Презентация. Сарайджук. Сарайшы?. Сарайчик. Saraichik.

«Сарайшық. Saraichik. Сарайчик» тақырыбына жасалған зерттеу жұмысының жобасы.

Жобаның жоспары

• Тақырыбы
• Мақсаты
• Міндеттері
• Өзектілігі
• Күтілетін нәтиже

Жезқазған қаласы.

№ 3 орта мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі: Альмишева Л.Ш.

Жобаның мақсаты:

Міндеттері:

• Сарайшық жайлы оқушыларға мағлұмат беру;
• оқушылардың ізденушілік, зерттеушілік жобалау қабілеттерін дамыту;
• оқушыларды еліміздің тарихымен, егеменді Қазақстанның даму тарихымен таныстырады;
• оқушылардың өз Отанына деген сүйіспеншілік сезімдерін қалыптастыру қарастырылады.
• оқушыларды өз халқының ғасырлар бойы дамып, қалыптасқан рухани мұраны терең түсініп, халықтық мұраны құрмет тұтатын, оған деген қызығушылығы мен ынта жігерін ояту, халқымыздың асыл мұрасын қастерлеуге

• Оқушылар Сарайшық жайында оқи отырып, деректер жинау арқылы шығармашылыққа, ізденушілікке жетелеу;
• Атырау қаласының көрікті жерлері туралы келешек ұрпаққа насихаттау;
• оқушылардың бойында танымдық құзіреттілігін дамыту;
• ұлттық құндылықтарды оқушы бойына сіңіру;
• оқушыларды жас ерекшелігі мүмкіндіктеріне қарай қоғамдық-мәдени ортаға баулу;
• көпмәдениетті, өзге ұлттар мәдениетін құрметтейтін толерантты тұлға тәрбиелеу.

Жобаның өзектілігі:

Күтілетін нәтиже:

• Оқушылардың бойында ата-бабаларымыздың сан ғасырлар бойы ұрпағына азық болған ұлттық рух, ұлттық мақтанышы, ұлттық намысы, ана тілі мен ұлттық мәдениеті қалыптасады.
• Ел-жұртын, атамкенін сүйетін, салт-дәстүрін сыйлайтын, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсете алатын, нағыз ұлттық намысы жоғары тұлға қалыптастыру.
• Қазақстандық білім берудегі өзекті мәселелердің бірі-көп тілді тұлға қалыптастыру.
• Қазақстан Респібликасының Тәуелсіздік жолдындағы жетістіктерді халық игілігіне жарату.

• Нәтижесінде Қазақстанның даму тарихын бойына жинақтайды, алған білімін дамытуды ары қарай жетілдіреді.
• Оқушыларды адамгершілікке, эстетикалық көзқарасының талғамының дұрыс қалыптасуына ықпал етеді.
• Халықтың мәдени мұрасына қамқорлықпен қарауға, оны бағалай білуге үйретеді.
• Халқымыздың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін қастерлейтін Қазақстанның тарихын құрмет тұтатын азамат тәрбиелейді.
• Оқушыларды шығармашылыққа баулу, жоба жұмысын қорғау;
• Егеменді еліміздің Елтаңбасынан кең байтақ Отанымыздың өткен тарихы, бай дәстүрі, салт-санасы мен жасампаз рухы толық танылады.
• Теориялық білімі терең, білікті, ұлттық игіліктер мен азаматтық құндылықтардың, рухани-мәдени мұралардың сабақтастығын сақтай отырып, ой-өрісін, дүниетанымын кеңейте білетін тәрбиелі, өнегелі азамат тәрбиелеу.

Сарайшық. Saraichik. Сарайчик.

«Сарайдан шығып, он күннен кейін біз Сарайджук деген қалаға жеттік, джук- «кіші» деген мағынаны береді. Ол Ұлысу деп аталатын үлкен, әрі ағынды өзеннің жағасына орналасқан. Онда Бағдаттың көпіріндей қайықтардан жасалған көпір бар...Осы қалада біздің аттылы-арбалы сапарымыз аяқталды. Біз онсызда арып-жадаған ат-көлігімізді қаладағы арзаншылыққа байланысты, әр жылқыны төрт күміс динарға бағалап, төмен бағамен саттық. Арбаға жегу үшін біз түйелер жалдадық. Бұл қалада түркіден шыққан құрметті тақуа діндар кісінің тұраржайы (Завия) бар, оның аты ата. Ол біздің қонақ қылды, әрі батасын берді. Бізді тағы да осы қаланың аты жөні менің есімде қалмаған бір қазысы қонаққа шақырды. Біз осы арадан Хорезмге дейін отыз күн суыт жүрдік, жол бойы тек екі-ақ сағат, бірде түс әлетінде, енді бірде ақшамда ғана аялдадық».

Ибн Батута. «Жиһан кезу»

«On the tenth day after departure from Sara we arrived to city of Sarajuk, where juk means «small». They thus wanted to express that it was a Small Sara. The city is located on the bank of a deep, large river called Ulusy, meaning «great water». A pontoon bridge is thrown across it, the same as in Bagdad. In this city our travel on horses pulling bullock-carts was finished. So we sold them for four dinars per horse and even less that that, considering their weakness and cheapness in this city, who is called ata, which means «father». He treated us in the zavia and blessed us. The cadi of this city met us too, whose name I do not remember now».

Ibn Battuta. «Travel»

Сарайджук-Сарайшық.

«Через десять дней после отъезда из Сара мы прибыли в город Сараджук, джук значит «маленький». Они таким образом хотели выразить, что это Сара Малый. Город этот расположен на берегу полноводной, крупной реки, навзываемой Улусу, значение чего «великая вода». Через нее переброшен мост из лодок, такой же, как в Багдаде. В этом городе наше путешествие на лошадях, тянувших арбы, закончилось. Так мы продали их по четыре динара за лошадь и меньше этого, ввиду их слабости и дешевизны в этом городе, и наняли верблюдов, чтобы тянуть арбы. В этом городе находится завия праведного старца из тюрков, которого называют ата, что значит «отец». Он угостил нас в завии и благославил. Принимал нас также кади этого города, имени которого я уже не помню».

