Көркем шығармадағы метафоралық қолданыстар

ҚAЗAҚCТAН PECПУБЛИКACЫ БIЛIМ ЖӘНE ҒЫЛЫМ МИНИCТPЛIГI

«Ш. ECEНOВ AТЫНДAҒЫ КACПИЙ МEМЛEКEТТIК ТEXНOЛOГИЯЛAP ЖӘНE ИНЖИНИPИНГ УНИВEPCИТEТI» PМҚК

  ДИПЛOМ ЖҰМЫCЫ

Тaқыpыбы: Көркем шығармадағы метафоралық қолданыстар

Opындaғaн: КЯЛ-14-01 тoбының cтудeнтi Ж.Ұзақбаева

Ғылыми жeтeкшici: ф.ғ.к., пpoф. Б.А. Көшiмoвa

Зерттеу жұмысының

міндеттері

метафоралық құбылыстардың ғылыми-теориялық парадигмаларын қарастырып, талдау

метафораның концептуалдық болмысын ұлттық дүниетаным тұрғысынан айқындау

ақын-жазушылар шығармаларындағы метафоралық қолданыстардың көркемдік, символдық, эмоциялық мәндерін талдау

нысаны

күрделі ментальды кеңістіктерге қатысы бар құбылыс ретіндегі метафоралардың көркем шығармалардағы қолданыстарын қарастыру.

бейнелі образ жасайды

Метафора

жаңа мағына тудырады

бейнелеуші, мəнерлеуші тəсіл ретінде қолданылады

сөзге эмоционалды-экспрессивті баға береді

ауыспалы (

ауыспалы (

ауыспалы (

Стилистикалық метафора

Стилистикалық метафора

Стилистикалық метафора

Стильдік метафора

Стильдік метафора

Стильдік метафора

Тілдік метафора

Тілдік метафора

Тілдік метафора

Б.Н. Томашевский

Б.Н. Томашевский

А.В. Бельский

Ю.С. Язикова

Ю.С. Язикова

А.В. Бельский

Тілдік метафора

Тілдік метафора

Тілдік метафора

Ақындық метафора

Ақындық метафора

Ақындық метафора

генетикалық

генетикалық

генетикалық

Риторикалық метафора

Риторикалық метафора

Риторикалық метафора

А.В. Калинина метафораларды қолдану дəрежесіне байланысты 3 топқа ажыратады, олар :

метафора деп бір сөздің орнына екінші сөзбен орын ауыстыруын айтамыз. Мысалы,

жалпы тілдік метафоралар. Мысалы, 

автордың жеке стиліне байланысты жасалынған метафоралар .

Метафоралық құбылыстың теориялық парадигмасы Аристотельден бастау алады. «Поэтика» және «Риторика» атты трактаттарында метафораны, ең алдымен, стилистикалық тәсіл ретінде қарастырды

Ш.Мажитаева

ең алдымен, жаңа ұғымды жасаудағы троптың бір түрі;

екіншіден, полисемия тудыру құралы;

үшіншіден, эмоционалды экспрессивті лексика жасауға белсенді түрде қатысады;

төртіншіден, синоним жасауда метафораның өзіндік орны бар;

бесіншіден, тілдің терминологиялық өрісінің кеңеюіне де ықпал жасайды;

алтыншыдан, жаңа мағыналық тіркестердің дүниеге келуіне де септігін тигізеді

Қ.Жұмалиев өзінің еңбегінде:

З.Қабдолов:

Б.Хасанов қазақ метафраларын екіге бөледі:

қарттық – қуарған күзгі ағаш

Жастық – көктемгі өткінші жауын екен

Т.Ахметжан шығармаларынан автордың өзіндік қолтаңбасын бейнелейтін метафоралар:

Тыныштық – шексіз ойдың ошағы,

Тілімізде қаламгердің өзіндік қолтаңбасын танытатын, авторлық түйсінуден хабар беретін метафораны индивидуалды, жеке қолданыстағы метафора деп атаймыз .

