Туризм және өлкетану жұмыстарының формалары мен әдістері

Гатауов А.А.

Туризм және өлкетану жұмыстарының формалары мен әдістері 

Бүгінгі таңда оқу үрдісін ұйымдастыру білім берумен ғана шектелмейді, ол оқушының жеке дамуына арналған. Ол үшін, ең алдымен, танымдық іс-әрекеттің маңызды жақтарына көңіл аударуымыз керек. Өйткені сезімдік таным (қызығу, құштарлық, ынта-ықылас) негізінде қабылданған білім, іскерлік дағды, әрекеттер оқушының даралық психологиялық қасиеттері мен ақыл-ойының дамуына, танымдық белсенділігінің артуына жетелейді.

Туризм қоғамда белгілі бір орын алатын құбылыс ретінде жəне термин немесе түсінік ретінде ХІХ ғасырда дамып, қалыптаса бастады. Оның қалыптасуына тікелей болмаса да жанама түрде əсер еткен тарихи алғы шарттар немесе факторлар болды.

«Мектептегі туризм» түсінігі «мектептегі туристік–өлкетану жұмысы» анықтамасына өте ұқсас болып келеді.  Барлық сала сияқты туризм де еңбекті талап етеді. Сонымен қатар, туризмнің де екі жағы бар – «өндіріс» және «қолдану». 
Туризмнің қолдану анықтамасы –адамға беретін және бере алатын туристік сала үшін түсінігіндегі нәтиже. Сол «қолданушы» туризмді құрайды: 
1. эмоционалдылық; 
2. танымдық; 
3. денсаулықты нығайту; 
4. физикалық даму; 
5. пайдалы машықтар. 
Педагогика, мектеп, мұғалім туризмнің тұтынушы сипатына сәйкес келу керек. Көптеген тәжірибелер түсінігі бойынша «мектептегі туризм» - өлкені зерттеу, яғни танымдық ретінде. Өлкетану жұмысын туризмнің негізі мазмұны деп санайды.

Мектептегі туристік жұмыстардың топтық формаларының тізімі: саяхаттар, жорықтар, экскурсиялар, мектептік туристік лагерь, жарыстар, көрмелер, мектептік туристік кештер, мұражайлар. 
Туристік жұмыстарда топтықты қалыптастыру үшін ең бастысы біріншіден туристік активті жүзеге асыру керек. Бұндай активтерді жорықтарды ұйымдастыру барысында және туристік саяхаттарда жүзеге асыруға болады. 
Жақсы насихатталған туризмсіз туристік жорықтар, саяхаттарды ұйымдастыру мүмкін емес. Әр туристік мектептерде туристік бұрыш ұйымдастыру керек. 

Туристік жорықтардың қандай жерлерде өткізілетіне қарай, туристік жорықтар кезіндегі қолданылатын көліктің түрлеріне байланысты туризм мынандай түрлерден тұрады: жаяу туризмі, тау туризмі, авто-мото туризмі, шаңғы туризмі, су туризмі, ат туризмі, велотуризм.

