынамайды ж?не сындарлылы??а

негізделеді;

• зерттеушілік ??гіме, ?сыныстар жайында к?м?н туып, ?арсы дау айтылып, негізделген

д?лел мен сыни т?р?ыдан ойлау ар?ылы жал?асады (Mercer, 2000).

М??алім диалог ж?ргізуді? ережелері туралы келісімді на?тылап, сыныпта диалогтік ?лгі ??руы керек, о?ушылар бір-бірімен жа?а ж?не е? тиімді т?сілді іздестіре ж?не ма?ына ??руды? бірлескен т?сілдері-мен ?рекет ете отырып ж?мыс жасауы керек. Ол ?шін о?ушыларды? ерекшелігі мен ?ызы?ушылы?ын т?сініп, оларды? ?арым-?атынастары мен эмоцияларына зейін аудару ?ажет.О?ушыларды? істегендері мен айт?андарын ты?дап, талдай отырып, олар?а жауап берген кезде м??алімдер о?ушылар?а білім алуда тиімді ?олдау к?рсету м?мкіндігіне ие болады, «Білім беру ба?алау т?різді» деген ??ым мен фор-мативті ба?алау ?а?идаты, білім алып ?ана ?оймай, білімді т?зетін ?дістерге ?атысу ар?ылы білім алу дегенді білдіреді.

Б?л идеялар о?ушыларды білім алу мен білім беру ?дерісіні? белсенді ?атысушысы ретінде

?арастыратын сындарлылы? ??рылымына сай. Адамдарды? ?ай т?р?ыдан ал?анда да бір-біріне

икемделуі ??рмет пен сенімге негізделген. Диалогтік о?ыту ?жымды? (м??алім мен бала бірігіп тап-сырманы орындайды) ж?не ?зара білім алмасу?а жа?дай ту?ызады (м??алімдер мен балалар бір-бірін ты?дап, идеялармен б?ліседі ж?не балама к?з?арастарды ?арастырады) ж?не ?олдаушы (балалар ?ате жауап бергені ?шін ?оры?пай, ?з идеяларын еркін жеткізіп, бір-біріне ?зара т?сіністікке жетулеріне к?мектеседі) болып табылады.

М??алімдерді? сыни т?р?ыдан ойлауы

?аза?станда?ы к?сіби дамуды? жа?а ба?дарламасына сай сыни т?р?ыдан ойлайтын м??алімдер бала-ларды? сыни т?р?ыдан ойлауына ?атысты жо?арыда айтыл?ан ??рылым мен ?дерістерге с?йенуі м?мкін. Біра?, е? алдымен, біз рефлективті білім беру ??ымын саралап, сыни т?р?ыдан ойлауды? білім беру ба?дарламасында туында?ан ?ажеттілігін ескеруіміз керек.Сыни т?р?ыдан ойлау ?дісі негізделген д?лелдер мен м?нм?тіндерді, т?жырымдылы? пен ?дістер ж?не критерийлерді ?олдана білетін, нысаналы, ?зін реттей алатын ой ?дерісі ретінде бейнеленіп отыр. Балаларды? сыни т?р?ыдан ойлау ?абілеттерін дамыту?а байланысты, атап айт?анда: ты?дау мен зерттеу ар?ылы білім алу, м?нм?тінге к??іл б?ліп, шешім ?абылдау ?шін тиісті ?лшемдерді ?олдана білу сия?ты да?дылармен ?оса, м??алімдер:

• білім беру ба?дарламасы мен білім беру ?дерісін т?сіну ?шін ?ажетті теориялы? базаны;

• ?орытынды мен т?жырымдарды ?алыптастыруды? тиісті ?дістері мен технологияларын да-

мыту керек.

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«Сыни т?р?ыдан ойлау?а ?йрету »

Сыни тұрғыдан ойлау Бағдарламаның өн бойында екі мағынада қарастырылады: оқушылардың

сыни тұрғыдан ойлауын дамыту және мұғалімдердің сыни тұрғыдан ойлауын дамыту. Бағдарлама

өзара байланысты бұл үдерістердің екеуін де дамытуды қарастырады. Оқушыларға қатысты сыни

тұрғыдан ойлау ақпарат пен идеяларды синтездеу қабілеті, ақпарат пен идеяның шынайылығы мен

салыстырмалы түрде маңыздылығы туралы ойлана білу қабілеті, өзінің оқуына қатысты таңдау жа-

сау және басқалардың идеяларына күмәнмен қарау қабілеті ретінде түсіндіріледі. Мұғалімдердің

сыни тұрғыдан ойлауы өзінің жұмыс тәжірибесін, жаңа тәсілдерді қолдану және бағалау әрекеттерін

сыни тұрғыдан бағалауды қамтиды.

