Девиантты мінез-??лы? ( лат. deviatio - ауыт?у) - жалпы?а орта? ережелерден ауыт?итын ?леуметтік іс-?рекет, осы ережелерді б?затын адамдар мен ?леуметтік топтарды? ?ылы?тары; ?абылдан?ан ???ы?ты? немесе моральды? нормаларды б?з?ан адамны? мінез-к?л?ы.[1]
Ке? ма?ынасында девиантты мінез-??лы? кез келген ?леуметтік ережелерден (мысалы, оны? ішінде жа?ымды: батырлы?, аса е?бек-?орлы?, альтруизм, ?зін ??рбан ету, аса ?лкен р?л ойнау, жетістіктермен ?атар, жа?ымсыз: ?ылмыс, ?о?амды? т?ртіпті б?зу, адамгершілік ережелерін, д?ст?рді, ?дет-??рыптарды аттап ?ту, ?зіне-?зі ?ол ж?мсау ж?не т.б.) ауыт- ?ушылы?ты білдіреді.
Ал, тар ма?ынасында ?алыптас?ан ???ы?ты? ж?не ?негелік ережелерді тек белінен басып, аттап ?ту деп т?сініледі. М?ндай девиантты мінез-??лы??леуметтік ?мірді ыдыратып, ?леуметтік аномия?а ?кеп со?тырады. Ол конформизмге ?арама-?арсы. Девиантты мінез-??лы? ?леуметтік себептері ?о?амны? м?дени ??ндылы?тары мен олар?а ?ол жет- кізуді? ?леуметтік ?олдау тап?ан ??ралдарыны? арасында?ы алша?ты?та (Р.Мертон), ?леуметтік ??ндылы?тарды?, ережелерді?, ?атынастарды? ?лсіздігі мен ?арама-?айшылы?ты?ында (Э.Дюркгейм). Девиантты мінез-??лы??а жауап ретінде ?о?ам немесе ?леуметтік топ арнайы ?леуметтік санкциялар ?олданып, ?з м?шелерін ондай ?ылы?тары ?шін жазалайды.[2]
Девиантты? мінез-??лы? ?леуметтенудегі девиантты мінез-??лы? т?жырымдамасын ?алыптастыр?ан француз ?леументтанушысы Эмиль Дюркгейм. Ол ?леуметтік девиацияны т?сіндіру ?шін аномия т?жырымдамасын ?сынды. «Аномия» термині француз тілінен аудар?анда ?жымны?, за?ны? болмауы. Ал,Роберт Мертон мінез-??лы? ауыт?ушылы?ыны? себебін ?о?амны? м?дени ма?саттары мен о?ан жетуді? ?леуметтік ма??лдан?ан жолдарыны? арасында?ы ?йлеспеушілік деп т?сіндіреді. Девиантты мінез-??лы?ты? сырт?ы физикалы? жа?дайларына климатты?, геофизикалы?, экологиялы? факторларды енгіземіз. Мысалы, шу, геомагниттік, ?згеріс, таршылы?, т.б жа?дайлар ?рей ту?ызып агрессивті ж?не бас?а да ?ажетсіз мінез-??лы?ты? к?рінуіні? бір себебі болады. Сонымен бірге ?леуметтік орта ?серлері де ?з ы?палын тигізеді:
- ?о?амды? ?рдістер (?леуметтік-экономикалы? жа?дай, мемлекеттік саясат, салт-д?ст?р, б??аралы? а?парат ??ралдары, т.б.);
- т?л?а бар ?леуметтік топ мінездемесі (этикалы? ??рылым, ?леуметтік м?ртебе, референтті топ,);
- микро?леуметтік орта (отбасыны? ?мір стилі ж?не де?гейлері, отбасында?ы ?зара?арым-?атынас типі, отбасында?ы т?рбие стилі, достар, бас?а да ма?ызды адамдар).
Девиация бірнеше типтен т?рады: девиантты, делинквентті ж?не криминалды мінез-??лы?.
- Девиантты мінез-??лы? - ?леуметтік нормалар мен ережелерге с?йкес келмейтін мінез-??лы?ты айтады. Ол ауыт?ы?ан мінез-??лы?ты? бір т?рі. Кейбір ?дебиеттерде б?л типті «антидисциплиналы?» деп те атайды.
