Проект: Ілбіс. Ирбис. Uncia. Снежный барс. Ар?ар. Архар.Ovis ammon collium. Горный баран. Тау ешкісі. ?стірт ?ойы. Устюртский муфлон.

Қазақстанның «Қызыл кітабы».

«Ілбіс. Снежный барс».

«Арқар. Устюртский муфлон» тақырыбына жасалған зерттеу жұмысының жобасы

г. Жезказган, средняя школа № 3

Альмишева Ляззат Шайзаевна,

учитель казахского языка и литературы.

Жобаның жоспары:

• Тақырыбы
• Мақсаты
• Міндеттері
• Мазмұны
• Өзектілігі
• Күтілетін нәтиже

Жобаның мақсаты:

• Қазақстанның «Қызыл кітабының» әрі танымдық, әрі тәрбиелік мәні зор. Ол жастарды табиғатты аялай білуге, оның қамқоршысы болуға тәрбиелейді.
• Табиғатты қорғау мақсатында құрылған қорықтар, «Қызыл кітап» туралы түсініктерін дамыту;
• Оқушыларға сирек кездесетін жануарлар мен құстар жайлы түсінік беру;
• Оқушыларды іскерлікке, алғырлыққа, өз бетінше және топпен қосымша мәліметтер жинауға дағдыландыру;
• Қазақстанда жойылып кету қаупі төніп тұрған жануарлар, құстарға тоқталып, Қызыл кітап туралы түсінік беру;
• Табиғатқа қамқорлықпен қарауға, оны аялауға тәрбиелеу, экологиялық тәрбие беру;
• Қазақстан Республикасының аумағында жойылу қаупі төнген және сирек кездесетін жануарлар мен құстардың сипаттамасы;
• Оқушы зейінін табиғатқа аудару, өсімдік және жануарлар әлемінің күрделігі мен байлығын көрсету, қоршаған ортағңа құрметпен және ұқыптылықпен қарау сияқты экологиялық адамгершілік әрекеттерді қалыптастыру.

Міндеттері:

• Табиғат жөніндегі білімдерін кеңейту және тереңдету, оқушыларды белсенді білім алу дағдысына тарту, оқу-танымдық іскерліктері мен дағдаларын дамыту, ой-өрісін кеңейту.
• Оқушының туған өлке табиғатына деген қызығушылығы, табиғат дүниесін аялау, құрметтеу, оны көркейту және баптап күту сияқты сезімдері қалыптасады. Олар экологиялық тәрбие алады, республикамыз бен қаламыздың экологиялық ахуалымен танысады, салауатты өмір салтына қалыптасады.
• Оқушылар жануарлар мен өсімдіктер әлемі туралы білімдерін тереңдетеді, туған өлкесінің экологиялық ерекшеліктері туралы кең мәлімет алады. Жергілікті табиғатты қорғау мәселелері арасындағы байланысты анықтауды қамтамасыз етеді.

Күтілетін нәтиже:

Жобаның өзектілігі:

• Білімі терең, білікті, ұлттық игіліктер мен азаматтың құндылықтардың, рухани-мәдени мұралардың сабақтастығын сақатай отырып ой-өрісін, дүниетанымын кеңейте білетін тәрбиелі, өнегелі азамат тәрбиелеу.
• Инабатты, ел-жұртын, атамекенің сүйетін нағыз ұлттық намысы жоғары азамат болып шығады.
• Экологиялық тепе-теңдіктің бұзылуы. Мектеп оқушылары табиғат және табиғат құбылыстары туралы терең білім дағдыларын игереді.
• Оқушылардың сезімі, танымы, дағдылары өсіп дамиды.

• Жобаны іске асыруда оқушылар жан-жануарларды оның тану барысында қорғау қажеттігін, оқушылардың табиғатты қорғау және қоршаған ортамен байланысты туралы білімдерін қалыптастыруда өзектілігі қарастырады.
• Оқушыларға табиғатты қорғау және оны зерттеу қажеттілігін түсіндіру болып табылады. Оқушылар жер бетіндегі өсімдіктер мен жануарлардың түрлерімен толық танысады, өсімдіктер мен жануарларды асырау және өсіру, күту бойынша теориялық дағдыларын меңгереді, әдебиеттермен жұмыс істеу тәсілдерін игереді.
• Оқушылар табиғатты бақылау, өсімдік түрлерін ажыратып үйренеді.

Заповедники Казахстана

Ақсу-Жабағылы қорығы

Наурызым қорығы

Алматы қорығы

Барсакелмес қорығы

Қорғалжын қорығы

Марқакөл қорығы

Үстірт қорығы

Батыс-Алтай қорығы

Алакөл қорығы

Қаратау қорығы

1926 жылы ұйымдастырылды. Бұл - Қазақстандағы ертеден келе жатқан қорық. Қорық Оңтүстік Қазақстан облысының Талас Алатауы мен Өгем жотасында 131,9 мың гектар жерді алып жатыр. Қорык төрт биіктік белдеуді камтиды. 1500 м биіктікке дейінгі төменгі белдеу өзіне тән өсімдіктері мен жануарлар дүниесі бар ла, 1500-2000 метр - даланың шалғынды, бұталы ағаш өсімдіктері өседі. Мұнда ағаш тәрізді  арша (биіктігі 20 м аралығында), бадам бұтасы, жабайы жүзім, жабайы алма  және басқа да оңтүстік өсімдіктері өседі. Жануарлардан мұнда елік, карақұйрық, борсық, бұғы, қабан, ақ тырнақты және т.б. жануарлар кездеседі.

2000-2300 метр биіктікте субальпілі шалғыны жатыр. Бұл белдеуде төселіп өсетін түркістан аршасынан басқа ағаш өсімдіктері жок. Онда таутеке, ілбіс, суыр, шақылдақтар, ал құстардан ұлар, кезеген торғай, шауқарға, қозықұмайлар мекендейді. Қорыктың аумағында өсімдіктердін 1404 түрі  бар, оның 47 түрі Қазақстанның Қызыл кітабына енген.  Құстардың 239 түрі , бауырымен жорғалаушылардың 9 түрі және сүтқоректілердің 51 түрі ,  балықтың 2 түрі  бар екені есепке алынды. Сүтқоректілерден қорғауға алынған аса бағалысы арқар, сібірдің таутекесі, бұғы, елік, жыртқыштардан ілбіс, ала мысық, борсық. Ең жоғарғы белдеу -  биік таулы қарлы және мұзды шыңдар . Бұлардан аңғарларға құлап ағатын көбікті сарқырамалы тау өзендері басталады. Қорықтың Қаратау жотасы беткейлерінде палеонтологиялық филиалы бар. Бұл өңір  120 млн жыл бұрын теңіз түбі болған . Қазір оның орнында әр түрлі сирек кездесетін балықтар мен былқылдақ денелілердің, юра дәуіріндегі өсімдіктердің таңбалары сакталған. Қорықтың бұл бөлігінің органикалық дүние эволюциясын зерттеу үшін ғылыми маңызы бар.

Ақсу-Жабағылы мемлекеттік қорығы

Құрылған жылы: 1931

Көлемі, га: 71700

Орналасқан жері: Алматы облысы.

Тіркелген аңдар мен құстар: бұғы, елік, Тянь- Шань сілеусіні, барыс, борсық, түлкі, қасқырлар, арқар, таутеке, тиін, сасықкүзен, ұлар, кекілік, бұлдырық, қырғауылдар.

