Ахмет Байт?рсын?лы

АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ (1873-1938)

Ақын,

аудармашы

ғалым

Ахмет Байтұрсын ұлы 1873 жылы 18 қаңтарда қазіргі Қостанай облысының Торғай өңіріндегі Сартүбек деген жерде дүниеге келеді. Табиғатынан зерек әрі талапты бала Ахмет 1882-1884 жылдары көзі ашық ауыл адамдарынан сауатын ашып, хат таниды да, кейін жақын маңдағы ауыл мектебінде о қ иды. 1886-1891 жылдары Тор ғ ай қала с ында ғ ы екі сыныпты орысша-қазақша училищеде, 1891-1895 жылдары Орынбордағы м ұғ алімдер даярлайт ын мектепте білім алады.

• Ірі қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсын ұлын ың артында аса мол әдеби, ғ ылыми еңбектер қалды. Ол өз заманында әрі ақын, әрі аудармашы, әрі ғалым р етінде танылды. Ахметтің 1909 жылы Петербур г қ аласында "Қырық мысал" деген атпен жарық көрге н алғашқы кітабына негізінен орыс мысалшысы И.Крыловтан аудар ғ ан аударма мысалдар жинақталды. Бұрын мысал арқылы тұспалдап айтылған ойларын Ахмет 1911 жылы Орынбор қаласында шыққан "Маса" атты өлеңдер жина ғ ында өз сөзімен ашықтан-ашы қ жария етті.

• Оқүға Шақыру Балалар! Оқүға бар! Жатпа қарап! Жуынып, киініңдер шапшаңырақ! Шақырды тауық мана әлдеқашан, Қарап тұр терезеден күн жылтырап.
• Адам да, үшқан құс та, жүрген аң да, Жүмыссыз тек тұрған жоқ ешбір жан да: Кішкене қоңыз да жүр жүгін сүйреп, Барады аралар да ұшып балға.
• Күн ашық, тоғайлар шат, ың-жың орман, Оянып жан-мақүлық түнде қонған, Шығады тоқылдақтың тоқ-тоқ даусы; Сайрағы сарғалдақтың сыңғырлаған.
• Өзенде балықшылар ау қарап жүр, Тоғайда орақ даусы шаң-шұң орған. «Аллалап», ал кітапты қолдарыңа! Кұлдарын Құдай сүймес жалқау болған.
• Тарту Балалар, бұл жол басы даналыққа, Келіңдер, түсіп, байқап, қаралық та. Бұл жолмен бара жатқан өзіңдей көп, Соларды көре тұра қалалық па?! Даналық — өшпес жарық, кетпес байлық, Жүріңдер, іздеп тауып алалық та!

• Ақынның алғашқы өлендері «Қырық мысал» атты аударма жинағында 1909 ж. Санкт Петербургте жарық көрде. Бұл кітабы арқылы қалың ұйқыда жатқан қараңғы елге жар салып, олардың ой санасын оятуға бар жігер қайратын, білімін жұмсайды
• Байтұрсыновтың екінші кітабы «Маса» (1911). Бұл кітапқа енген өлеңдерінде ақын қараңғылық, надандық, шаруаға енжарлық, кәсіпке марғаулық сияқты кемшіліктерді сынады.

• Кеңес өкіметі т ұ сында ғ ы коммунистік идеология аласапыранының салдарынан 1929 жылы жазықсыз ұсталып, ұ зақ уақыт түрме мен лагерь азабын тартқан Ахмет, 1936 жылы елге қайтып оралғанымен, 1937 жылы қайта тұтқындалып, 1938 жылы атылады.
• Алаш қозғалысының көсемі ретінде "халық жауы" деп атыл ғ ан А.Байтұрсыновтың есімі де, шығармалары да көпке дейін жұртшылық үшін жабық болды. Тек тәуелсіз Қазақстан жағдайында ғ ана а қ ынн ың шы ғ армалары жар ық көрді, м ұ ралары зерттеле бастады. 1988 жылы ақталғаннан кейін А.Байтұрсын ұлы шығармаларының жина ғ ы (1989), "Ақ жол" кітабы (1991) жарық көрді.

• Ұлтын керек қылып, халыққа қызмет қыламын деген қазақ балалары қазақ жұмысына қолынан келгенше қарап тұрмай кірісіп істей берсе – ұлт жұмысы ұлғайып, толықпақшы.

Ахмет Байтұрсынұлы