Девиантты мінез-??лы?ты? к?рсеткіштеріне: агрессия, демонстрация, о?удан, е?бектен бет б?ру, ?йден кету, алкоголизм, наркомания, ?о?ам?а жат ?ылы?тар, жынысты? жат мінез-??лы?, суицид т.б. жатады.
- Делинквентті мінез-??лы?. Ол за? б?зушылы?пен ерекшелінеді. Оны? мынадай типтері бар:
- Агрессивті-зорлаушылы? мінез-??лы?. Б?л жеке т?л?а?а к?рсетілетін д?рекілік, т?белес, к?йдіріп-жандыру сия?ты жа?ымсыз іс-?рекеттерде к?рініс береді.
- Ашк?здік мінез-??лы? (корыстное поведение): майда ?рлы?тар, ?ор?ытып-?ркіту, авток?лік ?рлау т.б. жалпы материалды? пайдак?немдікке байланысты жат мінез-??лы?.
- Наша сату ж?не тарату.
- Криминалды мінез-??лы? за? б?зушылы? болып табылады. Балалар сот ?кімі ар?ылы жаса?ан ?ылмысыны? ауырлы?ына байланысты жазаланады.
Девиацияны? негативті формалары ?леуметтік патология болып табылады: алкоголизм, токсикомания, наша?орлы?, жез?кшелік, суицид, за? б?зушылы? ж?не ?ылмыскерлік. Олар жалпы ?о?ам?а, айналада?ы адамдар?а ж?не е? бірінші ?здеріне ?лкен зиян келтіреді.
Девиацияны зерттеуші к?птеген ?алымдар девиантты мінез-??лы?ты? пайда болу факторларын т?рліше т?сіндіреді. Біріншілері оларды екі ?лкен топ?а ішкіж?не сырт?ы факторлар деп б?лсе, екіншілері оларды б?лмей:
- жан?яда берекені? болмауы;
- ата-ананы? «ерекше» ?ам?орлы?ы;
- т?рбие берудегі кемшіліктер;
- ?мірде кездесетін ?иыншылы?тар мен к?йзелістерді же?е алмау;
- ?мірлік да?дыны? болмауы, айналысында?ы адамдармен, ??рбыларымен жарасымды ?атынас?а т?се алмауы;
- сырттан келген ?ысым?а т?теп бере алмау, ?з бетінше шешім ?абылдай алмау, сынаушылы? ойды дамыта алмау;
- психоактивті заттарды жиі пайдалануы;
- агрессиялы? жарнаманы? ы?палды болуы;
- мектептерде психологиялы? к?мек к?рсету ?ызметіні? нашар дамуы;
- балалар мен жас?спірімдерді? бос уа?ытыны? проблемалары
?шіншілері оларды негізгі бес фактор?а б?ліп ?арастырады. Оларды жекеше ?арастыратын болса?:
1. Биологиялы? факторлар – баланы? ?леуметтік бейімделуіне кедергі жасайтын физиологиялы? ж?не анатомиялы? жа?ымсыз ерекшеліктер. Олар?а мыналар жатады:
- ?рпа?тан-?рпа??а берілетін немесе ананы? ж?кті бол?анда д?рыс тама?танбауы, ара?-шарап, наша?орлы заттарды пайдалануы, темекі тартуы, ананы? физикалы?, психикалы? т.б. сыр?аттары себеп болатын генетикалы? факторлар: а?ыл-ой дамуыны? б?зылуы, есту, к?ру кемшіліктері, ж?йке ж?йесіні? за?ымдауынан пайда бол?ан денедегі кемшіліктер.
- психофизиологиялы? факторлар: психофизиологиялы? к?ш, дау-жанжал, келіспеушілік жа?дайлар, адам организмдеріне кері ?сер ететін, ?орша?ан ортаны? химиялы? ??рамы, соматикалы?, аллергиялы?, токсикалы? аурулар?а душар ететін энергетикалы? технологияны? жа?а т?рлері;
- физиологиялы? факторлар: с?йлеу дефекттері, адам бойында?ы соматикалы? кемшіліктер.
Б?ларды? б?рі адамны? ?орша?ан орта?а, жеке адамдар?а деген жа?ымсыз ?арым-?атынасын тудырады, ал балалар болса, ?зіндік сезім мен танымды? де?гейіне байланысты, ??рбы-??рдастары арасында, ?жымда еркін сезіне алмайды, ?атынасы б?зылады.