1964 жылы құрылған. Аумағы  71,7 мың гектарға  жуық, әр түрлі ландшафт зоналарында жатыр. Бұған мәңгі кар мен мұз жамылған, беткейлері шөптер мен ағашқа бай Іле Алатауы мен жағасында құмды шөлі бар Іле өзенінің атақты «Әнші тауы» Аққұм-Қалқан (биіктігі 100 м-ден асатын құм тобе) жатады. Көктеректі нудан тұратын жапырақты ормандар, долана, жабайы алма және өрік ағаштары 1800-2000 м биіктікке дейін көтеріледі. 2500 м биіктіктен жоғарыда Тянь-Шань шыршасынан тұратын шыршалы орман белдеуі орналасқан. Одан да жоғары, қарлы-мұзды белдеуде, субальпі және альпі шалғындары болады. Қорықтың жануарлар дүниесі алуан түрлі, мұнда 39 түрге жуық сүтқоректілер мен 200-ден астам құстардың, 965 өсімдік түрі бар. Шыршалы орманда бұғы, елік, Тянь- Шань сілеусіні, барыс, борсық, түлкі, қасқырлар

мекендейді. Орман шекараларындағы биік шыңдар мен құздарда арқар мен таутеке көп. Соңғы уақыттарда қорықта тиін, сасық күзен өсірілетін болды. Қорықта құстардың ең көбі: ұлар, кекілік, бұлдырық, Іле өзенінің бойындағы тоғайларда қырғауылдар мекендейді.

Алматы мемлекеттік табиғи қорығы

Құрылған жылы : 1931

Көлемі, га: 191381

Орналасқан жері: Қостанай облысы

Тіркелген аңдар мен құстар: бұйра бірқазан, дала қыраны, бұғы, күзен, шағала, сұңқылдақ аққу, кроншнеп, тиін, қоян, кірпі, қабан, түлкі, косуля, сайғақ

Наурызым қорығы – Қостанай облысы Наурызым және Әулиекөл аудандарында орналасқан мемлекеттік қорық. 1931 жылы ұйымдастырылған (320 мың га), 1966 жылы ауданы ықшамдалып (87,7 мың га), қайта құрылды. Оған Терсек (көлемі 4,7 мың га), Сыпсың (көлемі 7 мың га) және Наурызым (көлемі 37,2 мың га) орман алқаптары мен Жаркөл, Ақсуат, Сарымойын  көлдері енеді. Олардың үлесіне бетегелі-жусанды 5 мың га тың жазық дала кіреді. Қорық орналасқан аумақтың климаты континенттік; қысы – суық, ызғарлы; жазы – ыстық. Жылдық жауын-шашын мөлшері 200 – 250 мм. Топырағы құмайтты. Мұнда жоғары сатыдағы өсімдіктердің 700-ге жуық түрі (қарағай, қайың, көктерек, тобылғы, тал, мойыл, қырыққұлақ, т.б.) өседі. Қорық жан-жануарлар дүниесіне бай: сүтқоректілердің 40-тан астам, құстардың 250-дей, қосмекенділер мен бауырымен жорғалаушылардың 3 және балықтардың 10-ға жуық түрлері тіршілік етеді. Сондай-ақ, ор қоян, елік, борсық, түлкі, суыр, т.б. мекендейді. Қорықтан аққу, безгелдек, дуадақ, ақ сұңқар, тарғақ сияқты саны жылдан жылға азайып бара жатқан құстарды кездестіруге болады. Бұл аймақта су көздерінің мол болуы көктемде жыл құстарының ұшып келуіне, ұя басуына мүмкіндік береді. Қорықта “Табиғат мұражайы” жұмыс істейді.

1934 жылы Қазақстанның ең оңтүстік массивіндегі қарағай орманы орналасқан Наурызым қарағайлы орманын, және суда жүзетін жұмыртқалы құстардың мекені көлдерді сақтау мақсатында құрылған. Аумағы - 87,7 мың га. Қорықта өсімдіктің 961 түрлері, 39 түрлі аңдар мен 239 түрлі құстың түрлері кездеседі. Ерекше тіршілік иелерінің қатарына өте сирек кездесетін ақ қарқара жатады.

Наурызым мемлекеттік қорығы

Құрылған жылы:1939

Көлемі, га: 160826

Орналасқан жері: Қызылорда облысы

Тіркелген аңдар мен құстар:

ақбөкен, қарақұйрық және құлан.

Арал теңізінің солтүстік-батыс бөлігіндегі өзі аттас шөлейтті аралда орналасқан. Қорық 1939 жылы ұйымдастырылған. Жалпы көлемі  160, 8 мың гектар . Ондағы мақсат - жалпы табиғат кешенімен қатар саны азайып бара жатқан ақбөкен мен қарақұйрыкты қорғау болды. Бүрын Аралда жоғары сатыдағы өсімдіктердің 257 түрі өссе, соңғы кезде олардың саны тіпті азайып, кейбіреулері жойылып кету қаупінде. Қорыққа шөлді аймаққа тіршілік етуге бейімделген жануарлар тән. Негізгі қорғалатын аңдар: ақбөкен, қарақұйрық және құлан. 1953-1964 жылдар аралығында 9 құлан Түрікменстанның Бадхыз қорығынан осында әкелініп жіберілген. Соңғы жылдары биологиялык жүргізілген сынақтардың салдары да Аралдың экологиялық жағдайын күрделендіріп, қорыктың біраз жануарларын көшіруге тура келді (мысалы, құландар).

Барсакелмес мемлекеттік табиғи қорығы

Құрылған жылы: 1968

Көлемі, га: 543171

Орналасқан жері: Ақмола облысы және Қарағанды облысы

Тіркелген аңдар мен құстар: суыр, дала алақоржыны, су егеуқұйрығы, қосаяқтар. 

Қорык Ақмола облысының  259 мың гектар  жерін алып жатыр. Оған тың даланың (38 мың гектар) қол тимеген, түрен түспеген жерлері, сондай-ақ Қорғалжың және Теңіз (199 мың гектар) көлдері кіреді. Бұл жерлер дүниежүзілік маңызы бар су қоймасы мен жайылымдар тізіміне енгізілген. Қорықтың жануарлар дүниесі дала зонасына тән. Сүткоректілердің 41 түрі, құстардың 299 түрі, балықтың 14 түрі, өсімдіктің 343 түрі кездеседі. Қорғалжың көлінің қамыс нуларында қабандар мекендейді. Құстың 120 түрі үя салады. Көл жиегінің кара суларында үйрек, қаз және басқа суда жүзетін құстар сансыз көп. Теңіз көлінде мыңдаған қоқиқаз ұя салады. Бұл дүние жүзінде сирек кездесетін, солтүстікке ұя салатын құс. Қорғалжың көлдерінде үшкір тұмсықты сұқсыр мекендейді, ол балапандарын суда қалқып жүзіп жүрген ұяда басады. Содан кейін балапандарды ұзақ уақыт аркасына салып жүзеді, тіпті олармен бірге суға да сүңгиді. Теңіз-Қорғалжың көлдеріне көктем кезінде көптеген су құстары жиналады. Осының аркасында бұл қорық дүние жүзіне әйгілі болып отыр. Ол ЮНЕСКО-ның тізіміне ерекше корғалатын батпақты-шөлді ландшафт ретінде енген. Қорықта суда жүзетін құстардың тіршілігін зерттеу жөнінде үлкен ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізіліп, мұражайлар, хайуанаттар бағына арналған материалдар жинастырылады.

