«?лкетану негізінде бастауыш сынып о?ушыларыны? д?ниетанымын ?алыптастыру »

Тақырыбы: «Өлкетану негізінде бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастыру »

Қазақстан Республикасының егемен ел болып, тәуелсіз мемлекет жағдайында білім беру мен тәрбие үрдісін жаңаша құру қажеттілігі туып отыр. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында: «Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау» - деп айтылған. Қазақстан Республикасының этникалық-мәдени білім беру тұжырымдамасында: «Жан-жақты мәдениетті тұлға, ең алдымен тұтастай дүниетанымға ие болуы қажет…»- деп тұлға дүниетанымын қалыптастыруға ерекше мән берілсе, ал Қазақстан Республикасының орта білімді дамыту тұжырымдамасында үздіксіз білім беру жүйесінің үш іргелі мақсаттарының ішіндегі ең негізгісі дүниетаным екені анық айтылған.

Бүгінгі таңда білім беру саласының басты міндеті - өскелең ұрпақтың ұлттық дүниетанымын қалыптастыру екені айқын. Сондықтан да оқу тәрбие үрдісінде оқушының ұлттық мәдениет пен ел тарихын, экономикалық, экологиялық, әлеуметтік жағдайын саналы түсінуге, яғни ұлттық дүниетанымын қалыптастыруға ерекше назар аударылуда.бағдарламасында және де басқа да мемлекеттік құжаттарда негізделген.

Білім беру жүйесінің басым бағыттарының бірі – жас ұрпақ дүниетанымын қалыптастыру. Өйткені, заман сұранысына сай жеке тұлғаның дүниетанымын қалыптастыруда ұлттық рухани ерекшеліктерді ескере отырып, салт-дәстүрді, өлкетануды пайдалану – бүгінгі таңның кезек күттірмес мә селелерінің бірі болып отыр.

Өлкетанудың дүниетанымдық негізін, тәлім-тәрбиелік мәнін, білімдік маңызын Қорқыт ата, М.Қашқари, әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Қ.Иассауи, Низами, А.Науаи және т.б. ағартушы-ғалымдардың жан-жақты талқыланып, ерекше мән берілгені зерттеу барысында анықталды. Аталмыш ғалымдар еңбектерінде жеке тұлға дүниетанымын қалыптастыру өлкетану негізінде жүргізілсе ерекше тиімді болатынын айтқан.

Ал Я.А. Коменский, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоцци, М.В.Ломоносов сияқты көрнекті педагогтар еңбектерінде де жасөспірімдерге табиғат жайында қарапайым ұғым беруде өлкетануға негізделсе – олардың дүниетанымын қалыптастыруға мол мүмкіндік туатындығы туралы ғылыми тұжырымдар жасаған. Өлкетану материалдарының тәрбиелік және дамытушылық мәні А.Я.Герд, К.Д.Ушинский, В.П.Вахтеров, Г.С.Виноградов, Е.Н.Водовозов, Э.И.Моносзон, Е.И.Тихеева, Л.К.Шлегер, М.Н.Скаткин, В.А.Сухомлинский, Д.Б.Эльконин, В.А.Давыдов, Ш.А.Амонашвили т.б.еңбектерінде жан-жақты ашылған.

Аталмыш ғалымдардың пікірінше, оқу-тәрбие үрдісінде өлкетану материалдарын пайдалану – оқушының дүниетанымдық көзқарасы мен дүниенің біртұтастығы туралы түсінігін қалыптастырып, туған жерін, оның мәдениетін сүюге тәрбиелейді.

Туған өлке табиғатын зерттеудің ғылыми педагогикалық негізін салған – К.Д.Ушинский. Ол туған өлкені зерттеудің білімділік, тәрбиелік және дүниетанымдық маңызын көрсетіп, оқытудағы «отантану ұстанымын» ғылыми тұрғыда дәлелдеген.

Қазақстанда өлкетану білімінің алғаш негізін салған – Ш.Уәиханов болды. Соңғы кезде елімізде оқушылар дүниетанымын қалыптастыруда өлкетану материалдарын пайдалану мәселелері Қ.Аймағанбетова, Ә.Әмірова, Б.Баймұратова, Ә.Бірмағамбетов, Қ.Жарықбаев, Ф.Жұмабекова А.Көбесов, С.Қалиев, А.Меңжанова, М.Сәлімбекова, Е.Сағындықов, С.Ұзақбаева, М.Тұрсынкелдина, т.б. ғалымдар бастауыш сынып оқушыларына өз өлкесі туралы білім берудің қажеттілігін ерекше атайды. Қ.Аймағанбетова табиғат туралы білім негізінде бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастыру және қоршаған ортаны таныту мәселесін ғылыми-теориялық тұрғыдан негіздеді.