2. Психологиялы? факторлар. Б??ан балада?ы психопатологиялар мен мінездегі кейбір ?асиеттерді? басым болуы т.б. жатады. Б?л ауыт?ушылы?тар ж?йелік-психикалы? ауруларда, психопатияда, неврастенияда т.б. к?рінеді. Акцентуациялы? сипатта?ы мінезді балалар ?те ашуша?, д?рекі болады. Олар?а міндетті т?рде ?леуметтік-медициналы? реабилитация, сонымен ?оса, арнайы ?йымдастырыл?ан т?рбиелік ж?мыстар ж?ргізу керек. Баланы? ?рбір даму сатысында, оларды? психикалы? ?асиеттері, т?л?алы? ж?не мінездегі ерекшеліктері ?алыптасып, дамып отырады. Бала даму барысында ?леуметтік орта?а бейімделуі немесе керісінше бейімделмей, жатсынып кетуі м?мкін. Егер, бала?а ата-ананы? жылуы, махаббаты, ы?ыласы жетіспесе, онда, ол ата-анасынан шеттеніп кетеді. Шеттену - невротикалы? реакциялар, ?орша?ан ортамен ?атынасты? б?зылуы, сезімдік (эмоциалы?) тепе-те?сіздік ж?не суы?ты?, ашуланша?ты?, психикалы? аурулар ж?не психологиялы? патологиялар сия?ты жа?ымсыз мінез-??лы?ты? пайда болуына жол ашады. Егер, балада адамгершілік ??ндылы?тар ?алыптаспаса, онда, ол пайдак?немдік, ?ана?атсызды?, зорлаушылы?, д?рекілік т.б. сия?ты жа?ымсыз ?асиеттерге бейім т?рады.
3. ?леуметтік-педагогикалы? факторлар. Олар мектептік, отбасылы?, ?о?амды? т?рбиедегі кемшіліктерді? н?тижесінде, баланы? о?уда?ы ?лгермеушілігіне байланысты. М?ндай балалар к?бінесе мектепке дайынды?ы жо?, ?йге берілген о?у тапсырмаларына ж?не ба?алар?а пары?сыз ?арайтындар. Б?ны? б?рі баланы? о?уда?ы бейімсіздігін к?рсетеді. О?ушыны? о?уда?ы бейімсіздігіні? (дезадаптация) ?алыптасуы мынадай сатылардан ?теді:
- о?уда?ы декомпенсация – баланы? жалпы мектепке деген ?ызы?ушылы?ы жо?ары, біра? бір немесе бірнеше п?нді о?уда ?иыншылы?тар?а тап болуынан;
- мектептік бейімсіздік (дезадаптация) – бала саба??а ?лгермеуімен ?атар, оны? мінез-??л?ы ?згеріп, м??алімдермен, сыныптастарымен ?арым-?атынасы б?зылып, саба?тан ?алуы к?бейеді немесе мектептен біртіндеп ?ол ?зе бастайды;
- ?леуметтік бейімсіздік – баланы? о?у?а, мектепке, ?жым?а деген ?ызы?ушылы?ы жойылады, асоциалды? топтармен араласып, алкогольге, наша?орлы??а ?ызы?а бастайды;
- криминалдылы? – кейбір отбасында?ы ?леуметтік жа?дайды? ?те т?мен болуы, балаларды да ?з ортасында?ы ?леуметтік те?сіздікке ?келеді, ал мектеп о?ушысы, жасы жетпегендіктен ж?мыс істей алмайды, содан барып олар ?ылмысты іс-?рекеттрмен айналыса бастайды.
Баланы? психо?леуметтік дамуында?ы ауыт?ушылы?тарды? негізгі факторы - ата-ана. Баланы? бойында?ы асоциалды мінез-??лы?ты ?алыптастыратын отбасы ?атынасыны? бірнеше жа?ымсыз стилдері бар:
- дисгармонды стиль - бір жа?ынан ата-ана баланы? барлы? тілектерін орындайды, ?лкен ?ам?орлы? жасайды, екінші жа?ынан конфликті жа?дайлар?а баланы итермелейді;
- т?ра?сыз, конфликті стиль – толы? емес отбасында?ы, ажырасу кезіндегі, ата-ана мен балалар б?лек т?р?ан жа?дайда?ы т?лім-т?рбиелік кемшіліктерден туындайды;
- асоциалды стиль - ата-ананы? ара? ішуі, наша?ор заттарды пайдалануы, криминалды іс-?рекет, аморальді ?мір с?ру жа?дайы, отбасылы? ?аттыгездік, зорлаушылы? жатады.