Күннің алтын құйрығы

Мамырдың май тоңғысыз мамық түні,

І.Есенберлиннің сөз саптауындағы осы бір авторлық метафоралардың жөні бөлек

Зікірияның Айжанға үйленген шағы – ауылда 

Мысалдардағы  мәдениет күресі, қуаныштың үлкен кемесі, өгей өлке, жер астынан шыққан көз, деген метафоралар автордың өзіндік индивидуалды метафоралары. Мұндай метафоралық қолданыстар жазушының өзіндік қолтаңбасын танытады. Сондықтан да бұл тәрізді метафоралар жалпы халықтық емес, жеке қолданыстағы (индивидуалды) метафора деп аталады .

Сонымен қатар когнитивтік бағытта метафора концепт тудыру құралы ретінде қарастырылуда. Метафораның когнитивтік бағыттағы қызметтері:

Болмыстағы бар заттармен теңестіру, ұқсату арқылы затқа атау беруі

Айналамыздың бəрінде 

Тегі,шытынаған

Əйнектерін де дағарадай-дағарадай, 

Осы асықпауымның ар жағынан ындыны құрыған құмарлық, бұйыртса енді қашпайтынына 

Болмыстағы бар заттармен теңестіру, ұқсату арқылы затқа атау беруі

Көркем әдебиетте тура мағынада да , метафоралық мағынада да қолданылатын жалпы халықтық сипат алып кеткен метафоралар тілімізде өте көп:

Аласы аз қара көзі нұр жайнайды…

Бұл іске кім виноват  

Я Семейдің қаласы?  

Я қазақтың баласы? …

(Абай).

  Осындағы аласы сөзі екі түрлі мағынада: біріншіден, тура мағынада (аласы аз көз), екіншіден, метафора ретінде жұмсалып тұр .

Тәтті ауыздан дәм кетпей …

Уылжыған тәтті жас (М. Әуезов).  

Мінезі тәтті болмайды … 

Жылы тәтті жауап айт.  

Жақсы ән мен тәтті күй … 

(Абай)  Бұл үзінділерде тәтті сөзі бес рет қолданылған. Алдыңғы мысалдағы ауыс мағынасы контекстік қана, яғни тәтті жас, мінезі тәтті орамдары жалпы халықтық аяда айтыла да, қолданыла да бермейді. Ал тәтті күй, сөзі тәтті тіркесіндегі тәтті сын есімінің метафоралық мағынасы ондай емес. Мұнда олар жалпы халықтық ауыс мағынада қолданылып тұр.

Сөз өнерінде метафораның  символикалық, эмоционалдық  ерекше мәні бар.

Абай өлеңдеріндегі метафоралар

“ дүние есігі ”

“ жастықтың оты ”

“ жүректің көзі”

Абай өлеңдеріндегі дәстүрлі қолданыстағы метафоралар

жан азығы

табиғат-ана

өмір-өзен

асау толқын

2.Тұрақты метафоралар

1

жалпы халық тілінде: сөйлеу, жазу, оның ішінде әдеби шығармаларда да кең қолданылады.

Мысалы, таудың басы, өзеннің басы, қос басы, шөп басы, сөз басы, әскер басы; кітап беті, істің беті

жалпы халық тілінде қолданылатын, бірақ суреттеу құралы ретінде образдылығымен ерекшеленетін ауыспалы мағыналы сөздер

Мысалы, сары алтын (бидай), қара алтын (көмір), ақ алтын (мақта), көгілдір экран (теледидар), жасыл алаң (футбол)

А. Айғабылұлы қазақ тіліндегі метафора арқылы ауыспалы мағына туғызу тәсілін үш түрге бөледі:

Мысалы, таудың басы, өзеннің басы, қос басы, шөп басы, сөз басы, әскер басы; кітап беті, істің беті

жалпы халық тілінде: сөйлеу, жазу, оның ішінде әдеби шығармаларда да кең қолданылады.

Мысалы, сары алтын (бидай), қара алтын (көмір), ақ алтын (мақта), көгілдір экран (теледидар), жасыл алаң (футбол)

жалпы халық тілінде қолданылатын, бірақ суреттеу құралы ретінде образдылығымен ерекшеленетін ауыспалы мағыналы сөздер

ОККАЗИОНАЛ МЕТАФОРА

Мысалы:

Махаббаттың құйыны

Қыз көрпесін ысырды.

Махаббаттың құйыны

Ұйқының туын ұшырды ..

