Презентация: ?бу Наср ибн М?хаммед ибн М?хаммед ибн Тархан ибн ?зла? ?л Фараби ат Турки (870 - 950)

Презентация: Әбу Наср ибн Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн Ұзлақ әл Фараби ат Турки (870 - 950)

г. Жезказган, средняя школа № 3

Альмишева Ляззат Шайзаевна,

учитель казахского языка и литературы

Әбу Наср ибн Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн Ұзлақ әл Фараби ат Турки (870 - 950)

Әбу Насыр әл-Фараби әлемге әйгілі ғалым болған. Ол 870-950 жылдары өмір сүрген. Ежелгі Фараб қаласында туып-өскендіктен, араб елдерінде оны Фараби деп атап кеткен. Бұл қала қыпшақ және оғыз тайпаларының (қазіргі қазақтардың) ең ірі мәдениет орталығы саналған. Фараб (Отырар) кітапханасы ХІ-ХІІ ғасырларда әдеби қоры жағынан дүние жүзінде екінші орында болған. Қаланы 1219 жылы моңғол басқыншылары қиратып өртеп кеткен. Қаланың орны қазіргі Шымкент облысында. Онда 1969 жылдан бері археологиялық қазба жұмыстары жүргізіліп келеді. Қала қалдығын аршып, зерттеумен қатар, археологтар әйгілі кітапхананы іздеп таппақ.

Әбу Насыр әл-Фараби көзінің тірісінде-ақ “Шығыстың Аристотелі” аталған. Сонымен бірге ол атақты философ, математик және музыкант болған. Әбу Насыр қыпшақ, оғыз, араб, түрік, парсы, еврей және грек тілдерін жетік білген. Ол 200-ге жуық ғылыми кітаптар жазған. Солардың 117-сінің аттары белгілі, ал әзірге табылған 36 кітап әр елдің кітапханаларында сақтаулы.

*Аристотель-ежелгі грек философы және ғалымы. Көптеген ғылымдардың, соның ішінде, логика ғылымының негізін қалаушы. Оның ілімін дамытыып, дүниеге танытқан ұлы шәкірттерінің бірі Әбу Насыр әл-Фараби болды

Көне Отырар

- Әке, биіктің аласадан артықшылығы неде?

-Артықшылығын биікке шыққанда білерсің, балм.

Әбу Насырдың әкесі Мұхамбет Фарабтағы әскери қолбасшылардың бірі болатын. Ол ұлын қаладағы ең биік мұнараның басына ертіп шықты. Әбу Насырға қала алақанға салғандай көрініп тұр. Атақты Фараб базары халыққа лық толы. Ал қала қорғанының сыртында диқандар егінін басптап, малшылар мал жайып жүр. Атақты жібек жолымен керуен көші қазша тізіліп, жылжып барады.

Неткен ғажайып көрініс! Әттең, қанатым болып, биікке ұшар ма едім! Сонда анау көкжиектің ар жағын көрер едім ғой,-деді Әбу Насыр.

Бір күні Әбу Насыр:

- Әке, көкжиектің ар жағында не бар?-деп сұрады әкесіінен.

• Ол жақты барып көрерсің, балам.
• Ендеше, рұқсат етіңіз. Сол жақты аралаап қайтқым келеді.
• Мұхамбет зерек те алғыр, білм-құмар баласының бетін қайтарғысы келмеді.
• Өз төңірегін білмеген соқырмен тең. Барсаң бар, балам, ел-жұртты көріп қайт. Жолға өзіңнің торы жорғанды мін. Қасыңа ел-жерді жақсы білетін адам қосамын,-деді. Сонда Әбу Насыр:

Көне Отырар

• Жоқ, әке, аттан да, қамқоршы адамнан да бас тартамын. Мен өзіңе ұқсап, өмірдің ащы-тұшысын өз таңдайыммен татып, қиыншылыққа шыңдалғым келеді,-деді.
• Шыңында да, Мұхамбет өзін жастайынан шынықтырып өскен жан еді. Оның дарынды қолбасшы аттануына да осы қасиеті себеп болыпты.
• Әбу Насыр жұпыны киініп, көшпелі қыпшақ, оғыз, түрік ауылдарын жаяу аралады. Алғашқы күндері ол ауыл адамдарымен үйренісе алмады: итке таланады, аштыққа ұшырады, далада түнеп, қасқырға жем бола жаздаған күндері де болды. Жүре келе, қиыншылыққа мойымай, ауыл тұрғындарымен тіл табысып, араласып кетті.
• Сапарым қиындаған сайын, қызықтыра түсті,-деді Әбу Насыр үйіне оралғанда.-Көшпелі елдің әр алуан өмірін көрдім. Атақты жиһанкез Қорқыт данамен таныстым. Жанына шәкірт болып еріп жүріп, одан көптеген әңгіме, аңыздар естідм, ән-күйлерін үйрендім...

Әбу Насырдың шерткен күйлері мен шырқаған әндерін естігендер оның өнеріне бас иді.