Сыни тұрғыдан ойлауды үйрету

Сыни тұрғыдан ойлау «ойлау туралы ойлану» деп сипатталған. Ол маңызды мәселелерді талқылауды және тәжірибені ой елегінен өткізуді қамтиды. Мұғалімдер педагогикалық білімі бар және қосымша білім беру мен өз біліктілігін арттырушы субъекттер болғандықтан, оларда бұл дағдылар дамыған және іс-тәжірибеде қолданылады деп ойлаймыз. Сыни тұрғыдан ойлау – Қазақстандағы білім беруді дамыту үшін маңызды болып табылатын қазіргі ең басты педагогикалық түсінік. Бұл модуль оқушылардың да, мұғалімдердің де сыни тұрғыдан ойлауды дамытуды саналы және оймен қабылдауын көздейді.Бұл модуль шеңберінде біз сонымен қатар 1-модульде келтірілген әлеуметтік-сындарлы тәсілдерді, білім беруді дамыту үшін тиімді бағалауды (3-модуль) және түрлі жастағы балаларға білім берудің саралан-ған тәсілін қолдануды (5 және 6-модульдер) қарастырамыз.

Сыни тұрғыдан ойлау туралы жалпы түсінік

Сыни тұрғыдан ойлау – бақылаудың, тәжірибенің, ойлау мен талқылаудың нәтижесінде алынған ақпа-ратты ойлауға, бағалауға, талдауға және синтездеуге бағытталған пәндік шешім. Ол болашақта әрекет жасауға негіз бола алады. Сыни тұрғыдан ойлау көбінесе қарсы пікір айтуға, баламалы шешімдерді қабылдауға, ойлау және іс-әрекетімізге жаңа немесе түрлендірілген тәсілдерді енгізуге дайын болуға, ұйымдастырылған қоғамдық әрекеттерге және басқаларды сыни тұрғыдан ойлауға баулуды білдіреді.

Базалық деңгейде сыни тұрғыдан ойлау үдерісі:

• релеванттық ақпараттар жинауды;

• дәлелдерді сын тұрғысынан талдау мен бағалауды;

• кепілдендірілген шешімдер мен жинақталған қорытындылар;

• ауқымды тәжірибе негізінде болжамдар мен ұсыныстарды қайта қарауды қамтиды.

Оқыту мен білім беруді сыни тұрғыдан ойлау сияқты күрделі міндеттермен қатар, қарастырылмаған болжамдар мен құндылықтарды, мәселелерді мойындау және оларды шешудің тиімді құралдарын табуды, басымдықтарды бекітудің маңыздылығы мен міндеттерді шешудегі артықшылығын түсінуді қарастырады.

Сыныптағы балалар мен жасөспірімдердің сыни тұрғыдан ойлауы

Сыни тұрғыдан ойлауды, әдетте, білім берудің кейінгі кезеңдерімен – орта мектептің жоғары сыныпта-ры мен жоғары оқу орындарында оқушылармен байланыстырады. Алайда сыни тұрғыдан ойлаудың негіздерін кішкентай балалармен жұмыс барысында, қажетті дағдыларды дамыту мақсатында білім берудің ерте кезеңінен дамытуға болады. Бұл жолдағы ең оңтайлы тәсіл – балалардың жеке басының тәжірибесіндегі дәлелдерге мән беруге ынталандыру. Бізде балалардың қызығушылығын оятып, олар-дың сыни тұрғыдан ойлау дағдыларын дамыту үшін қолдануға болатын, әлемнің түрлі бөліктеріндегі және тарихтың түрлі кезеңдеріндегі тұрмыс салты туралы мысалдар жеткілікті.Сыни тұрғыдан ойлау мәнмәтінді есепке ала отырып, бақылау мен тыңдау арқылы дәлелдер жинастыру және шешім қабылдау үшін талапқа сай өлшемдерді қолдану сияқты дағдыларды дамытуды қарастырады. Сыни тұрғыдан ойлаудың бұл дағдылары төмендегідей сипатталады:

• бақылау;

• талдау;

• қорытынды;

• интерпретация.