Қазіргі Атырау қаласынанм 50 шақырым жерде, Жайық өзенінің оң жағасында, бір кездегі ұлы да атақты Сарайджук (қазіргі аты-Сарайшық) қаласының қираған құландысы жатыр.

Ибн Батута. «Путешествие»

Әбілғазы Баһадур-ханның (ХVII ғ.) Сарайшықты негізін Батухан (Билік құрған уақыты 1221-1256 ж.ж.) салған деген тарихи пікірмен келісуге болады. Көптеген көпестер мен саяхатшылардың осынау жолдардың бағыт бағдарлары туралы, тауарлардың сипаты мен бағасы және қатынас тәсілі туралы жазбалары мен хиқаялары бізге дейін жетіп жатыр. Сарайдан Сарайшыққа, одан әрі Үргеншікке дейінгі сауда жолының соқпақтарында құдықтар болды және керуен-сарайлар қызмет етті. ХІІ- ХІVғ.ғ. осы жол Шығысты Батыспен негізгі жалғастырушы болды.

Сарайшыққа салтанатты сәулетті сарайлар, керуен-сарайлар, моншалар, мешіт-медреселер және басқа да ғаламат ғимараттар салынған. Оларды атақты сәулет өнері мектептерінен өткен дарынды шеберлер тұрғызған, қаланың өте тамаша жобаланып салынған түзу де кең көшелері мен алаңдары болған. Қаланың келбетінен шығыстың әсері айрықша байқалады. Керуен саудасынан келетін түсім, әскери олжа, жергілікті халық төлейтін салық және аса мол арзан еңбек күшінің есебінен Сарайшық қаласы тез өсті.

Within 50 km from the modern city of Atyrau, on the right bank of the river Zhaiyk there are ruins of one majestic and famous city Saraijuk (present name – Saraichik). According to a historical version offered by Abulgazi Bakhadur – Khan (1644 – 1664), the city was founded by Batu (yers of rule 1227 – 1255), brother of Berke (1257 – 1266). Abulgazi narrates: “Berke – khan, when he became a khan, …ratified the domains given to him by Batu – khan. He sent large gifts to the Kaan. One day after this event, The Most High Lord enclosed love to Islam in the heart of Berke – khan, and he learned that his belief was untrue…”

Saraijuk, alongside with other cities, was erected in the first decades of the life of the empire, Zhoshi’s Ulus, which later was referred to as the Golden Horde, in order to control the huge territory from Irtysh to Danube.

Initially, these cities served as points with palaces and administrative buildings for aristocracy nukers, noions, and other supervisor of territories under their control. Step by step, buildings were surrounded by dwellings of different people – handicraftsmen , free inhabitants, merchants, etc. Saraijuk was one of such cities. Built on the central, in strategic sense, site at the junction of Europe and Asia, it ensured safety in the segment of the transcontinental caravan way between European countries and the capital of the Golden Horde (Serai – Batu and Serai – Berke) on the Volga to cities of Khoresm, Iran, India and China. Descriptions and stories of many merchants and travelers have survived through nowadays, describing the direction of this path, the character and price of goods, and methods of transportation. The trade road from Sarai to Saraijuk and further to Urgench was fitted up with wells and caravanserais. In the XIII – XIV centuries it was the major way connecting East and West.

В 50 км от современного города Атырау, на правом берегу Жайык сохранились руины некогда величественного и знаменитого города Сарайджука (нынешнее название-Сарайчик), согласно исторической версии, изложенной Абулгази Бахадур-ханом (1644-1664), основанного Батыем (годы правления 1227-1255), братом Берке (1257-1266).

Сарайджук, наряду с другими городами, был возведен в первые десятилетия жизни империи-улуса Жошы, который потом назывался Золотой Ордой, для управления огромной территорией от Иртыша до Дуная. Сначала эти города служили пунктами, в которых возводились дворцы и административные здания для знати-нукеров, нойонов и других управляющих подвластной им территорией. Вокруг центральных зданий впоследствии вырастали жилища различного люда-ремесленников, вольных жителей, купцов и т.д. Сарайджук был одним из таких городов. Построенный на узловом в стратегическом отношении участке стыка Европы и Азии, он обеспечивал безопасность отрезка трансконтинентального караванного пути из стран Европы и столицы Золотой Орды (Сарая-Бату и Сарая Берке) на Волге в города Хорезма, Ирана, Индии и Китая. До нас дошли описания и повествования многочисленных купцов о способах передвижения. Торговая дорога от Сарая до Сарайджука.

Сарайшықта жерленген қазақ мемлекетінің хандары.

Сарайшықтың ұлылығы онда тек мұсылман діндарларының жерленгендігінде ғана емес, ең алдымен оның Алтын Орда хандарының қасиетті зиратханасына айналғанында. ХIV ғ. басында мемлекетте мықты өрлеу басталды, әсіресе Тоқта патшалық құрған соңғы жылдар Алтын Орданың әскери және экономикалық құдіретінің дамуындағы алғашқы кезең болды. Сарайшықта кейін жерленгендер Алтын Орда билеушілері Жәнібек пен Бердібек. Жәнібек билік құрған кезінде (1342 ж.) Орта Азиядан астана Сарайшыққа келген тақ мұрагері, өзінің ағасы Тыныбекті өлтірді. Жәнібек әуелі Әзербайжанды Алтын Ордаға қосып алғаны да белгілі. Ол билік құрған кезде мемлекетте өзі тежей алмаған құлдыраудың алғашқы нышандары көрінді. Оның өлімі 1357 ж. өз ұлы Бердібектің төңірегіндегі билікті көксеуші қаскүнемдер тарапынан болды. Әкесінің өлімінен соң Бердібек те өз бауыры құлнаның қастандығынан қаза тауып, Сарайшықтағы өз әкесінің моласының жанынан орын алды. Әмірге Едіге (1365-1419) жайындағы бір дастандағы болжамда айтуынша, 1406 ж. қазіргі Түмен қаласының жанында қаза тапқан, кейбір деректерде айтылғандай «Алтын Орданың ең соңғы және ұлы тұлғасы» Тоқтамыс ханның басы да Сарайшықта жерленген екен. Сондай-ақ, осындай ноғай бекзадалары мен мырзалары, Ер Тарғын мен Қамбар сынды эпикалық батырлар және көрген, өз халқының қамын ойлаған қазақтың ханы Қасымхан да жерленген.