Қорғалжын мемлекеттік қорығы

Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы

Құрылған жылы:1976

Көлемі, га: 102979

Орналасқан жері: Шығыс Қазақстан облысы

Тіркелген аңдар мен құстар: аю, сілеусін,

бұғы, арқар, қасқыр, қарақұтан, аққу.

Марқакөл мемлекеттік табиғи қорығы

1976 жылы құрылған. Қорық солтүстігінде Қазақстан Алатайының Күршім жотасы мен оңтүстігінде теңіз деңгейінен 1447 м биіктіктегі Азутау жотасы аралығындағы аса әсем Маркакөл шегінде орналасқан. Қорықтың жалпы ауданы  75 мың гектар, оның 44 мыңын көл айдыны құрайды. Өкінішке орай, шығысында 1,5 мың гектар жер көлдің аса маңызды бөлігі бола тұрса да, қорыққа енбеген. Қорық ауданындағы климат қатаң континентті. Мұндағы Қазақстан аумағы үшін ең төмен қаңтардың орташа температурасы -26°-27°С, ал кейде аяз -55°С -қа дейін жетеді. Шілденің орташа температурасы 14°-17°С, ең жоғарғысы 30°С-қа жетеді. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 400 мм-ге жуық түседі. Көлге 27 кішігірім өзендер, жылғалар құяды, ал одан бір ғана өзен Ертістің оң саласы - Қалжыр ағып шығады. Дәрілік өсімдіктерден «алтынтамыр» кездеседі. Қорықта сүтқоректілердің 39 түрі мекендейді, оның ішінде аю, сілеусін , бұғы, арқар, қасқыр және құстың 200-ге жуык түрі, оның ішінде қарақұтан, аққу, суқұзғындар, 5 түрлі балық кездеседі. Көлде балықтың бірнеше түрі: мөңке, майқан, талма, теңге бар. Бұлардың ішінде ең бағалысы мөңке, оның еті өте дәмді. Өсімдіктің 721 түрі кездеседі.

Құрылған жылы: 1984

Көлемі, га: 223342

Орналасқан жері: Маңғыстау облысы

Тіркелген аңдар мен құстар: устірт муфлоны, қарақұйрық, ұзын тікенді кірпі, шұбар күзен, төрт жолақты қарашұбар жылан, қарабауыр шіл, кекілік, ителгі, шөл кекілігі.

Pеспубликадағы ең жас қорықтың бірі. Ол Маңғыстау облысында 1984 жылы құрылды. Ауданы  223,3 мың гектар  республикадағы ең үлкен бұл қорық Үстірт жерінде орналасқан. Қорықта сүтқоректінің 227, құстын 11 түрі, өсімдіктің 261 түрі кездеседі. Климаты солтүстік шөл зонасына тән: жазы ыстық, ұзақ, қысы қатаң, жауын- шашын мөлшері тым аз (жылына 120 мм). Қорыкты ұйым дастырудағы мақсат Қазақстандағы Қызыл кітапқа тіркелетін шөл зонасындағы 12 түрлі аң мен құстарды корғау мен сақтау. Жануарлар арасынан қорғауға жататыны: жабайы койдың ерекше түрі -үстірт муфлоны және қарақұйрық, ұзын тікенді кірпі, шұбар күзен, төрт жолақты қарашұбар жылан. Құстардан үялайтыны: қарабауыр шіл, кекілік, ителгі, шөл кекілігі. Қорықтың аумағында бір кезде осы арада кеңінен тараған жыртқыш ірі мысық қабылан мен құланның санын қалпына келтіру белгіленді. Ғалымдар шөлдің қатаң климат жағдайына бейім жануарлар мен өсімдіктің өмір сүруін зерттеу үшін ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізбекші.

Үстірт мемлекеттік қорығы

Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорығы

Алакөл мемлекеттік табиғи қорығы

Құрылған жылы : 1992

Көлемі, га: 86122

Орналасқан жері: Шығыс Қазақстан облысы

Тіркелген аңдар мен құстар : марал оты, алтын тамыр, бұлғын, аю, сусар.

1992  жылы құрылған, ауданы  56 мың гектар . Қорық Шығыс Қазақстан облысы Глубокое ауданында орналасқан. Алтай тау жүйесінің қазақстандық бөлігінің солтүстік-батыс жағын, Холзун, Көксу және Иванов жоталарын қамтиды. Батыс Алтайға тән өсімдік жамылғысының бірнеше типі (қылқан жапырақты ормандар, субальпі және альпі шалғындары) сақталған. Қорықта жоғары сатыдағы  өсімдіктердің 564, жануар дүниесінің 161 түрі, құстардың 120, сүтқоректілердің 20, балықтың 5 түрі кездеседі. Өсімдіктерден марал оты, алтын тамыр, жануарлардан бұлғын, аю, құндыз, сусар, борша  және т.б. сирек аңдар кездеседі. Ондағы жарыққылқанды (Сібір балқарағайы) және қараңғықылқанды (шырша және пихта) тайга табиғи кешені ерекше назар аударады.

Құрылған жылы: 1998

Көлемі, га : 65217,9

Орналасқан жері: Алматы облысы және Шығыс Қазақстан облысы

Тіркелген аңдар мен құстар: аққу, реликт шағала, қаз, тырна.

Қорық Алматы облысындағы Алакөл ауданында орналасқан. Атыраулық сулы-батпақты ландшафтылары қорғалады. Құстардың 257 түрі (олардың 12-сі «Қызыл кітапқа» енген), өсімдіктердің 270 түрі, сүтқоректілердің 21 түрі, қосмекенділердің 2 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 3 түрі бар. Қорықтың негізгі мақсаты Алакөл жүйесіне енетін көлдерді мекендейтін су құстарын (аққу, реликт шағала, қаз, тырна және т.б.) қорғау.

Құрылған жылы: 2004

Көлемі, га: 34300

Орналасқан жері: Алматы облысы және Шығыс Қазақстан облысы

Тіркелген аңдар мен құстар:

қарақұйрық, арқар, қоңыр тянь- шань аюы, қар барысы, тас сусары.  Қорық шөлді ландшафты зонаның қоңыржай белдеуіндегі таулы жерде орналасқан. Қорықты құру себебі - аймақтың эндемикалық өсімдіктерін сақтау үшін және Қаратау жотасы республикада саны бойынша көне жерортатеңіздік өсімдік элементтерінің таралу жағынан бірінші орын алуында. Қорықта 1500 өсімдік түрін, жануарлар дүниесінен омырткалылардың 227 түрі, соның ішінде  сүтқоректілердің 42 түрі, құстардың 114 түрі, балықтың 3 түрі, қосмекенділердің 3 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 16 түрі  кездеседі. Қызыл кітапқа қарақұйрық, арқар, қоңыр Тянь- Шань аюы, қар барысы, тас сусары кірген. 114 құстың 80-і ұшатын оның 11 түрі Қазақстанның Қызыл кітабына енген.

Қаратау мемлекеттік табиғи қорығы

Қар барысын қазақтар Ілбіс деп те атаған . Орталық Азияның Гималай, Памир, Тянь-Шань, Алтай Батыс Саян, Үлкен Кавказ секілді таулы аймақтарын мекен етеді. Түрік тілінен аударғанда (ирбиз) қар мысығы дегенді білдіреді. Қазіргі қар барысы атауы осы мағынадан туса керек.