Әбу Насырдың алғырлығына таңданған шырақшы (оқытушы) Мұхамбетке:

• Балаң оқуға өте зерек екен. Ол қазірдің өзінде-ақ кітапханадағы қыпшақ, оғыз, түрік тілдерінде жазылған құнды кітаптарды түгел оқып тауысты. Енді өзге тілдерде жазылған кітаптарды оқуға ынтығып жүр,-деді.
• Қалада шет тілдерді жетік білетін шырақшылар бар ма, соларға оқытсақ қайтеді?-деді Әбу Насырдың әкесі.

Жоқтың қасы. Шет тілдерді тек сол тілде сөйлетін халықтар арасында жүріп үйренуі мүмкін,-деді шырақшы. Сонда тархан айтты:

• Әкең марқұм өлер алдында маған: “Балам өзі қалаған жолмен барсын, бағытынан қайтарма” деген еді. Мен уәде еткенмін. Сөзімде тұрамын. Жолың оң болсын! Мақсатына жет! Қайда жүрсең де, сенің амандығынды бүкіл ел болып тілейміз. Тек туған елің-қыпшақ, оғызды, ұшқан ұяң-Фарабты ұмытпа!
• Ешқашан ұмытпаймын,-деді, Әбу Насыр толқи сөйлеп.

- Өйткені туған елім-сүйенішім, болашағым әрі мақтанышым!

Әбу Насыр ұстазы Қорқыт дананың: “Бағдатта Даналық үйі бар. Онда қабілетті балаларды оқытады” деген сөзін әрқашанда еске ұстады.

Бір күні қала тарханы (қаланы басқарушы адам) Әбу Насырды шақыртып алды.

- Сені “Бағдатқа оқуға кеткелі жүр” дегенді естідім. Оқимын деп туған қалаңнан, еліңнен безгеніңді мақұлдамаймын. Келешекте жер асты жол құрылыстарын дамытпақпыз. Жұмысқа Алшалы соғысында қолға түскен тұтқын-құлдарды пайдаланамыз. Құрылысқа басшылық етуді өзіңе жүктемекпіз. Рас, әкең Мұхамбет қайтыс болғаннан кейін дүние-мүлкің талан-таражаға салынды. Сөйтіп, ақсүйектер қатарынан щығып қалғаныңды білемін. Қаламыздың көркі-Гүлшат сұлуды өзіңе некелеп қосамын. Мен саған әкеңнің жоқтығын білдірмеймін. Әке орнына әке болайын. Тек сен қаладан кетпеуге уәдеңді бер,-деді тархан,.

“ Ақсүйек болғанда халыққа не пайда келтіремін? Рас, билік те, бедел де солардың қолдында. Қаладағы әсем сарайлар да солардікі. Ал қалаға жау шауып, ел басына күн туса, жаңағы жер асты жолдарының сыры соларға ғана мәлім. Олар сонда қазыналарын тығады. Өздері сонда жасырынып, жан сауғалайды”,-деп ойлайды Әбу Насыр. Ол Қорқыт дананың: “Бұлар халық қамқоршылары емес, халықтың мойнындағы масыл. Дүниенің қай бұрышы болмасын, жағдай осындай. Адамзат адасуда, жауласып қан құсуда!”-деп күңіренгенін есіне алды.

• Мен адамзатты саналы өмірге апаратын нысана іздеймін,-деді Әбу Насыр тарханға.
• Оны тек оқу-білім арқылы табуға болады. Билік пен байлық мені бұл мақсатымнан тайдырады. Ұлы мәртебелі тархан, ұсынысыңызды қабыл алмағаныма кешірім етіңіз. Мен оқуға кетуге әлдеқашан бел байлағанмын.

Әбу Насыр ұстазы Қорқыт данаға еріп, жолға шықты. Олар сауда керуендеріне ілесіп, алыстағы елдерді аралады. Әбу Насыр сол сапарынан Фарабқа оралған соң:

“ Марханда (Самарканд), Бұхара, Хиуа, Үргеніш, Исфаған, Нишаһүр тағы басқа біраз қалаларда болдым. Онда жүріп: араб, парсы, еврей тілдерінде оқып-жазуды үйрендім. Енді Фараб кітапханасындағы сол тілдерді жазылған кітаптарды еркін оқи аламын”,- деп әңгіме айтты.

Әбу Насыр он тоғыз жасында-ақ білімділігімен, ерекеше өнерпаздығымен Фараб тұрғындарының құрметіне ие болды. Бірде шырақшы оған:

- Шәкіртім, қашан көрсем де емен-жарқын жүресің. Осының жеңілтектікке соқтырмай ма?-деді”.

• Мен көңілді жүруге әдейі дағдыланғанмын. Өйткені: “Көңіл-күйдің жақсылығы-жақсы денсаулық пен жемістің еңбектің кепілі” деген Қорқыт бабам,-деді Әбу Насыр.
• Фараб басшылары шет елдермен сауда-саттық жүргізгенде елде каналдар қазып, құрылыстар салу жұмысында Әбу Насырмен кеңесетін болды. Осы жағдайлардың бәрі оның ойын ұшқырлап, білімге деген құштарлығын арттыра берді.