Рост и процветание Сарайджука-Сарайчика.

Thank to this circumstance, talented masters from famous architecture schools erected magnificent palaces, caravanserais, baths, morgues, madrasahs and other magnificent buildings in Saraijuk. The city had a well-developed layout with direct wide streets and squares. Oriental influence is especially visible in the shape of the city. Proceeds from caravan trade, war trophies, tributes from conquered nations and plenty of cheap labour promoted the fast growth of Saraijuk. Absence of fortified walls facilitated fast expansion of the city limits. Without them cities always were under the control of khans authority. They had to take the part of the winner ensured its safety. From the moment of its foundation, Saraijuk appeared in the centre of intra-horde and international events-from court dynasty struggle of representational of the Zhoshy Hause for the throne, military riots and political intrigues, growth of trade, economic, cultural and other ties, to disintegration of the empires and other ties, to disintegration of the empires and formation of new ethnic groups.

В силу этого в Сарайджуке строились роскошные дворцы, караван-сараи, бани, мечети, медресе и другие великолепные здания. Они возводились талантливыми мастерами из наиболее известных архитектурных школ. Город имел хорошо разработанную планировку с прямыми широкими улицами и площадями. Особенно заметно на облике города восточное влияние. Прибыль от караванной торговли, военная добыча, дань с покоренных народов и большое количество дешевой рабочей силы способствовали быстрому росту Сарайджука. Облегчало быстрое расширение границ города, рост его величия отсутствие крепостных стен. Без них города были под контролем ханской власти и вынуждены были вставать на сторону победителей в борьбе за ханский престол, а победители обеспечивали его безопасность. Сарайджук с момента возникновения оказывается в эпицентре внутриордынских и международных событий-от придворной династийной борьбы представителей Дома Жошы за престол, военных мятежей и политических интриг, роста торгово-экономических и культурных связей и других до распада империй и формирования новых этносов.

Көне Сарайшық

В ходе археологических исследований 1996-2000 г.г. были выявлены три этапа жизни города. Ранний этап приходился на первые десятилетия его существования. Сарайджук в то время имел центральную часть из зданий, возведенных в основном из сырцового кирпича. К югу она плавно переходила в окраины, зпролненные юртами и легкими каркасными строениями. Этот участок тянулся вдоль реки. Исследователям известна его ширина-около 300 м. длина, судя по развитию города в последующие десятилетия, была в несколько раз больше.

Во второй период, начиная с 1330-х годов, город под влияянием различных факторов организовался вокруг своей центральной части из кирпичных строений и вытянулся на острове между руслами Жайыка, контролируя все передвижения людей по реке на участке близ города.

Расцвет города пришелся на ХIV в. В ХV-ХVI в.в. топография города вновь изменяется. Его центральная часть постепенно уменьшается в размерах и смещается к юго-востоку, к ответвлению от Жайыка протоки Сорочинка. В последние два столетия река Жайык несколько раз изменяла свое основное русло. Каждый год во время весеннего половодья река отнимала у городища значительные участки с культурными напластованиями.

В настоящее время площадь остатков Сарайджука, не считая прилегающего района с древним некрополем, составляет примерно 600х600 м.

1996-2000 ж.ж. зерттеулер нәтижесінде Сарайшықтың қалыптасып дамуының үш кезеңі анықталды. Ерте кезеңі қала өмірінің алғашқы он жылдығына сәйкес келді. Дамуының екінші кезеңінде, 1330-шы жылдардан бастап әртүрлі факторлардың әсерімен Сарайшық өзенінің кірпіштен соғылған орталық бөлігіне жүйелі түрде салынып шоғырланады да, Жайық пен оның сағаларында жайғасқан аралдың шеңберінде дамып кеңейді. Мұның өзі, осы манадағы өткелдер мен адамдардың іс-әрекеттерін мұқият бақылап отыруға мүмкіндік берді.

Қаланың гүлдену уақыты ХIV ғ. сәйкес келеді ХV- ХVІ ғ.ғ. шаһар тағы да өзгерске ұшырады. Орталық бөлігі көлемі жағынан біртіндеп кішірейе келе, оңтүстік шығыста Жайықтың қазір Сорочинка деп аталатын саласына қарай жылжыды. Жыл сайынғы су тасқыны қаланың біраз бөліктерін шайып кетіп отырды. Қазіргі таңда көне Сарайшықтың қалған ауданы, жапсарлас көне зираттарды есептемегенде шамамен 600х600 м.

In the course of archaeological research in 1996 – 2000 three stages of the city’s life were determined. The earliest one refers to the first decades of its existence. Saraijuk’s central part in that time was formed of buildings built mainly from adobe bricks. Further to the south it smoothly transformed into suburbs filled with jurts and light frame structures. This segment stretched along the river. Researchers know its width, which is about 300 metres. The length, judging by the development of the city in the next decades, was several times greater.

In the second period, starting from the 1330s, the city, under the influence of various factors, was arranged around, its central part of brick structures, and was extended on the island between the channels of the Zhaiyk. Thus, it was possible to supervise all movements of people on the river near the city.

The peak of the city’s development was in the XIV century. In the XV – XVI centuries the topography of the city changed again. Its central part gradually decreased in size and was shifted to south – east closer to the Zhaiyk’s side channel Sorochinka. In the past two centuries the river Zhaiyk changed its bed several times. Every year, in the time of spring flood the river takes away significant areas from the city area with cultural layers. At present, the area of the remaining part of Saraijuk, excluding the adjoining area with ancient necropolis, accounts for approximately 600 x 600 metres.

Сарайшықты ғылыми тұрғыдан зерттеу жұмыстары.