Ілбіс — әлі толық зерттелмеген, сыры жұмбақ аң. Адам аяғы жете бермейтін биік шатқалдар мен құздарда тіршілік етеді. Үнi мысықтiкiне ұқсайды, айырмашылығы жуандау естiледi. Дене тұрқы – 120-130 сантиметр, салмағы 30-40 келi тартады. Қазақстанда Іле Алатауы, Жоңғар Алатауы жоталарында, Үлкен Алматы шатқалында, Тарбағатайда, Оңтүстік Алтайда, Күршім жотасында, Бұқтырма өзенінің бастауында, Марқакөл атырабында ғана кездеседі. 

Ілбіс. Ирбис. Снежный барс. Uncia.

Ілбіс қолға үйретілмейді.

Сондықтан оны зообақтарда ғана ұстайды. Еліміз шетелдіктерге «Орта Азияның барысы осындай болады» деп мақтанышпен көрсетуге қар барысын таба алмай, Алматы хайуанаттар бағындағы екi iлбiстi Франциядан әкелген болатын. Мұндай ілбістер әлемнің 70-80 елінің зообағында ғана бар.  Ілбіс, яғни Орталық Азия барысы Ауғанстан, Мьянма, Бутан, Қытай, Үндістан, Қазақстан, Қырғызстан, Моңғолия, Непал, Пәкістан, Ресей, Тәжікстан және Өзбекстан елдері аумағын мекендейді. Қазақстанның аумағында ілбіс Алатау сілемдерінде, Тарбағатай, Қаратау, Талас жотасы мен Өгем шатқалында кездеседі. Бүкіләлемдік жабайы табиғат қоры­ның 2003 жылғы санағы бойынша, бүгінде Азия қар барысының 7500 басы қалды. Оның ішінде ресми мәлімет бойынша елімізде ілбіс басы 200-ге жетер-жетпес. Текті жа­нуар­дың саны браконьерліктің кесірі­нен азайып барады. Ілбістің жалпы өмір сүру ортасының ауданы бүгінде 1 млн 230 мың шаршы шақырымды құрай­ды.

Ілбіс – Халықаралық табиғатты қорғау одағының Қызыл кітабы мен Қазақстанның Қызыл кітабына енген жануар. Яғни қандай жағдай болса да, оларды аулауға немесе атуға болмайды. Елімізде Ақсу-Жабағылы және Алматы қорығы мен төрт ұлттық паркте толық қорғауға алынған. Алайда сол екі бірдей Қызыл кітап ілбістің бағын аша алмай тұр. Ебін тапқандар ел аумағынан жасырын жолмен ілбіс терісін өткізіп жатады. Арасында тұтылып та жатыр. Тұтылғандар 5-тен 10 жылға дейін арқалап темірторға тоғытылады. Бұл, әрине, жеңіл жаза емес. Алайда ілбістің киесінен гөрі көк қағазды «әулие» көретіндер азаймай отыр. Осындайлардың бірі 2004 жылы Алтай Республикасы арқылы 15 ілбіс терісін алып өтпек болған кезде қолға түскен болатын.  XIX ғасырдың орта тұсына дейін ілбістер сирек кездесетін аңдар қатарына қосылмады, керісінше, зиянды жыртқыш ретінде оны жыл бойына аулауға рұқсат етілді. Тек Кеңес Одағы аумағында 1936 жылдан 1970 жылдарға дейін зообақтар мен экспортқа шығару үшін 400-ге жуық ілбіс ауланғаны белгілі.

Жыл сайын қыркүйек айында аңшылық маусымы басталады. Жүздеген аңшы ата-баба салтымен түз тағыларының ізіне түседі. Бірақ бүгінде осы бір ежелгі дәстүрге қарсыластар да бар. Олар аң аулауға мүлдем тыйым салуды қолдайды.

Мамандардың шамалауынша, Алматы облысы аумағында ұзын-саны қырықтан сәл астам ғана ілбіс қалған. Табиғат қорғаушылар Қызыл кітапқа енгізілген бұл аң және өзге де түз жануарлары біржола құрып кетпеуі үшін аң аулауға тыйым салу керек дейді. 

Бүгінгі таңда Орталық Азия тауларында қанша ілбіс мекендейтінін ешкім тап басып айта алмайды. Кейбір ғалымдар олардың санын сегіз мың десе, кейбіреулері төрт мыңға да толмайды деген пікір білдіріп жүр. Қалай болғанда да бұл көрсеткіштер көңіл көншітерлік емес. Ресейлік зоологтардың есептеуінше, Орталық Азия мен Ресей аумағын мекендейтін ілбістердің саны бар болғаны 700-ге жетер-жетпес қана.  Ал өз еліміздегі ілбістің санын айту тіптен ұят. Өйткені оның жыл сайынғы есебiн түгендеуге және арнайы қорғауға көк тиын да ақша бөлiнбейді. Осыдан бiраз жыл бұрын ормандағы жабайы аңдардың санағы жүргiзiлiп, ел аумағында 141 сiлеусiн мен ілбіс барлығы анықталды. Одан бері қаншама уақыт та өтті. Ал олардың қаншасы қырылып, сұр мергеннің оғына ұшқаны бір Аллаға ғана аян.  Ресми дерек көздеріне қарағанда, ілбістердің азаюы 1990 жылдардан бастап біліне бастаған. Оған себеп – аталмыш жануардың ғажайып терiсi. Зерттеу барысында бір ілбістің терісі шамамен 4 мыңнан 60 мың АҚШ долларына дейін бағаланатынын білдік. Яғни әзірше ілбістің киесінен АҚШ-тың көк қағазы құнды болып тұр. 

БАҒА ЖЕТПЕС АҢҒА БАҚЫР ҚИМАҒАНЫМЫЗ БА?

Адам мен жабайы мысықтың кездесуінің жартысынан көбі ілбістің өлімімен тынып жатады.

Сол себепті ілбіс Тұран жолбарысының жолын құшайын деп отыр. Яғни толықтай жойылып кету алдында тұр. 

Мұның алдын алу үшін ұлттық стратегиялық бағдарламамыз болуы тиіс», – дейді Логинов жуырда бұқаралық ақпарат құралдарына берген сұхбатының бірінде. Расында, еліміздегі қар барысының саны күннен-күнге азайып барады. Еліміз табиғат сыйын табанға салып отырғанда, өзге мемлекеттер баға жетпес байлығын сақтап қалу үшін аянар емес. Көрші мемлекет – Ресейде 2002 жылы ілбісті сақтау туралы ұлттық стратегиялық бағдарлама қабылданып, кешенді шаралар іске асырыла бастады. Ал біздің мамандар енді ғана ұйқысынан оянып жатыр. Ала шапанды өзбек ағайындардың өзі мұндай бағдарламаны 2004 жылы-ақ жолға қойып алыпты. Тіптен Ресейде ілбіс мәселесін ел Владимир Путиннің өзі қадағалайды екен. «Сол себепті бұл мәселені Президенттің өзі қадағаламаса, жағдай оңалмайды», – дейді Олег Логинов. 