Бала?а к?рсетілген ?атыгездік ?атынас?а жататындар: ?инаушылы?, физикалы?, эмоционалды, жынысты? зорлы?-зомбылы?. ?атыгездік ?йде, далада, мектепте, балалар ?йлерінде, ауруханада к?рсетілуі м?мкін. М?ндай іс-?рекетке душар бол?ан балалар ?алыпты т?рде даму к?рмей, ?орша?ан орта?а бейімделе алмай ?алады. Соны? ?серінен, бала ?зін жаман, керексізбін деп сезінеді. Баланы? ?аттыгездікке жауап беру т?рі баланы? жасына, т?л?алы? ерекшелігіне, ?леуметтік т?жірибесіне байланысты. Психикалы? реакциялардан бас?а (?ор?ыныш, ?рей, ?й?ыны? б?зылуы, т?бетті? болмауы т.б.) балаларды? мінез-??л?ы да ?згереді: агрессия жо?арылайды, т?белескіш, ?зіне сенімсіз, ?ялша?, ?зіне деген ба?асы ?те т?мен болады. Зерттеулерге ?ара?анда, зорлы?-зомбылы?ты к?п к?рген балалар ?скенде зорлаушы р?лінде болуды ?алайды.
4. ?леуметтік-экономикалы? факторлар. ?леуметті? те?сіздігі, ?о?амны? кедей ж?не бай болып б?лінуі, ж?ртты? кедейленуі, ж?мыссызды?, инфляция, ?леуметтік кернеу, т.б.
5. Моралді-этикалы? факторлар. ?азіргі ?о?амны? адамгершілік ?асиеттеріні? де?гейі т?мен болуы, рухани ??ндылы?тарды? б?зылуы. Девиантты мінез-??лы?ты балаларды т?зету к?рделі ?рі ?иын ?рі ?за? процесс. Оны іске асыруда к?п шыдамдылы? пен белсенділік ?ажет. ?азіргі, осы салада?ы ?леуметтік, педагогикалы? талаптар мен ж?зеге асырылып жат?ан т?жірибелер негізінде, б?л салада?ы т?рбие міндеттерін ж?зеге асыруда мынадай шарттарды орындау ?ажеттігі туады:
- бала?а ілтипатпен, ізгі тілектестікпен ?арау;
- оны? жа?ымды ?асиеттеріне с?йену;
- оны? адамгершілік к?шіне, потенциалды м?мкіндіктеріне сену;
- о?ушыларды салауатты ?мір салтын ?алыптастыру ?шін жасал?ан жалпы білім беретін ба?дарламаларды тиімді пайдалану;
- салауатты ?мір салтын ?алыптастыру?а, ?ауіпсіз тіршілік етуге ба?ыттал?ан т?рбиелік ба?дарламаларды ?штастыра пайдалану;
- девиантты мінезге ие балаларды? білім алуы мен бос уа?ытын пайдалы іс-?рекеттермен ?ткізу жолдарын ?арастыратын жа?а кешенді ба?дарламалар ??ру;
?орыта айт?анды, девиантты мінез-??лы?ты балалармен т?рбиелік ж?мыстарын ж?ргізуде римдік философ Сенеканы?: «?рбір адам ?міріні? тек кейбір жа?тарын ойлап талдайды, біра? ешкім жалпы ?мір туралы ойланбайды» деген ой-пікіріне с?йене отырып, девиация?а коррекция жасаушы ?рбір маман ?стаз, баланы? тек кейбір мінездік кемшіліктерін т?зетіп ?ана ?оймай, оларды, ?о?амды? ?мірді? талаптарымен ?штас?ан д?рыс ?арым-?атынас жолына ?айтып ?келіп, ары ?арай ?алыптаса дамуына, ?леуметтенуіне к?мектесуі ?ажет. Б?л педагогикалы? іс-?рекеттер мазм?ны, ?о?ам ?мірінде бекіген адамгершілік ?адір-?асиеттер м?німен, талаптарымен тікелей байланыстыра, адамдар арасында?ы ?арым-?атынастар (досты?, жолдасты?, туысты?,с?йіспеншілік, махаббат т.б.) нормаларымен ?штастырыла ж?зеге асырыл?анда, балалар бойында девиантты мінез-??лы?ты? ?ріс алмауына ж?не оларды мектеп ?абыр?асынан бастап ?леуметтендіруге м?мкідік жасалады.[3]