Сарайшықтың қиындыларымен жәдігерліктерін ғылыми тұрғыдан зерттеу жұмыстарының екі ғасырдан астам тарихы бар. ХVІІІ г. 60 ж. соңында қалашықты П.С.Паллас көріп қайтты. 1834 ж. Ф. Гебель осында шағын қазба жұмысын жүргізді. Қала туралы қызықты мәліметтер ХVІІІ-ХІХ ғ.ғ. П.Рычковтың, А. Левшиннің, Н.М.Карамзинның шығармаларында бар. 1937 ж. Н.К.Арзютовтың жетекшілігімен Қазақстанды зерттеу қоғамының Батыс-Қазақстандық бөлімшесі Саратов облыстық мұражай қызметкерлерімен бірге қалашықтың кейбір жерінде зерттеулер жүргізді. 1950 ж. Ә.Х.Марғұлан тағы да Жайықтың суы мәдени қабаттарын үздіксіз жуып-шайып жатқан Сарайшық ескерткіштерін жедел де кешенді түрде зерттеу туралы үлкен мәселе көтерді. Сол жылы Ә.Х.Марғұланның жетекшілігімен археологиялық экспедиция ұйымдастырылды, алайда ол бір маусым жұмыс істеді, өкінішке орай нәтижелері осы уақытқа дейін толықтай жарияланғаны жоқ. Осыдан кейін Сарайшықтың ескерткіштерін зерттеп, сақтап қалу проблемалар, 60-80 жылдардағы кейбір құлшыныстарды есептемегенде, осы уақытқа шейін нараздан тыс қалып келеді. Сарайшықтың тарихи мәні, оның қазақ мемлекетінің алғашқы қалыптасу кезеңіндегі ролі және ұрпақтар арасындағы байланыстар үшін ата-бабалар мұраларының төтенше маңыздылығы ескеріліп, осы жерде символды Пантеон, археология мұражайы және мешіт тұратын мемориалды мұражай кешенін құру ісі қолға алынды.

Kh.Margulan in 1950 again raised the question on necessity of a prompt complex research on Saraijuk city ruins because of the continuous wash – out of its cultural layers by the river Zhaiyk. At the same time, it was ascertained, that the river Ural was already approaching the center of the ancient city. In that year an archaeological expedition under the leadership of A.Kh.Margulan was organized. It worked only one field season and the results of the expedition are, unfortunately, not completely published yet. After that the problem of study and rescue of the remaining part of Saraijuk dropped out of sight for many years, despite some attempts in the 60 – 80s. Realization of the historical importance of Saraijuk and its special role in the initial period of formation of the Kazakh state system and exclusive importance of the cultural heritage of ancestors for spiritual ties of generations resulted in creation of a memorial museum complex consisting of a symbolic pantheon, museum of archeology and a mosque.

Ә.Х.Марғұлан атындағы археологиялық экспедиция

Археологическая экспедиция А.Х.Маргулана.

Ә.Х.Марғұлан атындағы археологиялық экспедициясының 1996-2000 ж.ж. Жүргізілген тыңғылықты зерттеулер барысында қаланың әр бөлігінен оның өмір сүруінің бірінші кезеңіне жататын ауқымды жерлер ашылып, алғашқы тұрғындардың үй құрылыстары айқындалды. Қала құрылысы белгілі жобамен, көшпенділерге тән дәстүрмен салынған.

Бөлмелерден табылған ыдыстар формасы жағынан сан алуан. Атап айтсақ, олар-жергілікті көзешілер жасаған қыш құмыралар, құтылар, құмғандар және қазандар. Оны кашин балшығынан жасап жылтыр бирюза құймамен жабылған құмыра толтырады. Осы ыдыстар жиынтығын Хорезмнен әкелінген тас қазандар, төменгі Волга қалаларынан әкелінген кашинді түрлі-түсті жылтыр кеселер, сондай-ақ жергілікті бай адамдар тым жоғары бағалайтын өте қымбат жасыл түсті Қытай фарфоры-селадоннан жасалған табақтың, кесенің, тостағанның сынықтары толықтырады.

Мұндай мәдени қабаттардан жылқы мен түйенің сүйектері көптеп кездеседі. Бұл тұрғындардың қала өмірінің алғашқы кезеңінде қала құрылысы мен сауда жолында қызмет еткендігін көрсетеді. Қаланың тек орталық бөлігі ғана дамып қоймай оның сырт жақтарына да құрылыстар салынған Сарайшықтан бес шақырым жерде, өзен жағасын бойлай орналасқан усадьбалар кездеседі.

А.Х.Маргулан в 1950 г. снова поднял вопрос о необходимости скорейшего комплексного исследования развалин Сарайджуковского городища в связи с бесперерывным размыванием его культурных напластований рекой Жайык. Тогда же констатировалась, что река Урал подходит уже к центру города. В том же году была организована археологическая экспедиция под руководством А.Х.Маргулана, которая проработала только один полевой сезон и результаты которой, к сожалению, до сих пор поностью не опубликованы. После этого проблема изучения и спасения сохранившейся части Сарайджука, несмотря на отдельные попытки в 60-80 годах, оказалась на долгие годы вне поля зрения.

Осознание исторической значимости Сарайджука, его особой роли в начальный период становления казахской государственности и исключительной важности культурного наследия предков для духовной связи поколений привело к созданию музейно-мемориального комплекса, состоящего из символического пантеона, музея археологии и мечети.

В ходе стационарных исследований Западно-Казахсатнской экспедиции Института археологии им. А.Х.Маргулана под руководством авторов в 1996-2000 г.г. была вскрыта значительная площадь городища на разных его участках, относящаяся к первому периоду. Выявлены домостроения первых жителей. Видимо, строительство города осуществлялось по единому плану, с учетом традиций возведения кочевнических городов. Обнаруженные дома были сооружены из сырцового кирпича, имели по две-четыре комнаты размерами 4х5 метров. В комнатах вдоль трех стен непременно находилась лежанка-суфа шириной от 1,5 до 2 м., обогреваемая дымоходными горизонтальными каналами, которые были устроены внутри нее. Они шли от очага с тандыром и выводились из комнаты через вертикальный ход, сделанный внутри стены в трубу на крыше. Все стены и суфы были обмазаны слоем глиняной штукатурки и побелены. На одной из суф были найдены остатки войлочного ковра. Полы делались из утрамбованной глины.