Жемқорлық кесірінен Қазақстанда ілбіс құрып кетуі мүмкін

Ежелгі Қытай жазбаларында мынадай бір аңыз бар. Кезекті бір шайқаста ғұндардың бір бөлігі қатты жеңіліс табады. Қарсыластары сол жердегі бүкіл ғұн атаулыны қырып-жойып, атып-шауып тастайды. Ең аяғында жалғыз ер бала ғана қалады. «Ит қорлықпен өлсің» деген мақсатта дұшпандары оның аяқ-қолын шауып кетеді. Елсізде қалған баланы бір қасқыр тауып алады да өз сүтімен асырайды. Адам аяғы баспайтын биік бір таудың ішіндегі үңгірде бала өсіп, ер жетеді. Осы баладан қасқыр жүкті болып, он ұл тауыпты. Түркі халықтары осы он ұлдан тараған-мыс… Тағы бір аңыз: «Айдай сұлу бір ару бөлмесінде ұйықтап жатқанда, оған бір көкбөрі келіп, қосылады. Күн сәулесі кейпінде келген көкбөріден қыз жүкті болады. Түркілердің түпнегізі осы қыздан тараған»…

Қасқыр туралы аңыз.

Красный волк. Қызыл қасқыр. Cuon alpinus.

Қызыл қасқыр  - (лат.  Cuon alpinus ) — қасқыр тұқымдасына жататын жыртқыш аң. Қазақстанда Тянь Шань мен Жетісу (Жоңғар) Алатауында кездеседі. Дене тұрқы 100 — 110 см, құйрығының ұзындығы 45 — 50 см. Құйрық жүні үлпілдек. Арқасы қызыл қоңыр, екі бүйірі солғын қызыл түсті. Қызыл Қасқыр жаз айларында   альпі және субальпі белдеулерінде 2500 — 4000 м биіктікте таутеке мен арқар жайылатын жерлерде қоныс аударып тіршілік етеді. Баспана ретінде түрлі қуыстар мен басқа аңдардың тастап кеткен індерін пайдаланады. Көбеюі жөнінде деректер аз. Мысалы, Бейжің хайуанаттар паркінде Қызыл Қасқырдың қаңтар айында ұйығып, 60 күннен кейін көбіне 3 — 4 күшік туатыны анықталған. Көбею кезінде үйірімен (5 — 10, кейде 30) жүреді. Қызыл Қасқыр — терісі бағалы аң. Саны өте аз, соңғы 40 жылда Қазақстанда Қызыл Қасқырдың кездескені туралы дерек жоқ. Қызыл Қасқыр Халықаралық табиғат қорғау одағы мен Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген.

Қасқырлар туралы қызықты деректер

Ең кішкентай қасқырлар Таяу Шығыста мекен етеді. Олардың салмағы бар-жоғы 30 кг. Ал ең ауыр және ірі қасқырлар Канада, Аляска және Ресей аумағында көптеп кездеседі. Олардың салмағы 80 кг асады.

Қасқырлар бір-бірін келе жатқан қауіп-қатерден сақтандыру үшін ұлиды. Жалғыз ғұмыр кешетін жануарлар жалғыздықтан да ұлуы мүмкін. Әдетте олар 5 секундтан артық дауысын созбайды.

Қасқырдың көзінде жарықты шағылыстыратын қабат болады. Осы қабат арқылы олар түнде де айналысындағы қозғалыстарды айқын бақылап отыра алады.

Қасқырлар өмір сүретін міндетті түрде бір топ қарғалар да болады. Олар жыртқыштардан қалған азықты шұқып жеп, күн көреді. Кейде қасқырларды өздеріне қорған ретінде пайдалануы мүмкін.

Ежелгі ацтектер қасқырдың бауырын меланхолияны емдеуге пайдаланған. Орта ғасырда еуропалықтар қасқырдың бауырын толғағы келген әйелдердің ауруын басу үшін пайдаланған.

Ежелгі үндістер қасқырды өлтірген қаруды ары қарай пайдаланбайтын болған. Сонымен қатар, олар өлген қасқырдың бауырлары міндетті түрде кек алуға талпыныс жасайды деп сенген. Англияда жабайы қасқырлар 1500 жылы атылып болды. Ирландияда 1700 жылы, Дат жерінде 722 жылы жергілікті халық қасқырларды құртып бітірген. Қасқырларды алғаш Қызыл кітапқа енгізен-германия мемлекеті. Бұл шешім 1934 жылы Фридрих Ницше мен Осавльд Шпенгелердің ықпалымен қабылданған. Қызыл кітапқа енген жануарлардың ең алғашқы осы қасқырлар болып табылады. Басқа жануарларға қарағанда, қасқырлар өзара түсінісу үшін мимикаларды көбірек қолданады. Қазіргі кезде жылына шамамен 7000 қасқырдың терісі сатылады. Олар негізінен Ресей, Монғолия, Қытай елдерінен шығады. Халық бұл терілерді пальто тігу үшін пайдаланады.

Қазіргі кезде қасқырлардың популяциясы шамамен мынадай. Канада мен Аляскада 50 мың қасқыр, АКШ-та 6500. Еуропа аумағы бойынша, Италияда 300, Испанияда 2000 мың, Норвегия мен Швейцарияда 80, Польшада 700, бұрынғы КСРО аумағында 70 мыңнан астам жануар тірлік етуде.

Қасиеттері.

Қасқырдың өзге хайуандардан дара, олардың ешқайсысына ұқсамайтын қасиеттері көп. Оның бойындағы осындай ерекшеліктеріне негізделіп айтылатын аңыздар да жетерлік. Солардың бірі түркілердің түпнегізін көк бөрімен байланыстыруы. Қасқырлардың ішіндегі көк аспан түстес келетіндері мен ақ қасқырлар аса киелі хайуан болып есептеледі. Олардың адамдарға көрінуі де сирек. Мұндай көк бөрілермен кезіккен адам да «тегін адам емес, киелі қасиеттерге ие кісі» болып табылады.

Тянь-Шань аюы. Бурый медведь, тянь-шаньский подвид. Ursus arctos isabelinus.

Тянь-Шань қоңыр аюы  (лат.  Ursus arctos isabellinus ) – жыртқыштар отряды, аю тұқымдасына жататын қоңыр аюдың бір түр тармағы. Тянь-Шань мен Памир

тауларында тараған. Қазір Өгем, Қоржынтау, Кетпен, Талас, Іле Күнгей, Теріскей, Жетісу (Жоңғар) Алатауларында кездеседі. Тянь-Шань қоңыр аюының аталығы (матай) аналығының (кірекей) ірі болады. Аталығының денесінің ұзындығы 2,55 м, бойының биіктігі 1,35 м, салмағы 600 кг. Негізінен құрлық та тіршілік етеді, суда жақсы жүзеді, ағашқа да өрмелей алады. Үш жаста жыныстық жағынан жетіледі. Аналығы өздері жасаған апанында екі жылда бір рет балалайды.

Қонжықтары үшін қасқырлар мен барыстар өте қауіпті. Саны жылдан-жылға азаюда.

Балтық бойы елдерінде оларды аулауға тыйым салынған. Қолға тез үйреніп, цирктерде түрлі ойындар көрсетуге пайдаланылады.

Дүниежүзінің көптеген елдерінде зоопарктерде ұсталып, жақсы көбейді. Қазақстанда Алматы хайуанаттар паркінде Тянь-Шань қоңыр аюының 3 басы бар. Ақсу-Жабағылы Алматы қорықтарында, Лепсі, Тоқты қорықшаларында қорғалады. Саны өте аз, қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген. 

Бауырына алуан түрлі байлықты басқан асқар Алтай ежелден төсінен аңы, төбесінен құсы кетпеген құтты өңір еді. Шұрайлы өңірдің шырайын кіргізген сол құндылықтың бірі секі жартастардан секие қарап тұратын ай мүйізді арқарлар болатын.