Туристік және мектептегі қоғамдық өмірді қызықты жасаудың ең басты құралы – мектептік лагерь. Мектеп туристік және спорттық, еңбек және демалу лагерлерін ұйымдастырады. Тағайындауға байланысты олар бірінші жоспарға туризмді, спортты, қоғамдық пайдалы еңбекті ұсынады, бірақ оның жалғыз ғана мақсаты бар: қатысушылардың денсаулығын, физикалық және еңбек машықтарын тәрбиелеуді нығайтады. Лагерьдегі өмірдің әр сағаты қоғамдық пайдалы еңбекпен, спорттық ойындармен, жарыстармен, саяхаттармен, экскурсиялармен, өлкетану жұмыстарымен толуы керек. 
Мектептің туристік кеңесі слетті өткізу орны мен мекенін тандайды. Мектеп бойынша жарыстарды өткізу бұйрығында директор оның басшысын, топтың жорықтың басшысын тағайындайды.  
Мектептерде туристік–өлкетанудың жұмыстың соңғы қорытындысы туристік кештерде жасалады. Онда жорықтарда, саяхаттарда, слет, жарыстарда, лагерьлерде жасалынған фото көрмелер дайындалады. 
Туризм өлкені тану элементтерінен тұрмауы мүмкін емес. Еш нәрсені білмей жатып саяхаттар жасау мүмкін емес. Мына афоризмді терең ұғынсақ көп нәрсені түсінуімізге болады «Туризм – бұл өлкетану, бірақ өлкетану бұл туризм емес». 
Туристік өлкетану және білім саласының әр түрі бойынша өлкетану болғаны дұрыс: жорықтарда, слеттарда, жарыстарда жас саяхат жасаушылар өз саяхаттарында әрдайым білім алады. 
Туристік жорықтардың спорттық мазмұны туристердің өз күштерімен маршруттардағы әр түрлі кедергілерді жеңе білуі, сонымен қатар жорық барысындағы өмірде кездесетін қиыншылықтарды жеңе білу. Бұндай кедергілер алдын ала ұйымдастырылуы керек. 
Жорықтағы спорттық міндеттер қатысушылардың жорықтың соңына дейін физикалық дайындықтарын сақтаған жағдайда ғана жүзеге асырылады. 
Шынайы кедергілерге, ең бастысы, жаяу жүруді жатқызуға болады, себебі қатысушылар үшін ең басты қиыншылық ол бірнеше километр жүру. 
Туристік жорықтардың спорттық мазмұнына белгіленген маршрутты дұрыс өту– карта бойынша бейтаныс жерлерге бағыттау. Бұндай мазмұнның элементі қатаң интеллектуалды жұмысты, топография, географиядан білімін, бақылау біліктілігін, жағдайларды талдай білуін талап етеді. 
Жорықтардың спорттық мазмұнына күнделікті үйдегі және мектептегі тіршіліктен уақытша демалуды жатқызуға да болады. Жорық қатысушылардың көптеген нәрселерді жаңаша бағалауға және ойлауға мүмкіндік береді. 
Туристік жорықтар, оның ұйымдасу формасы, мақсатымен және міндеттері бойынша спорттық, туристік экспедиция және дайындыққа бөлінеді. 
Мектептерде әр түрлі мақсаттағы оқу–дайындық жорықтар ең ынғайлы болып келеді: 
- Сауықтыру; 
- Оқу; 
- Спорттық; 
- Танымдық және т.б. 
Жорықтың бір ғана мақсатын нақты қалыптастыру қиын, бірақ та ол қалыптасып және әр қатысушыларға жеткізілуі керек. 
Туризмнің мазмұндық мақсаты: 
• Физикалық белсенділік – спорттық туризм сабағына жастармен және ұрпақты қызықтыру үшін туризм ең жақсы құрал. 
• Денсаулық жағдайы – спортпен айналысатын барлық ұйымдардың ең негізгі міндет. Денсаулықты сақтап қалу үшін барлық туризммен айналысатын балалардың қажетілігін қанағаттандыру да негізделген. Жақсы физикалық денсаулық белсенді өмір салты арқылы жүзеге асады.
• Әлеуметтік белсенділік – спорттық жорықтағы бағдарламаны жүзеге асыру барысында белсенді әлеуметтілікті және команданы құру. Бұл бағдарламада команданың әр мүшесі үлкен құңдылық болып келеді. 
Спорттық туризм мектептің тәрбиелік мүмкіндіктерін дамытады. 
Туризмнің келесі тағы бір формасы – туристік–өлкетану. Бұл мектептегі сабақтардан тыс жасалатын жұмыс. Бұндай туризм формасы балалардың өз өлкесін, тарихын танып білудің үлкен мүмкіндігі. Туризмнің осы түрі арқылы ғана оқушылардың қызығушылығын қанағатттандыруға болады, себебі олар өз өлкесіне экскурсия жасау барысында көптеген білмеген ақпараттарды біледі. Сондықтан да мектептерде осындай туризм формаларын көп қолданған жөн. Бұндай туризм түрі жорық секілді бір мақсатта болып келеді. 
Туризм әр мектептерде сабақтан тыс жүйелерде қолданылуы керек. Педагогика ғылымының докторы В.М. Коротованың айтып кеткен тезисіне келсек, «Оқытушылармен туристік–өлкетану жұмыстары өткізілмейтін мектептер қазіргі заманға сай мектеп емес». 

Қолданылған əдебиеттер:

1. Ғылыми- əдістемелік журнал «Соқпақ- топинка» 2006- 2015 ж.ж.

2. Мазбаев О.Б. Туризм жəне өлкетану негіздері: Оқу құралдары /О.Б. Мазбаев, Б.Н. Атейбеков, Б.К. Асубаев.- Алматы: Каз ҰПУ, 2006 ж.