В ряде комнат сохранились покрытия из тростниковой циновки. А в стенах над суфами распологались сводчатые ниши, где, видимо, когда-то стояли светильники, дорогая посуда и другие необходимые в быту предметы. Кроме жилых помещений, в домах были и кладовые комнаты, в которых находились ямы для проса и ячменя; в них также были места для хранения слив, яблок, винограда, косточки которых встречены там, как и орешки миндаля, привезенные из далеких стран. Был найден и высохший репчатый лук. Склады отгораживались от отапливаемых жилых помещений стенами, сделанными из деревянного каркаса с сырцовыми кирпичами, вставленными в него в виде елочки. Такая конструкция была декоративной и служила для естественной вентиляции в складском помещении.

During a stationary research carried out by the West-Kazakhstan expedition of the Margulan Institute of Archaeology under the leadership of Zeinulla Samashev in 1996-2000 scientists uncovered a significant area in different sites of the ancient city, referred to the first period. Housings of the inhabitants were carried out under a uniform plan, considering traditions of nomad city construction. The houses found at the spot were made of adobe brick and had two to four rooms of 4х5 meters in size. A sofa-type stove-bench placed along three walls of the rooms was a common feature. It had a size of 1,5 to 2 meters in width and was warmed by built-in horizontal flue channels that ran from the tandyr fireplace via a vertical passage in the wall to the chimney on the roof. All walls and sofas were covered with a layer of clay plaster and whitewashed. Remnants of a felt carpet were found on one of the sofas. The floors were made of rammed clay. Coverings of reed mats were preserved in a number of rooms. Arched niches arranged in walls above sofas were, probably, a place for candlesticks, expensive crockery and other household things. Beside living quarters, houses had pantries with special pits for millet and barley; also there were places for storing plums, apples, grapes, whose stones were found there, and even almond nuts brought from far countries. A dried onion was also found there. Warehouses were partitioned from heated living quarters by walls made of wooden frame with adobe bricks arranged in herringbone pattern. Such design was decorative and served for natural ventilation in the warehouse.

Сарайшықта жасалған қыш ыдыстар үш түрлі саздан жасалған. Ыдыстың екінші түрі кашин балшығымен көркемделіп жасалған пиала, тостаған, құмыра және вазалар. Олардың арасынан өсімдік тектес және зооморфтық өрнектермен аса көркем түрде безендірлген қыш өнерінің теңдесі жоқ туындыларын кездестіруге болады. Сырлы қыш ыдыстарды безендірудің жиі кездесетін және негізгі мотиві-суда жүзетін құстар. Ыдыстың үшінші түрі-сұр түсті ерекше саз құрамынан жасалған құмыралар мен трсықтар. Олардың сырты рельефті өрнектермен көмкеріліп, құстың, балықтың, жұлдыздың, өсімдіктің символдық бейнелермен, философиялық және жақсылық тілейтін мағынасы бар текстермен безендірілген.

Crockery found in the rooms included clay jugs, pots, kumgans and boilers, various in form and made by local craftsmen. It was supplemented with jugs made of kashin (special light ceramic paste, a silicon derivative with sand, kaolin and feldspar as major components), covered with shining turquoise enamel, obviously of local production. Ibis set of utensils was decorated with stone boilers brought from cities at the lower Volga, as well as fragments of cups of very expensive greenish Chinese porcelain celadon, for which the local rich would give big wealth The city had workshops for manufacturing bone products. Various buckles, facing plates for bows, articles of quiver decoration, knife handles, rings for archery, tanning and weaving tools and other items were made by talented craftsmen. Tanners products were good: purses and belts, ichigis (woman s soft leather boots and heeled boots) composed of dozens of leather layers, jackets, water-skins and saddles.

Қалада, сондай-ақ, сүйектен әр түрлі бұйымдар жасайтын шеберханалар болған. Онда әр түрлі тоғалар, садақтың қаптамалары, қорамсаның әшекей бөліктері, пышақтың саптары, садақ атуға арналған сақиналар және т.б. бұйымдар жасалады. Тері өндірушілердің көптеген былғарыдан жасаған дорба, белдік, мәсілер мен өкшелі етіктер, күртелер, местер мен ертоқымдар сияқты жоғары бағаланатын бұйымдар кездесті.

В помещениях найдена посуда: разнообразные по форме глиняные кувшины, горшки, кумганы и котлы, сделанные местными мастерами. Ее дополняли кувшины, изготовленные из кашина (особого светлого керамического теста силикатного происхождения, основнымми компонентами которого были песок, каолиин и полевой шпат), покрытого блестящей бирюзовой поливой, явно местного производства. Украшали этот набор посуды каменные котлы, привезенные из Хорезма, многоцветные поливные кесе на кашине из нижневолжских городов, а также фрагменты чаш из очень дорогого зеленоватого китайского фарфора-селадона за который местные богачи давали целое состояние.

Сарайшықтың тұрғындары өздерінің жоғары деңгейдегі сауаттылығымен ерекшеленеді. Оған қазба кезінде табылған ыдыстардағы, қола бұйымдардағы және қағаздағы әртүрлі мағынадағы жазулар дәлел бола алады. Әсіресе қыш ыдыстағы жазулар жақсы сақталған. Сондай бір үлкен ыдыс-хумның сыртында Шу аңғарынан туып, қашқарда өмір кешкен Жүсіп Баласағұни поэмасынан (ХІ ғасыр):

В городе находились мастерские по изготовлению изделий из кости. Различные пряжки, пластины-обкладки для лука, детали украшений колчанов, ручки ножей, кольца для стерльбы из лука, инструменты для кожевенного и ткацкого производства и другие предметы делались талантливыми мастерами. Хороши были изделия кожевников: сумочки и пояса, ичиги и сапоги на каблуках, которые набраны из многих десятков слоев кожи, куртки, бурдюки и седла.