Устюртский муфлон.Үстірт қойы. Горный баран. Тау ешкісі. Архар. Арқар. Ovis ammon collium.

Дене тұрқы 160-168 см, шоқтығының биіктігі 105-112 см, салмағы 200 кг-ға жетеді. Құлжасының мүйізі ірі, бұралып иілген, айшықты, аналығынікі нәзік, өте қысқа, бозғылт қоңыр түсті болады. Мүйізіндегі сақинаға қарап жасын анықтайды. Көбіне, көгалды шоқылардың арасындағы далалы өңірде жайылады. Қыста салқын түссе, таудың етегіне, көктем мен жазда таудың субальпілік белдеуіне қарай аударады. Бұл мезгілде олар 10-15-тен топтанып жүреді. Негізінен, көде, бидайық, қоңырбас, бетеге, қияқ, күйреуік, жусанмен қоректенеді. Жайылуға жазда таңертеңгілік пен кешкілікте, қыста күндіз шығады. Арқар 2.5 жаста жыныстық жағынан жетіледі. Қазан-қарашада күйлеп, 6 айдан соң аналығы, көбіне, жалқы қозықа табады. Арқар табиғи жағдайда 12-14 жыл тіршілік етеді. Арқар - биік тауларда тіршілік етуге бейім, аязға өте төзімді жануар. Осы ерекшелігі ескеріліп, Қазақстанда арқар мен меринос қойды будандастыру арқылы қойдың ет пен жүнді мол беретін жаңа тұқымы – қазақы арқар-меринос қойы өсіріліп шығарылды. Республикада қойдың жаңа тұқымдарын одан әрі жақсарту үшін будандастыру жұмысына үлкен мән берілген. Арқар бағалы кәсіптік аң болғандықтан, оны аулауға тыйым салынған.

Арқарлар неге азайып кетті?

Бауырына алуан түрлі байлықты басқан асқар Алтай ежелден төсінен аңы, төбесінен құсы кетпеген құтты өңір еді. Шұрайлы өңірдің шырайын кіргізген сол құндылықтың бірі секі жартастардан секие қарап тұратын ай мүйізді арқарлар болатын. Бүгінде олардың да қарасы азайып бара жатыр... 

Соның кесірінен қоңыр аңы қойдай өретін қоңыр таулар құлазып тұр. Ең аяныштысы, дала серісі – арқарлардың азаюы.

Тасбұлақтың қайнарынан шөлін басып, алуан гүлдің нәрімен қоректенетін аң серісіне аңсары аумайтындар аз. Өйткені, табиғаты тазалықтан нәр алған бұл аңның еті дертке – дәру, жанға – шипа. Бірақ, біздің қызыл көз, қанды қолдарымыз оны бұл мақсатта емес, бір сәттік желіккен көңілдің құмарын басу үшін ғана қырып жүр. 

Нақты деректер өңірімізде мыңға тарта ғана арқар тұқымы бар екенін айтады. Аңның бұл тұқымы еліміздің біраз ғана облысында мекендейтінін ескерсек, жоғарыдағы сан өте аз көрсеткіш.

Бір кездері үйірімен үркіп жүрген бұл жұптұяқтының азайғаны ескеріліп, Қызыл кітапқа да енгізілген-ді. Соның нәтижесінде арнайы қорғаушылар шығып, заң тармақтарынан өздеріне тиісті еншілерін алған. Бірақ, бірақ... арқарлар адамдардан әлі қорқады...

Бұл бейуаз аңға деген ашкөздердің араны әлі де тыйылмай отыр екен. Негізі, белгіленген заңға сәйкес, бір арқардың құны үш миллион теңгені құрайды. Бірақ, қоңыр жонды осынау аң серісіне аузының суы құрыған «аңшы» ағайындар бәрін естен шығаратын көрінеді.

Біздің өңірде аңның бұл түрі негізінен Сауыр, Тарбағатай, Аягөз тауларын мекендейді. Әсіресе, соңғы екі таудың арқарлары «екі аяқты жыртқыштардан» бөлекше қорлық көріп келеді. Себебі, бұл өңірлердің таулары, қырқа-белдері жатаған келеді де, еріккендер жол таңдамайтын темір көлікпен жүріп-ақ арқарларды «тымақпен ұрып алатын» көрінеді. Ал тұлғасы биік Сауыр тауы темір көлікпен келген «қонақтарды» құшақ жайып қарсы ала бермейтіні анық. Атпен барғандарға арқарлар да алдыра қоймайды. Әттең, айлалы аңшының өзін қапы қалдырып кететін аса секемшіл де сезгіш хайуан дамыған техниканың жеміне айналып бара жатыр.

Атам қазақ қиын-қыстау заманда ошарлы отбасын аңмен асырағаны белгілі. Бірақ, оларда өзіндік тәртіп болған. Мысалы, төл ерткен аналық аңға немесе төлдейтін кезінде оларға қарата оқ атпаған. Таңдап тұрып тау ешкінің текесін, арқардың құлжасын атып, қанжығасын майлаған. Өкінішке орай, бұл қағиданы бүгінгі «аңшылар» саналарына сіңіріп жүрген жоқ. Неше шақырымдық жердегі нысананы қапысыз тауып тиетін қолындағы қаруына масаттанып, көзкөрім жердегі көлденең өткенінің бәрін баудай түсіреді. Бұл нағыз мәңгүрттік емес пе?! 

...Құлжа қазан-қараша айларында үйірге қосылып, көктемге қарай арқарлар төлдейді. Қазақтың төрт түлік малының бірі – қойдың да сол мезетте тұқым жалғайтыны белгілі.

Арқарлардың ұрпақ қалдыруға кірісетін қазан-қараша айлары өздеріне ең көп қауіп төнетін мезгіл екен. Арқарлардың ішіндегі ең бағалысы – Алтай арқары. Бір кездері асқар Алтайдың барлық жерлерінде мекендеген арқардың бұл түрінің өткен ғасырдың басында тұқымы тұздай құрыған. Солардың ең соңғы тұяғы қазір біздің Күршім, Марқакөл өңірлерінде ғана қалғанын айтады арқармен айналысып жүргендер. Ал мамандар болса, шөптің сонысын жейтін текті жануардың құрып кетуін мал жайылымдарының кеңеюінен көреді.

Осылайша бұл күнде тек бертін ғана Қызыл кітапқа еніп, қорғауға алынған бұл жануардың халі қыл үстінде тұрған көрінеді. 

Неге десеңіз, тура біздің өңірдегідей айлалы «аңшылар» көрші жатқан үш елде де бар екен. Жан сауғалап, қашқан жануардың алдынан тағы да сол «екі аяқтылар» қарсы алып жатады. Сондықтан да Алтай арқарлары үшін «қайда барса да – Қорқыттың көрі» болып тұр. Тіпті, Moscow Times («Москоу Таймc») басылымының жазуына қарағанда, солтүстіктегі көршілер аңды тікұшақпен қуалап ататын көрінеді. Ал Шығыстағы көршілеріміз – арқар етінен дәрі жасаудың шебері. Біздегілерінің сиқын айтып жатудың өзі артық болар. Сонда тағдыры тәлкекке түскен арқардың, тіпті, барлық қоңыр аңның ертеңгі тағдыры не болады? Барлығын бүгін қырып салған соң ертеңгі ұрпаққа суретін ғана көрсетеміз-ау шамасы. 