Бұл өлең жолдарындағы ұйқының туы окказионал метафорасы махаббат сезімінің әсерінен адам ұйқысының қашуын бейнелеу мақсатында қолданылған. Мұндағы адамның физиологиялық жағдайын, яғни демалыс түрін оқырман қауымға жеткізуде автор ту символымен сомдаған .

жаңа мағына тудырады

Мысалы:

Анадайдан оны көріп бүлкілдеп,

Жорытады атың. Көзіңе де жылтың кеп,

Қуаныштың домбырасы кеудеңе

Майда қоңыр күй тартады шіңкілдеп (Дүние ғапыл).

Поэтикалық мәтінде табиғат пен адамның белгілерін, қасиеттерін өзара араластырып, бір-біріне ұқсатып, балама жасау құбылысы туындайды. Жоғарыдағы өлең шумақтарындағы қуаныштың домбырасы метафорасы Ә.Кекілбаевтың өзіндік таным ерекшелігімен туған. Мұндағы «домбыра» әуен ұғымымен байланысты түсіндірілу керек.

көркем образ жасайды

Сөзге эмоционалды-экспрессивті мән үстейді

ҚОРЫТЫНДЫ

Метафора - көркем шығармаларда ойды астарлы түрде, əсірелеп жеткізу үшін, сонымен қатар шығарманың көркемділігін, бейнелілігін арттыру үшін қолданылатын əдебиеттегі тілдік құбылыс.

Қолдану сипатына қарай:

Ғылыми еңбектер жазған

Тілдік (сөздік) метафора

Поэтикалық метафора

А.Сыбанбаева

А.Қазанбаева

И.Мұратбаева

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1.Тіл білімі сөздігі (Ред. Э.Д.Сүлейменова). Алматы: Ғылым, 1988. - 544 б.

2.Салқынбай А., Абақан Е.  Лингвистикалық түсіндірме сөздік. -Алматы: Сөздік - Словарь, 1998. - 320 б.

3.Қоңыров Т.  Қазақ теңеулері. - Алматы: Мектеп, 1978. - 178 б.

4.Нұржекеева Л.  Қазақ метонимияларының лингвистикалық табиғаты: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. -Алматы, 1991. - 166 б.

5.Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафралы қолданылуы. Алматы, 1966. – 412 б.

6..Барлыбаев Р.  Қазақ тілінде сөз мағынасының кеңеюі мен тарылуы: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. - Алматы, 1963. - 206 б.

7.Арутюнова Н.Д. Теория метафоры // Метафра и дискурс. Москва: Прогресс, 1980.

8.. Ю.Л.  Роль метафорических слов и выражений в развитии словарного состава языка: Автореф. дис. … канд. фи- лол. наук. - М., 1951. - 25 c.

9.Балақаев М.Б. Қазақ әдеби тілі. Алматы: Ғылым, 1987. - 269 б.

10.Зайсанбаева Г.Н. Метафоралы аталымдар когнитивті бағытта // ҚР ҰҒА-ның Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. 2004. №1. - 50-54 бб.

11.Сыбанбаева А.  Метафраның тілдік болмысы жəне концептуалды метафралар. - Алматы: Қазақ ун-ті баспасы, 2002. - 162 б.

12.Қасым Б.  Қазақ тіліндегі заттың күрделі атауларының теориялық негіздері. - Алматы: Қазақ ун-нің баспасы,- 313 б.

13.Кəрібаева С.Е.  С.Мұқанов поэзиясындағы авторлық метафралар (когнитивтік аспект): Филол. ғыл. д-ры... дис. автореф. - Астана, 2010. - 22 б.

14.Ахманова О.С.  Очерки по общей и русской лексикологии. - М.: Учпедгиз, 1957. - 295 с.

15.Томашевский Б.В.  Стилистика: Учеб. пособие. - 2-е изд., испр. и доп. - Л.: Изд-во ЛГУ, 1983. - 288 с.

16.Бельский А.А.  Зарубежная драматургия: Сб. ст. / А.А. Бельский. - Пермь: Пермский гос. ун-т им. А.М.Горького, 1989. - С. 5-27.

17.Язикова Ю.С.  Анализ метафор стиля повести М. Горького « В людях » // Учен. зап. Дальневост. ун-та. – . 5. - 127 с.