Мәселен, тарих немесе географияны үйренуде қолданылатын үдерістер мен дағдылар:

• суреттер, фотосуреттер, естелік жазбалары сияқты дәлелдерді жинақтау және топтастыруды;

• негізгі дереккөздерді бағалауды және соларға сәйкес сұрақтар қоюды;

• негізгі дереккөздерді жағдаяттық қорытындылармен және уақытша жинақтаулармен салыстыру және талқылауды;

• анағұрлым кең тәжірибе негізінде болжамдар мен ұсыныстарды қайта қарауды қамтуы мүмкін.

Оқушылардың жұмысын зерделеудің кейінгі кезеңінде мұғалімдермен талқылау, олардың уақытша қорытындыларын қарастыру және қайта қарау арқылы балаларға білім берудің жеке үдерістерін түсі-нуді, сонымен қатар төмендегілерді де реттеуге көмек беруге болады:

• бағалау;

• түсіндіру;

• метатану.

Төменде баланың басқалардың көмегіне жүгіне отырып жасайтын қадамдары мен сынып жұмысын жүзеге асыру кезінде қолданылатын дағдылары берілген:

1. Көру арқылы немесе ауызша дәлелдерден алынған ақпараттармен танысыңыздар. Бұл тапсырма негізгі дереккөздерден оқу арқылы алынған ақпаратқа да, шолулар мен сауалнамадан жинақталған деректерге де, оқулық, энциклопедия немесе Web-сайт сияқты қосалқы дереккөздерден жиналған ақпаратқа да қолданылуы мүмкін.

2. Дәлелдерді зерттеуді құрайтын немесе дәлелге негіз етіп алынған, кешірек жасалған іс-әрекеттерді айқындайтын негізгі тармақтарды, болжамдарды немесе ұсыныстарды анықтаңыз.

3. Бұл негізгі құрамдар, көру және ауызша дәлелдер қалай біріктірілгенін және бір-бірімен өзара байланысатынын талдаңыз.

4. Жекелеген суреттердің немесе түрлі жеке пікірлер мен естеліктердің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын салыстырыңыз және зерттеңіз.

5. Дәлелдер мен бірқатар ойларды құру үшін түрлі ақпарат көздерін біріктіре отырып, қосыңыз.

Сіздің ойыңызды қалыптастыратын және қолдайтын түрлі ақпарат көздері арасында байланыс орнатыңыз.

6. Сіздің зерттеуіңізбен байланысты дәлелдердің заңдылығы мен беріктігін және дәлелдер Сіздің болжамдарыңыз бен ойларыңызды қаншалықты қолдайтынын немесе қайшылықтар тудыратынын бағалаңыз.

7. Зерттеудің негізіне алынған сұрақтардың жауаптарын интерпретациялау нәтижесінде

алынған біліміңізді қолданыңыз.

8. Жасалған қорытындыларды негіздеп, өзектілігі мен маңыздылығын анықтаңыз.

Диалог арқылы сыни тұрғыдан ойлауды дамыту

Сыныптағы қарым-қатынасты зерттеуді көздеген еңбектер белгілі бір өзара әрекеттестік үлгілері – зерттеушілік әңгіме, дәйек пен диалогтің мұғалімдер мен оқушыларды мағына мен білімді игерудегі бірлескен іс-әрекетке тартылуымен қатар, жоғары деңгейдегі ойлау қабілеттері өрістеуіне және зияткер-лік қырларының дамуына ықпалын тигізетіндігін көрсетті. Александердің (2004) Диалогтік оқытуға сәйкес сыныпты қолданбалы зерттеуді зерделер болсақ, оқушылардың ой-пікірлері назарға болмашы ға-на алынатын сыныптағы қарым-қатынастың дәстүрлі моделі диалектикалық және диалогтік педагогика тұрғысынан күмән туғызады. Көзбен көру және ауызша ақпарат көздерімен тікелей қарым-қатынас жасау балаларға дәйектеу дағдыларын шынықтыруға және жеке тәсілдермен білім алуға мүмкіндік береді және формальді түрде оқуды азайтады. Олар кітап арқылы білім беру сияқты дәстүрлі тәсілдерге наразылық білдіреді және мұғалімдер білім мен зерттеу үдерістерін басқармай,бағыттап отыру үшін өздерінің рөлдерін қайта қарастыруы керек.Балаларды диалог пен дәйектер, талқылауға тарту белсенді жүргізілген жағдайда олардың оқуы тиімдірек және зиятты жетістіктері жоғары болатынын дәлелдейтін зерттеулер де көбейе түсуде. Осылайша балаларды ХХІ ғасырда және кейінгі ғасырларда да өмір сүру үшін қажетті дағдылармен және қасиеттермен қаруландыру – мұғалімдер үшін ынталандырушы күш болып табылады. Балалар күннен-күнге қолжетімділік артып келе жатқан анағұрлым кеңкоммуникация-лық үдерістерге тиімді және ойдағыдай қатысуға мүмкіндік беретін сыни тұрғыдан ойлау мен зерттеу