«Адам көркі-жүз, бұл жүз көркі көз,

Ауыз көркі тіл, бұл тіл көркі сөз,

Тағы көркі кісіге-білім мен өнер,

Жанын құрбан етер білім үшін ер,-деген үзінді жазылған.

Хозяйственная деятельность горожан заключалась также и в разведении великолепных лошадей и выносливых верблюдов, так необходимых на дальных караванных маршрутах. Согласно Ибн Арабшаху, арабскому историку ХV в., караваны из Хорезма проходили совершенно спокойно, «без страха и опаски», до самого Крыма в течение трех месяцев. «Караваны не возили с собой ни продовольствия, ни корма для лошадей и не брали с собой проводника, вследствие многчисленности (тамошних) народов, да обилия безопасности, езды и питья у (живущих там) людей». Жителей Сарайджука характеризовал высокий уровень грамотности. Об этом говорит разнообразие надписей на посуде, на предметах из бронзы, да и просто на бумаге. На керамике они особенно хорошо сохранились. Один из гляняных хумов украшает отрывок из поэмы Юсуфа Баласагунского, уроженца Чуйской долины, жившего в Кашгаре в ХІ веке:

«Красны речи словом,

а мысли-речами.

Красны люди ликом,

А лики-очами!»

The economic activity of the townspeople also included breeding excellent horses and hardy camels, so necessary on distant caravan routes. According to Ibn Arab-shah, an Arabian historian of the XV century, caravans passed from Khoresm absolutely quietly, «without fear and dread», up to Crimea within three months. «Caravans carried neither foodstuffs, nor forage for horses with themselves and did not hire a conductor, owing to the large number of peoples (living there), as well as abundance of safety, foods and drinks that could be provided by the people (living there)».

The citizens of Saraijuk were characterized with a high level of literacy. This is demonstrated by the variety of inscriptions on utensils, bronze items, and simply on paper. They were especially well-preserved on ceramics. One of the clay khums is decorated with fragments of f poem by Uysuf of Balasagun, born in the Chu valley and living in Kashgar in the XI century

«The beauty of person is face.

The beauty of face are eyes.

The beauty of mouth is tongue.

And the beauty of tongue is word».

Керуен жолының тоғыз торабында орналасқан қала, сөз жоқ, кесе ауқымдағы халықаралық саудаға қатысқан. Жанданған сауда Қытаймен, Кавказбен, Иранмен, Үндістанмен, Орта Азиямен және Русь мемлекеттерімен жүргізіледі. Қытай фарфоры ауқатты қалалықтардың дастарханын көріктендіріп тұрды. Жылтыратылған ашық бұлттар, құстар бейнелерімен, иероглифтермен де безендірілген. Иран және Сириялық оюлармен өрнектелген, шыңылтырмен (эмаль) және алтынмен апталған қынекейлі құмыралар, құтылар, шамдалар көздің жауын алады. Сарайшық тұрғындары ішіндегі тамақ аса дәмді болады деп ерекше жұмсақ тастан ойылып жасалған Хорезмнің қазандарын ерекше ұнатқан. Қара қыштан құйылып, күн түскенде ою-өрнектері жарқырап тұратын құмғандар, кеселер мен табақтар молынан саудаға түскен. Хорасаннан және Еділдің төсенгі сағасындағы қалалардың діни және пәлсафалық мазмұнда жазу жазылған әртүрлі кеселер мен пиалалары Сарайшық халқының күнделікті өміріне көп пайдаланылған. Алтын Орданың басқа қалаларының тұрғындарының сұранысына қажет әшекейлі әдемі сырлы табақтар мен құмыралар Сарайшық шеберлерінің қажет әшекейлі әдемі сырлы табақтар мен құмыралар Сарайшық шеберлерінің қолынан да шыққан. Осындай ыдыстардың біреуі Мәскеудің Қызыл Алаңындағы Мемлекеттік Тарихи Мұражайға қойылған.

Active trade was conducted with China, Caucasus, Iran, India, Central Asia, east-European countries, the Crimea and Russia. Chinese porcelain was a decoration of rich citizens dastarkhans. This high-quality porcelain is represented among Saraijuk rinds mainly by utensils of light-salad colour, which was called celadon in Europe. It was decorated finest ornaments and sky-blue painting. Along with various plant ornaments decorated the products like clouds, birds, ets., archaeologists found fragments of cups, with hieroglyphs. Iranian and Syrian glass jugs, cups, Iamps with painting made with the use of multicolored enamels and gold were an-eye-pleasing stuff. Gracefully trimmed Khoresm stone boilers were by citizens; they believed, that food cooked in them got a special, very pleasant taste. Original vases, keses and dishes made of black clay and covered with glossy ornament that shined in the sun were also brought from Khoresm. Necklaces trom glass, cornelian and crystal beads, mountings from turquoise for rings were made in Saraijuk of brought from Iran and Central Asia. Magic «kauri» bowls were brought from India; amphorae brought from the distant, Black Sea trade city of Trapesund were used for transpiration of wine and oil. Magnificent Crimean enameled dishes were brought here in caravan bales and in ship holds. Multicoloured keses and pialas with inscriptions of religious and philosophical contents that were brought Saraijuk from Khorasan and the cities of the lower Volga, were used in households of local inhabitants. And magnificent enameled and vases made by local masters decorated houses of other cities of the Golden Horde. One of such vessels even appeared in the collection of the State historical museum in Moscow.

Қала өмірінің үшінші кезеңі ХV-ХVІ ғ.ғ. сәйкес келеді. Сарайшықта бұл кезде топографиялық өзгеріс орын алды. Жайық бойында орналасқан тұрғын жерлер қаңырап бос қалды және қаланың батысынан орамдала келіп Жайықтың солтүстік-батыс маңынан ағып шығатын, қазір Сорчинка деп аталатын сағасының бүгіндегі құрғап қалған арнасы бойында, қаланың оңтүстік аумағын түрғындар топтана бастайды. Жайықтық арнасы осы кезде өзгерістер болған тәрізді. Австрияның Москвиядағы елшісі Сигизмунд Герберштейннің 1549 жылы айтуынша, Сарайшықты бұл кездегі ноғайлының бекзадасы Шидак басқарған. Ол картада Сарайшықты Жайық өзенінің сол жағалауына орналастырды.