Бір жағымдысы, бұл қоңыр аңға бір жердің суын ішіп, бір таудың ауасын жұтып жүрген жергілікті қарапайым адамдар көп тиіспейді екен. Өйткені, олар біріншіден, арқарға қатысты қатал заңды білсе, екіншіден, туған жеріндегі бейбітшіліктің белгісіндей болып жүрген бейуаз аңның берекесін кетіргісі келмейтін сыңайлы. 

Еркіндігінен басқа ештеңені қаламайтын, өзі тектес ешбір аңға зәбір көрсетпейтін оның қоңырлығын қазақ мінезімен байланыстырады көзі қарақты аңшылар. Мінезін қайдам, маған сұқталған суық қарудың ұңғысына жұтылып, азайып бара жатқан арқар мен қолдан жасалған қырғындарда қынадай қырылған қазақтың мұң-зары бір, тағдырлары талайлас сыңайлы болып көрінеді де тұрады. Оның үстіне көшпенді бабаларымыз табиғаттың тосын мінезін немесе қылышын сүйреткен қыстың алдағы ахуалын арқардың жүріс-тұрысына қарап біліп отырған. Мысалы, қыс қатты болатын жылдары арқар тау етегіне ерте түсіп алса, қыс жайлы болатын жылдары тау басында қалып қойып отырған. Демек, ғылым мен техникадан бұрын-ақ дала академиктері күні бұрын күн райын арқарлар арқылы да айқындап отырғаны аян. Бұл сөзге дәлел етіп, ел аузында жүрген «Арқада қыс жайлы болса, арқар ауып несі бар?» деген мәтелді айтуға болады. Бірақ, бүгінгі арқарлардың аяздан қорқып ауып жатқанынан, адамның қолынан азайып бара жатқаны басымырақ.

Сары құтан. Желтая цапля. Ardeola ralloides.

Сары құтан  (лат.  Ardeola ralloides ) - өзінің таралу аймағында саны кеміп бара жатқан сирек кездесетін түр. Қазақстанда Еділдің атырауы мен Жайықтың төменгі ағысында ұялайды, бұрын аздап Сырдарияның  сағасында мекендейтін. Солтустік Каспийдегі жалпы саны 2 мыңдай. Өзендер мен көлдердегі қамысты қапаларды мекендейді. Санының кемуіне әсер ететін факторлар - су жүйесінің өзгеруі, аңшылық, ұяны жыртқыш құстардың бұзуы, мекенін адамдардың мазалауы. Бұл түрдің ұялайтын аймақтарын маусымдық қорыққа айналдыру қажет.

Сары құтанның бір ерекшелігі — ұясына адамдардың келгенін көрсе, ұясын тастап басқа жерге ұшып кетеді.

Ұсақ балық  шабақтарымен, ұлулармен, су жәндіктері және ұсақ кемірушілермен коректенеді.

Соңғы мәлімет бойынша кіші аққұтанның саны 500, ал сары құтан 1 мыңға жуық (2003). Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген. Ал құтанның Корея мен Қытайда ғана кездесетін, тіршілігі әлі толық зерттелмеген-сарытұмсық құтан — Халықаралық табиғат қорғау одағының “Қызыл кітабына” енгізілген.

Дала қыраны. Снежный орел. Aguila rahax.

Дала қыраны ,  қыранқара (лат.  Aquila nipalensis ) – сұңқартәрізділер отрядының қырғилар тұқымдасына жататын жыртқыш құс. Дене тұрқы 60 – 85 см, қанатының ұзындығы 51 – 65 см, салмағы 2,7 – 4,8 кг. Шәулісі (еркегі) ұябасарынан кішірек түсі қара қоңыр, желкесі жирен, тұмсығы қара сұр, тұяғы қара, аяғы сары. Қыранқара ұясын жерге, шың-құзға, сирек те болса ағаш басына салады.1 – 3 ақ сұр, қара дақты жұмыртқа салып, 40 – 45 күнде балапан шығарады. Балапан баяу жетіледі (60 күнде), оны етпен қоректендіреді. Қыранқараның негізгі қорегі – кемірушілер, саршұнақ, қоян, кейде құс балапаны, бауырымен жорғалаушылар. Қазақстанның Қарағанды, Батыс Қазақстан облыстарында, Мұғалжарда, Шу-Іле тауында кездеседі. Қыранқара зиянды кемірушілерді жеп, өлекселерді жойып пайда келтіреді Саятшылар Қыранқараны баптап, аңға салады. Қыранқара саны азаюына байланысты қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.

Асыл текті бұғы. Благородный олень. Cervus elaphus bactrianus.

I-ші санат. Жойылып бара жатқан түр.

Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы. Орта Азия мен Қазақстанның шөлді аймақтарында таралған ақмарал бұғысының 8 түршесінің бірі.

Таралуы. Орталық Азия эндемигі. Өткен дәуірде Амудария мен Сырдария бойындағы тоғайларда және Қызылқұмда таралған. ХХ-ғасырдың орта кезінде Қазақстанда Сырдария өзенінің орта және төменгі ағысындағы тоғайларда мекендеді; бұл жерден соңғы бұғы 1956 жылы өлтірілді. Мүмкін Қаратауға да енген болар. Сондай-ақ ақмарал бұғысының осы түрі  Іле өзені бойында мекендеуі мүмкін. 1981 жылы  Бұхар бұғысы Іле өзенінің сол жағалауындағы Қарашеңгел мемлекеттік аңшылық шаруашылығына жарсіндірілді.

Мекендейтін жерлері.

Шөл аймағының өзендері бойындағы тоғайлар мен қамысты қопалар.

Саны. Қазақстанда ешуақытта саны көп болған емес. 80-шы жылдардың орта кезінде 60 бұғы, 90-шы жылдары – 200, ал қазірде – 350 тоғай бұғысы тіршілік етеді.

Негізгі шектеуші факторлар.

Қазақстанда оны есепсіз қырып жою және мекендейтін қоныстарының өзгеруі (тоғай ағаштарын кесу мен өртеу, жағалаудағы жерлерді жырту, шөп шабу, есепсіз мал жаю).

Сұңқылдақ аққу. Лебедь-кликун. Cygnus Cygnus.

Сұңқылдақ аққу ( лат.  Cygnus cygnus ) –Қазақстанда кең тараған болатын, қазір республиканың Солтүстік, Орталық және Оңтүстік-Шығыс аудандарының 5-6 жерінде көлемді ұяларын жасыруға болатын қалың қамыс-қоғалы ірі көлдерді мекендейді. Кіші аққудан ірірек келеді: ұзындығы 140-160 см, қанатжайымы - 205-235 см, ал салмағы 8-15 кг болады.

Каспий маңында қыстауға қалған бұл аққудың ең көбі 1983 жылы 400-дей болған, одан бері саны едәуір кеміді. Оның себебі: ұялауға қолайлы орынды жиі ауыстыруға мәжбүр болуы. Аққудың бұл түрін Линнеус (Linnaeus) 1758 жылы ашты.

Саны кеміп бара жатқан түр.

Адам қызметінің әсеріне шыдай алмайды. Қазақстанда кең тараған болатын, қазір республиканың Солтүстік, Орталық және Оңтүстік-Шығыс аудандарынық 5-6 жерінде көлемді ұяларын жасыруға болатын қалың қамыс - қоғалы ірі көлдерді мекендейді.