дағдыларын дамытуы керек (Wolfe and Alexander, 2008).Біз баламалы мүмкіндіктер заңдылығына және адамдардың тәжірибесіне сүйене отырып, қазіргі білім жиынтықтары мен ойлау нормаларын үйрету арасындағы шиеленіскен қатынастарды реттеу тәсілдерін қарастыруымыз керек.Қолданылуы мүмкін әдістер ретінде «Зерттеушілік әңгіме» немесе «дәйектеу» және «диалогтік білім беру» мен «қолдау» көрсетілген. Александер тәжірибеде зерттелген диалогтің бес үлгісін анықтады:

• механикалық есте сақтау (үнемі қайталап отыру арқылы фактілерді, ойларды және

күнделікті іс-әрекеттерді жаттау);

• декламация (тестілеу үшін дайындалған сұрақтар арқылы немесе бұрын өткендерді еске

түсіруге ынталандыру үшін сұрақта берілген сілтемелерге сүйене отырып, жауапты ойлауға

жол сілтеу арқылы жинақталған білім мен ұғымдарды толықтыру);

• нұсқаулық/мазмұндама (оқушыға не істеу керектігін түсіндіру немесе ақпаратты жеткізу,

сонымен бірге фактілерді, қағидаттар мен рәсімдерді түсіндіру);

• талқылау (ақпараттарды тарату және мәселелерді шешу мақсатында ой бөлісу);

• диалог (қателіктер мен тәуекелдерді азайта отырып, таңдауды қысқартуға және түсініктер

мен қағидаттарды «жеткізуді» тездетуге ықпал ететін сауалнама мен талқылаудың жиынтығы

арқылы өзара түсіністікке қол жеткізу) (Александр 2001, 2008).

Сапа мен әңгіменің мазмұны балалардың білім алуы үшін маңызды болып табылады, Талқылау мен диалог өзінің танымдық әлеуетімен ерекшеленеді. Диалог барысында балаларға баламалы мүмкіндіктер беріліп, басқа адамның көзқарасын өзінің тұжырымдамалық түсінігін тереңдетіп, дамуын ынталандыра-тын әдістермен қарастыру ұсынылады. Бұл – мұғалімдердің көпшілігінің түсінігі бойынша, диалог пен басым ауызекі немесе «интерактивті» білім берудің арасындағы айырмашылықты логикалық және ұтымды дәлел ретінде қолданылатын «диалектика» элементі (Wolfe and Alexander, 2008).

Дәлелдемеге идея мен мүмкіндіктерді алға жылжыту және келісу деген анықтама берілген.

Оқушылар өздерінің құрдастарымен, сарапшылармен диалог жүргізу барысында тәжірибе жинақтап

және ой әрекетінің жоғары деңгейіне көтерілуге талпына отырып, баламалы мүмкіндіктер туралы сыни тұрғыдан ойлап, зерттеу жүргізуге қабілетті бола түседі. Түсінуді басты назарға ала отырып ынтымақ-тастықпен білім алу немесе мәселені шешу үдерісі оқушылардың тиімді дәлелдерді жүйелеу қабілеттер-ін жоғарылатады.