1558 жылы осы жерлерде болып қайтқан ағылшын көпесі Антоний Дженкинсон осы пікірді растайды. Ол күндері Сарайшық Ноғай ордасының астанасы болды. Ордадағы басым билік маңғыт тайпасының өкілдерінде болды. «Ноғай» этнонимі ХV ғ. аяғында ғана пайда болды. Ноғай Ордасының негізгі территориясы Еділ мен Жайық арасындағы далада жатты. Ноғай Ордасының құрамында жиырма дана астам тайпа мен рулар енді: наймандар, қыпшақтар, алаштар, қаңлылар, алшындар, қоңыраттар, қатағандар, ұйғырлар, ткайлар, маңғыттар және т.б. Бұл негізінен этикалық емес, саяси бірлестік еді.

Город, находясь на перекрестке караванных путей, был, естественно, вовлечен в широкую международную торговлю. Оживленная торговля велась с Китаем и Кавказом, Ираном и Индией, со Средней Азией, Восточной Европой, Крымом и Русью. Китайский фарфор украшал дастарханы зажиточных горожан. Этот высочайшего качества фарфор представлен среди сарйджуковских находок в основном посудой светло-салатного цвета, которую в Европе называли селадоном. Помимо разнообразных растительных орнаментов, украшавших изделия, облаков, птиц и так далее, на фрагментах чаш были обнаружены иероглифы, Иранские и Сирийские стеклянные кувшины, стаканы, лампы с росписями из разноцветных эмалей и золота радовали взгляд. Изящно отделанные хорезмийские каменные котлы высоко ценились горожанами-считалось, что в них пища приобретает особый вкус. Оттуда же поступали многобразные вазы, кесе и блюда, сделанные из черной глины. Ожерелья из стеклянных, сердоликовых, хрустальных бус, вставки из берюзы для перстеней изготавливались на месте или привозились из Ирана и Средней Азии. Магические раковины «каури» поступали из Индии, амфоры, в которых перевозились вино и масло,-из далекого причерноморского торгового города Трапезунда. Разноцветные кесе и пиалы с надписями религиозного и философского содержания попадали в Сарайджук из Хорасана и городов Нижней Волги. Роскошные поливные чаши и вазы, изготовленные местными мастерами, украшали дома других городов Золтой Орды. Один из таких сосудов попал даже в коллекцию Государственного –исторического музея в Москве.

The third stage in the city’s life on falls on the turn of the ХV-ХVI centuries. There was a change in the topography of Saraijuk. Inhabited sites located along the population began to concentrate in southern area of the city, along the channel of the river Sorochinka, which is dry now. The channel rounded the city from west and flew out of the Zhaiyk at the city’s north-western border. Probably, some natural changes occurred in the river’s channels grid.

The ambassador of Austria in Moskovia Sigamund Herbestein in 1549 wrote that Saraijuk was owned by prince Shidak at that time, and mapped the city on the left bank of the river Zhaiyk. The same location was drawn by the English merechant Anrhony Jenkinson, who visited this place in 1558. At that time Saraijuk became the capital of the horde, and the Nogai Horde. The tribe of mangyts was dominating the horde, and the term «Nogaians» appeared only in the ХVI century. The major lerritory of the Nogai Horde was in the steppes between the Volga ahd the Nogai Horde included over twenty tribes and clans: Naimans, Kypchaks, Alashes, Kangles, Alchins, Konyrats, Katagans, Uigurs, Tkais, Mangyts, etc. This association was not ethnic, but political.

Третий этап в жизни города приходится на рубеж ХV-ХVІ в.в. В Сарайджуке происходит изменение топографии. Жилые участки, расположенные вдоль Жайыка, пустеют, и население начинает концентрироваться в южном районе города, вдоль ныне сухого русла реки Сорчинки, огибавшей город с запада и вытекающий из Жайыка у его северо-западной окраины. Видимо, вновь произошли природные изменения в сетке русел реки. Посол Австрии в Московии Сигизмунд Герберштейн в 1549 г. писал, что Сарайчиком в то время владел князь Шидак, а на карте поместил город на левом берегу реки Жайык. Там же помещает его и английский купец Антоний Дженкинсон, лично посетивший эти места в 1558 г. В то время Сарайджук стал столицей Ногайской Орды. Господствующим племенем в Орде были мангыты, а этноним «ногайцы» появился только в конце ХV в. Основная территория Ногайской Орды входило свыше двадцати племен и родов: найманы, кыпчаки, алаши, канглы, алчины, коныраты, катаганы, уыгуры, ткаи, мангыты и другие. Это объединение, по сути, было не этническим, а политическим.

Ноғай Ордасының мұсылман діни басшыларының орталығы осында орналасты. Сарайшықта тұрған сейідтерге өз қыздарын беруді ноғай бекзадалары мен мырзалары өздеріне бедел санады, Сейідтер Мұхаммед Пайғамбардың ұрпақтары деп саналды және дінбасылардың ерекше тобын құрайды. Сонымен бірге Сарайшықта сейідтердің басқа бөлек топқа жататын ислам қызметкерлері өмір сүрді: шейхтер, молдалар, қажылар, хафиздер, суфийлер, дервиштер. Бұл дәстүр ХІІІ ғ. ислам дінінің қабылдаумен орнықса керек. Дінбасылар әр жағдайларды ойланып-толғанды және мемлекет қайраткерлеріне ізгі кеңестер берді. Олардың көбісі Сарайшықта жерленген. Осында кейбір ноғай билеушілері, бекзадалары мен мырзалары да жерленген. Олар Оқас, Ших-Мамай және тағы басқалар. Адамдардың сұлулық бейнелері поэтикалық формада Сарайшық тұрғындарының жадында сақталған, соған мысалы, мына бір шұмақ:

«Сарайшық саздары,

Қаңқылдайды қаздары.