Жыртқыштар отряды - Carnivora

Мысықтар тұқымдасы – Felidae

Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, 

Түрікменстан Қызыл кітаптарына

енгізілген. Сілeусін халықаралық табиғат қорғау Одағының қызыл тізіміне кірген.

Таралуы. Орталық Азия тауларын қамтиды. Қазақстанда Тянь-Шань Жоңғар Алатауы, Тарбағатайда таралған. 

Қаратауда (Сырдариялық) сілеусін ХХ ғасырдың 40-шы жылдары жойылып кеткен.

Негізгі шектеуші факторлар

Браконьерлік, азықтың жетіспеуі.

Қабылданған қорғау шаралары

  Ақсу-Жабағылы, Алматы қорықтарында, Іле Алатауы, Көлсай көлдері, Сайрам-Өгем  ұлттық парктерінде және бірқатар қорықшаларда қорғалады.

Қорғауды керек ететін шаралар

Браконьерлермен күресу, қорғауды жақсарту,  Жоңғар Алатауында қорық ұйымдастыру.

Мекендейтін жерлері. Қылқан жапырақты және жапырақты ормандар, бұталар; негізінен, орман мен субальпі белдеулері арасы. Десе де, аңдар алып белдеулер мен тау етектерінде де кездеседі.

Саны. ХІХ ғасырда бұрынғы Жетісу облысында кейбір жылдары 200-дей оңды аулаған. ХХ ғасыр басында сілеусін саны азайып кетті және 40-50-ші жылдары жыл сайын тек 20-30-дай аң терісі дайындау мекемелеріне түсті. Қазірде Іле Алатауында 60-70-тей сілеусін бар, оның 10-12-сі Алматы қорығында, ал жалпы Солтүстік Тянь-Шаньда оның қоры 100-130-дай. Жоңғар Алатауында 90-шы жылдардың басында 250-300-дей аң тіршілік етті. Батыс Тянь-Шаньда сілеусін аз, Ақсу-Жабағылы қорығында 4-5 сілеусін өмір сүреді.

Түркістан сілеусіні. Рысь центральноазиатская. Lynx isabellinus.

Бұйра бірқазан. Кудрявый пеликан. Pelecanus сгіsриs.

Бұйра бірқазан. (Pelecanus сгіsриs) -аз санды, шектеулі жерлерге ұя салатын түрі. ТҚХО-ның Қызыл кітабына енгізілген. Еуразияның оңтүстік бөлігіндегі көлемді суларды мекендейді. Қазақстанда ұялары Батыс Қазақстан, Қостанай, Ақмола, Шымкент облыстарының, Балқаш-Алакөл және Зайсан ойпаттарының өзен-көлдерінде сақталған. Республикамызды 4 мыңдай ғана ұялайды. Санының азаюына негізгі себептер-зансыз аулаушылық, өрт, ұя басу кезінде мазалау. Бұл түрді сақтау үшін Іле, Тентек, Қара Ертіс өзендерінің атырауларында қорықтар ұйымдастырып, оны заңсыз аулаушылаурға және өртке қарсы күрес шараларын жүргізу керек.

Бірқазандар  тұқымдасына (Реlесапіdае) өте ірі, тұмсықтары екі жағынан қысыңқы төменгі жағының аралығына орналасқан созылғыш, тері қалтасы болады. Тұмсығының ұшы ілмек тәрізді иілген. Денесі аумақты, мойны ұзын жіңішке, ал аяқтары және құйрығы қысқа, жалпақ келеді. Бірқазандардың бізде екі түрі кездеседі: ақ немесе бұйра (Реіесаnus сгіsриs) және қызғылт (Р. опосгоtalиs). Дене мөлшерлері, әсіресе ақ бірқазанның ірі, салмақтары 12 кг дейін жетеді. Бізде бірқазандар: Қара, Каспий, Арал теңіздерінің және Кавказ, Орта Азияның ірі өзендері мен көлдерінің жағалаула-рында кездеседі. Өзендер мен көлдердің қалың қамысты жайылмаларына өсімдік тектес заттардан бөгеттер жасап, ұяларға жұмыртқаларын топтанып жүріп салады. Бірқазандар балықтарды су құзғындарымен бірігіп аулайды. Бірқазандар жақсы жүзгенімен, суға сүңги алмайды. Бірқазандар кейде балық аулау кезінде судың жиегінен алысырақ барып жиекке қарай қатарласып тұрып, бір мезгілде судың бетін қанаттары-мен сабалап, дауыстап балықтарды жағаға қарай үркітіп, ай-дайды. Сөйтіп, жағада қайырлап қалған балықтар бірқазандардын, қорегі болады.

Күзен. Каменная куница. Martes foina.

Күзен. (Mustela)-сусар тұқымдасының бір туысы. Қазақстанда орманда далалар мен шөлейт, әсіресе, жусанды және астық тұқымдас өсімдіктер өскен жерлерді мекендейтін 7 түрі бар: сарғыш күзен, аққалақ, ақкіс, сары күзен, еуропада қара күзені, сасықкүзен, су күзені бар. Бұлар көбінесе сарышұнақтардың, қосаяқтардың, аламандардың індерін пайдаланады. Өздері ін қазбайды. Тұрқы 13-53 см, салмағы-0,1-2,2 кг. денесі ұзынша келген. Жүні үлпілдек, жұмсақ, түсі алуан түрлі. Корегін түнде аулайды. Ақпанда ұйығып, мамыр айында 8-12 (кейде 19-20-дан) балалайды. Күзендердің ішінде ең ірісі-дала күзендері. Оның тұрқы-29-52 см. Бұлар өздеріне қауіп төнгенде аналық безінен жағымсыз иіс шығарады, сондықтан оларды сасық күзен деп те атайды.

Күзен-терісі бағалы, кәсіптік маңызы бар аң.

Мензбир суыры. Сурок мензбира. Marmota menzbieri

Мензбир суыры ,  көк суыр  (лат.  Marmota menzbieri ) –сүтқоректілер класы кемірушілер отрядының тиіндер тұқымдасына жататын ең кішкентай суыр. Қазақстанда Сайрам, Сарыайғыр, Бадам және Өгем өзендерінің таулы аңғарларында теңіз деңгейінен 2000–3400 метр альпі және субальпі шалғындарын мекендейді. Дене тұрқы 41–50 см, салмағы 2,6–4,6 кг. Арқа жотасы сарғыш қоңыр, бауыры ақшыл-сарғылт. Тұрақты індерінде 7–8 айға созылатын қысқы ұйқыдан наурыз – сәуір айларында оянады. Жыныстық жағынан үш жылда жетіледі. Жылына 1 рет көбейіп, 2 – 7-ден ұрпақ береді. Көктемде өсімдік тамырын, жуашығын, ал жазда өсімдіктердің бұтағымен, жапырағымен, гүлімен қоректенеді. Сондай-ақ жауын құрты, қоңыз, моллюскілермен де қоректенеді. Негізгі жаулары –түлкі, қасқыр, бүркіт және аю. Мензбир Суырының саны жылдан жылға заюда. 1940 жылы Қазақстанда 40–50 мыңдай Мензбир суыры болса, қазіргі саны 20–25 мыңнан аспайды.

Мензбир Суыры – терісі бағалы аң, майының шипалық қасиеті бар. Аулауға тыйым салынған, Халықараралық табиғат қорғау Одағының және Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген.

Назарларыңызға рахмет!