Сұрақтар туындаған жағдайда, мұғалімдердің ақпарат көзі болуы міндетті емес, оқушылар

мен мұғалімдер бірлесіп интернет көмегімен зерттеу жұмыстарын жүргізе алады, мұғалімдер

оқушыларға табылған ақпараттардан кажеттілерін таңдап, баға беріп, іздеудің тәсілдері тура-

лы сыни тұрғыдан ойлауға көмектесе алады. Диалогтік педагогика – балалар мен мұғалімдердің

жаңалық ашу мен білім алуда өзара қарым-қатынас орнатуы.

Мерсер сыныпта талқылаудағы дәлелдің үш түрін анықтады, олар:

• пікірталастық әңгіме, оқушылар бәсекеге қабілетті, басқа адамдардың көзқарасын

қабылдауды қаламайды;

• кумулятивтік әңгіме, мұнда оқушылар бір-бірінің үлесін сынамайды және сындарлылыққа

негізделеді;

• зерттеушілік әңгіме, ұсыныстар жайында күмән туып, қарсы дау айтылып, негізделген

дәлел мен сыни тұрғыдан ойлау арқылы жалғасады (Mercer, 2000).

Мұғалім диалог жүргізудің ережелері туралы келісімді нақтылап, сыныпта диалогтік үлгі құруы керек, оқушылар бір-бірімен жаңа және ең тиімді тәсілді іздестіре және мағына құрудың бірлескен тәсілдері-мен әрекет ете отырып жұмыс жасауы керек. Ол үшін оқушылардың ерекшелігі мен қызығушылығын түсініп, олардың қарым-қатынастары мен эмоцияларына зейін аудару қажет.Оқушылардың істегендері мен айтқандарын тыңдап, талдай отырып, оларға жауап берген кезде мұғалімдер оқушыларға білім алуда тиімді қолдау көрсету мүмкіндігіне ие болады, «Білім беру бағалау тәрізді» деген ұғым мен фор-мативті бағалау қағидаты, білім алып қана қоймай, білімді түзетін әдістерге қатысу арқылы білім алу дегенді білдіреді.

Бұл идеялар оқушыларды білім алу мен білім беру үдерісінің белсенді қатысушысы ретінде

қарастыратын сындарлылық құрылымына сай. Адамдардың қай тұрғыдан алғанда да бір-біріне

икемделуі құрмет пен сенімге негізделген. Диалогтік оқыту ұжымдық (мұғалім мен бала бірігіп тап-сырманы орындайды) және өзара білім алмасуға жағдай туғызады (мұғалімдер мен балалар бір-бірін тыңдап, идеялармен бөліседі және балама көзқарастарды қарастырады) және қолдаушы (балалар қате жауап бергені үшін қорықпай, өз идеяларын еркін жеткізіп, бір-біріне өзара түсіністікке жетулеріне көмектеседі) болып табылады.

Мұғалімдердің сыни тұрғыдан ойлауы

Қазақстандағы кәсіби дамудың жаңа бағдарламасына сай сыни тұрғыдан ойлайтын мұғалімдер бала-лардың сыни тұрғыдан ойлауына қатысты жоғарыда айтылған құрылым мен үдерістерге сүйенуі мүмкін. Бірақ, ең алдымен, біз рефлективті білім беру ұғымын саралап, сыни тұрғыдан ойлаудың білім беру бағдарламасында туындаған қажеттілігін ескеруіміз керек.Сыни тұрғыдан ойлау әдісі негізделген дәлелдер мен мәнмәтіндерді, тұжырымдылық пен әдістер және критерийлерді қолдана білетін, нысаналы, өзін реттей алатын ой үдерісі ретінде бейнеленіп отыр. Балалардың сыни тұрғыдан ойлау қабілеттерін дамытуға байланысты, атап айтқанда: тыңдау мен зерттеу арқылы білім алу, мәнмәтінге көңіл бөліп, шешім қабылдау үшін тиісті өлшемдерді қолдана білу сияқты дағдылармен қоса, мұғалімдер:

• білім беру бағдарламасы мен білім беру үдерісін түсіну үшін қажетті теориялық базаны;

• қорытынды мен тұжырымдарды қалыптастырудың тиісті әдістері мен технологияларын да-

мыту керек.