Су сұрасаң бал берер,

Ноғайлының қыздары».

The residence of the Moslem clergy of the Nogai Horde was exactly here. The Nogain governors and mursas considered it important to get their daughters married on seids living there. Seids are constituted descendants of the prophet Mohammed and constituted an especially respected clery group. Along with seids, other categories of Islam ministers were residing in Saraijuk: sheikhs, mullahs, hadjis, haphises, sufis, dervishes. This tradition was probably establishes upon the adoption of Islam in the XIII century. The clergy comprehended and interpreted different situations and gave moral advice to statesmen; it was involved in diplomatic negotiations and actively participated in the life of the city and steppe as «people’s teachers». Many of them lie in the earth of Saraijuk. Along with them, Nogain princes as well as murzahs found their last home here. According to indirect data, bodies of famous governors Okas, Shikh-Mamai and other noble people are buried here as well.

And the human memory has retained the beauty of human images in the poetic form:

Saraijuk’s songs

«Are like the goose scream,

Nogain girls are so generous

That theu give honey to those thirsty for water».

Қазіргі уақытты қалашық жер бетінен тым тез жоғалып барады. Бұл процесс Жайық өзенінің арнаысының ауытқуына байланысты болып отыр. Судың асау ағысының мәдени қабаттарын күн сайын және жылдам шайып жатыр. Сондықтан да бұл жобаның міндеті-халықтың тұңғиық тарихи жадынан бүгінгі ұрпаққа нәр болып табылады. Сарайшықтың қазіргі мәдени қабаттары-бақытты, махаббат пен күдестікті, қалалықтардың рахаты мен уайымын, ауыруы мен қайғысын, табан ет, маңдай термен жиналған әрбір жәдігерлік-мейлі олар көркем керамика, т.б. болсын, бәрі де әлі танып үлгермеген сол бір дәуірдің дерегін сыйлайды. Тек қана Каспий атырабы аймағындағы ғана емес, тұтас Шығыс пен Батыс елдерінің геосаяси мүддесінің осы жерде тоғысуы, оның ерекше байланыстырушы ролі, экономикалық, мәдени, саяси қарым-қатынастарды қамтамасыз ету шараларын жүзеге асыру көне Сарайшықтың қираған орнына жақын орналасқан Атырау қаласына ауысты. Ата-бабаларымыздың қажырлы еңбегінің арқасында осынау шұрайлы жерге орныққан мұнайға бай, саудасы абат Атырау қаласына жарқын, әрі ұзақ болашағы бар.

Резиденция главы мусульманского духовенства Ногайской Орды находилась именно здесь. Ногайские князья и мурзы считали важным отдавать своих дочерей за сеидов, проживавших там. Сеиды считались потомками пророка Мухаммеда и образовывали особо почитаемую группу духовенства. Кроме самих сеидов, в Сарайджуке жили служители ислама других категорий: шейхи, муллы, хаджи, хафизы, суфии, дервиши. Эта традиция, видимо, установилась с принятием ислама в ХІІІ в. Духовенство осмысливало различные ситуации и давало нравственные советы государственным деятелям, было задействовано в дипломатических переговорах и активно участвовало в жизни города и степи как «учителя людские». Многие из них, покоятся в сарайджуковской земле. Кроме них, там, нашли последний приют и ногайские князья и мурзы. По косвенным данным, там захоронены тела знаменитых князей Окаса, Ших-Мамая и других. А людская память сохранила в поэтической форме красоту человеческих образов:

Сарайчиковские напевы:

«Гусиному клекоту подобны,

Ногайлинские девушки так щедры,

Что жаждущему воду-мед подают».

At the present time the site quickly disappears from the face of earth. This process is connected with the change of the bed of river Zhaiyk. The powerful flow of water began to intensively wash away its territory. Therefore, the purpose of this boor is to bring a particle of the deep historical memory of people to the present and future generations. The layers that remained after the life of Saraijuk are a book, which has forever retained happiness, love and hatred, welfare of the townspeople and nights of defeats, troubles and diseases. Each item extracted with hard labour and saved for us by the great nature, be it artistic ceramics, plates with mythical images, decorations, coins and other items, carry a flow of information from that time, which we can not completely decipher yet, and reflects the huge spiritual world of our ancestors. Saraijuk and its vicinities has always been a battlefield of geopolitical interests of the Caspian zone countries, as well as of the East and West in general. As the historical fates decree, its special binding role in the maintenance of economic, cultural and political ties, has now passed on to the city of Atyrau, located near the ruins of the ancient city. Atyrau, a powerful oil production and trade city has a long future, which was and by the results of fruitful efforts of the ancestors.

В настоящее время городище быстро исчезает с лица земли. Этот процесс связан с изменением русла реки Жайык. Мощный поток воды стал интенсивно подмывать непосредственно его территорию. Поэтому наша задача состоит в том, чтобы донести до настоящего и будущих поколений частицу глубинной исторической памяти народа. Слои, оставшиеся после жизни Сарайджука,-это книга, которая сохранила в веках счастье, любовь и ненависть, благоденствие горожан и ночи поражений, бед и болезней. Каждый предмет, добытый кропотливым трудом и сохраненный для нас великой природой, будь то художественная керамика, бляхи с мифическими изображениями, украшения, монеты и другие, несет поток информации из того времени, который мы не можем пока полностью расшифровать, отражает огромный духовный мир наших предков. Волею исторрических судеб эстафета Сарайчика и его округи, где сталкивались геополитические интересы не только стран Циркумкаспийской зоны, но и Востока и Запада в целом, его особая связующая роль в обеспечении экономических, культурных, политических связей сейчас перешла к городу Атырау, расположенному близ руин древнего города. У Атырау-мощного нефтяного, торгового города-светлое и долгое будущее, которое было заложено как благосклонностью к этому району Земли, так и плодотворными усилиями предков.

Назарларыңызға рахмет!