Рефлективтік білім беру

Мұғалімдердің көпшілігі, өздерінің білімдері мен кәсіби дайындықтарына сәйкес, өздерінің жұмыстары туралы толғанысты болатыны шындық, дегенмен бұл жердегі мақсат – үдерісті жарқын бейнелі, жүйелі және басқа адаммен ортақ ету. «Рефлективтік практик» деген ұғым философ, психолог және оқу рефор-маторы Джон Дьюи мен философ, индустриялық және технологиялық зерттеуші Дональд Шонның жұмыстарынан шығып отыр. Дьюидің «Біз қалай ойлаймыз?» (1910) деген кітабы рефлективтік ойды шешуге жататын мәселелерді зияткерлендіру тұрғысынан қарастыра отырып, идеялар мен болжамдар-ды дамытып, практикалық жағдаяттардың зерттеулеріне бастама жасап және іске асыра отырып білім беруге ерекше ықпал етті.Үдерістің бұл мағынасы Шонның соңғы еңбектерінде рефлективті тәжірибені педагогтердің проблеманы анықтау және өз іс-әрекеттерінде эксперимент жүргізе отырып шешу әдісі ретінде қарастыратына байланысты. Шонның «Рефлективті практик: кәсіби іс-әрекетте қалайша ойла-нады» (1983) деген кітабының ықпалы күшті болды. Ол «техникалық ұтымдылық» ұғымын кәсіби білім негізі деп тануды жоққа шығара отырып, кәсіпқойлардың не істейтін-дігін түсіну негізіне «ойлану» түсінігін қоюы бұл іске қосқан зор үлесі болып табылады. Техникалық ұтымдылық кәсібилікпен салыстырғанда негізгі парадигма бола алмады. Оның «іс-әрекеттегі толғаныс» деген ұғымы кейде «іс барысындағы толғаныс» ретінде де сипатталады. Бұл біздің тәжірибемізге, біздің сезімдерімізбен байланысты және пайдаланудағы біздің теориямызға көңіл бөлуді қамтиды; жағдай өзгерген жағдайда біздің іс-әрекеттеріміз өзгеруі үшін жаңа ұғымды түзуге әкеледі. Бұл үдерістен кейін «іс-әрекеттен кей-інгі толғаныс» жүреді. Бұл үдеріс кейінірек, біз жазбаны аяқтап, оны әріптесімізбен немесе тәлімгермен талқылай бастағанда жүзеге асырылады. «Іс-әрекеттегі толғаныс» актісі топта не болып жатқанын, өзі-міздің белгілі бір жағдайда неге дәл осындай іс-әрекет жасағанымызды зерттеуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар біз өзіміздің іс-әрекетіміз бен тәжірибемізге қатысты бірқатар ойлар мен сұрақтарды анықтаймыз.

Төмендегі дағдылардың кейбіреуі рефлективтік білім берудің мәнмәтінінде қолданылады:

• мәселелерді мойындап, бұл мәселелерді шешудің тиімді құралдарын іздеу;

• міндеттерді шешудегі басым мағыналар бірізділігі мен басымдылықты белгілеудің маңыздылығын түсіну;

• релевантты ақпаратты жинақтау мен сұрыптау;

• тиянақты және ашық сипаттама;

• белгіленбеген жорамал мен құндылықтарды мойындау;

• шешім қабылдау мен дәлелдіктерді бағалау үшін деректерді өз бетінше түсіндіру;

• ықтимал тұжырымдарға келу және жалпылауды жүргізу;

• анағұрлым кең тәжірибенің негізінде сенім модельдерін түзету.

Баланың не үйренгені туралы сыни тұрғыдан ойлау

Рефлективті білім беруге балалардың не үйренгендері жайында сыни тұрғыдан ойлауы жатады. Бұл олар көрсеткен сыни тұрғыдан ойлау тәртіптері мен дағдыларын зерттеуді, жазып алуды және бағалау-ды талап етеді. Бұл қабілеттер мен дағдылар оқу үдерісіндегі белгілі бір дәлелдерді талқылап, қарасты-руды қажет ететін тапсырмаларды орындау барысында көрініс береді. Бұл арқылы олар, мәселен, сая-хатшылар мен көлік туралы біледі, өйткені бұл адамдардың өмір жолын тілге тиек ете отырып, қажет-тіліктерді танып-білуге құрылған немесе тарихтағы өзгерістер мен үздіксіз ізденістер туралы біліп, адамның әлеуметтік-экономикалық өміріне әсер ететін қоршаған орта мен технологияның арасындағы қарым-қатынастармен танысу мүмкіндіктеріне ие болады. Сонымен қатар гуманитарлық ғылым мен социологияның кез келген аспектісін, мысалы, балалықшақ пен отбасы, тамақ, аспаздық ілімі мен та-ғамдар, киім мен дүкенге бару, бос уақыт пен спорт, музыка мен ойын-сауық сияқтыларды талқылауға болады.Балалардың сыни тұрғыдан ойлау қабілеттерінен табуды қажет ететін негізгі ерекшеліктер:

Ұтқырлық: ең жақсы түсініктемені табуға ұмтылу; үзілді-кесілді жауаптарды іздеудің орнына

сұрақтар қою; дәлелдерді талап етіп, кез келген дәлелді есепке алып отыру; эмоцияға емес, себепке

негізделу (бірақ төменде айтылатын өзін-өзі тануға қатысты эмоция да болуы ықтимал).

Сыңаржақтылықтың болмауы: барлық қорытындыларды бағалау; болжамды көзқарастар мен мүмкіндіктердің барлығын қарастыру; баламалы интерпретацияларға ашық болуға ұмтылу.

Пайым: дәлелдердің деңгейі мен маңызын мойындау; балама жорамалдар мен мүмкіндіктердің

орынды екендігін немесе артықшылығын мойындау.

Тәртіп: тиянақты, нақты және жан-жақты болу (барлық дәлелдерді есепке алып, барлық көзқарастарға көңіл бөлу).

Өзіндік сана сезім: өзіміздің эмоциямыз бен көзқарасымызды, сеніміміз бен болжамдары мыздың субъективті екенін сезіну.

Жалпы сыни тұрғыдан ойлайтын оқушылар белсенді болады, олар сұрақтар қойып, дәлелдерді талдай-ды, мағынаны анықтау үшін саналы түрде стратегиялар қолданады; олар ауызша, жазбаша, көзбен шолу дәлелдеріне сенімсіздікпен қарай отырып, ештеңеге сенбейді, мұндай адамдар жаңашыл идеялар мен келешекке ашық болады.Төменде берілген құрылымды өзіңіздің білім беруіңіз бен баланың білім алуы жайында сыни тұрғыдан ойланып-толғануда да қолдануға болады:

1. Балаларға білім беру үдерісін бақылау нәтижесінде алынған дәлелдемелермен танысыңыз.

2. Тапсырмалар мазмұнын құрайтын оқу мақсатын түсініңіз.

3. Оқу мақсаттары мен ол мақсаттарға жету үшін оқушылар атқаратын жұмыстардың әдістері

мен олардың жетістіктері арасындағы қарым-қатынастарға талдау жасаңыз.

4. Жеке оқушылардың көрсеткен түрлі деңгейдегі түсініктері мен дағдыларын салыстырыңыз.

5. Барлық сынып көлемінде көрсетілген іс-әрекеттің нәтижесі туралы ойлану үшін өз

зерттеулеріңіз бен осы ақпарат көздерін біріктіріп, жинақтаңыз.

6. Балаларға білім беруге қатысты қызметтің шартты түрдегі табысы немесе күйреуі туралы

қорытынды жасап, бағалаңыз.

7. Бұл сыни бағалаудан алған түсініктеріңізді келесі тапсырмалар мен жобаларды жоспарлауда

пайдаланыңыз.

8. Тұжырымдамалар мен қорытындыларды құрастыру, дәлелдерді дамыту қоғамдық ғылымдарда оқу және білім беру нәтижелерін анықтау үшін сыни тұрғыдан ойлауды пайдалануға негіздеңіз.

«Сыпыпта білім беру үдерісіндегі білім беру тұжырымдамасымен» танысу үшін рефлективтік

білім берудің Web-сайтына кіріңіз.

Пайдаланылған әдебиеттер

Alexander, R.J., (2001). Culture and Pedagogy: International comparisons in primary education.

[Мәдениет және педагогика: бастауыш білім берудегі халықаралық салыстыру.] Oxford, Blackwell

Publishers.

Alexander, R.J., (2008). Towards Dialogic Teaching. Rethinking classroom talk. [Диалогтік оқыту.

Сыныптағы әңгімені қайта қарау.] 4th edition, York, Dialogos.