Қазақстан Республикасы көлемінде бастауыш мектептің оқу-тәрбие ісіне байланысты зерттеулер жүргізген ғалымдар қатарында Н.Албытова, И.Ленская, К.Ақбаева, М.Оразалиева, О.Сатқанов, Б.Тойлыбаев, Қ.Аймағанбетова, Ж.Қайыңбаев, Б.Қосанов, С.Рахметқызы, С.Қантараев, М.Садыкова т.б. айтуға болады.

Дүниетанымның басты категориясы ретінде «дүние» және «адам» алынады. Дүниетану – күрделі рухани жүйе. Дүниетаным, адам, оның қоғамдағы орнын анықтау, табиғаттың құбылыстары мен заңдылықтарын тану философиялық дүниетанымның негізгі мәселелері болып саналады. Дүниетаным адам санасының, қоғам, табиғат құбылыстарының ғылыми түсінігін қамтиды.

Өлкетану – оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың негізгі құралы

Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Балаларды Отанды, туған жерді, өзінің халқын сүюге тәрбиелеу-мұғалімнің аса маңызды жауапты парызы» деген сөздері жалпы білім беретін мектептердің: «Жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзат мәдени мұрасының сабақтастығын сақтай отырып, оқыту, тәрбиелеу және әрбір шәкірттің жеке тұлға ретінде жан жақты дамуына мүмкіндік жасау бағытындағы мақсаттармен сабақтасып отыр».

Бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастырудың бірден-бір жолы- өз өлкесін танып білуі. Оқушылардың дүниетанымын кеңейтуде өлкетану жұмыстарының маңызы зор.

Туған өлке табиғатын зерттеудің ғылыми-педагогикалық негізін салған орыстың классик педагогы К.Д.Ушинский болды. Ол туған өлкені зерттеудің білімдік және тәрбиелік маңызын көрсетіп, оқытудағы «Отантану» ұстанымын ғылыми тұрғыда дәлелдеді. К.Д.Ушинский баланың бойында табиғатты қорғау сезімдерін оятып, оның адамгершілік, эстетикалық дамуындағы табиғаттың маңызын аша түскен. Ол: «Табиғатпен егесу, зиян келтіру жақсылыққа апармайды, адамға тек оның заңдылықтарын білу және оның табиғи күшін пайдалану ғана қалады» - деді.

Алғашқы рет «өлкетану» аталатын ұғым ХХ ғасырдың басында пайда болды. Бұны бірінші 1914 жылы тарихшы - әдіскер В.Я.Уланов және сібірлік географ – мұғалім И.Н.Маньков пайдаланды. 20 – шы жылдардағы өлкетану «зерттеушілік әдістемені» жүзеге асыруға ықпал етті, мектептің оқу процесі мен сыныптан тыс жұмыстардың оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту үшін үлкен мәні болды.

Жалпы ғылыми әдебиеттерге талдау және сараптау жасау бізге «өлкетану» ұғымын анықтауға мүмкіншілік берді. Өлкетану – тұлғаның туған өлкені - жүйелі және жан – жақты танып білуі, оның қоғамдық өмір мен педагогикалық процесстегі мақсатын, мазмұны мен құндылығын ескере отырып жүзеге асырудың құралдары мен әдіс - тәсілдерін меңгеруі.

Демек, өлкетану негіздері дегеніміз - өз өлкеңді (ауыл, аудан, қала, облыс, республика) жан-жақты тану, оның қоғамдық өмірін, географиялық, экологиялық, экономикалық, демографиялық және табиғи, мәдени ресурстарын есепке алып зерттеу.

Өлкетану – қызықты және тірі мектеп. Өлкетану жұмыстарымен айналысқан мұғалімнің өзіне де өте пайдалы. Олар өз білімдері мен педагогикалық шеберліктерін тереңдетуге, оны әрі қарай дамытуға, сабақ әдістемесін түрлендіруге мүмкіндік алып, экологиялық білім мен тәрбие беруде нақтылық пен сенімділікті енгізеді. Өлкетану – бұл мұғалімдердің білімдерін жетілдірудің ең тиімді жолы. Өлкетану жұмысының құрылымы мемлекеттік, мектептік және қоғамдық болып бөлінеді.

Өлкетану жұмысының құрылымы

1.Мемлекеттік

- Өлкетану мұражайы.

- Ғылыми-зерттеу мекемелері: мұражайлық, аймақтық (регионалдық)

Мектептік

- Оқу (бағдарламалық) мақсаты мен міндеті оқу бағдарламасында көрсетіледі.

- Сабақ үстінде

- Сабақтан тыс

- Өлкетану үйірмесі

- Сыныптан тыс (бағдарламалық емес) мақсаты мен міндеті оқу-тәрбие жоспарында көрсетіледі.

- Топсаяхат

- Туристік жорықтар

- Экспедициялар

3.Қоғамдық

- Мәдениет үйлері.

- Туризм

-Балалардың өз күшімен сауықкеш өткізуі

Оқушылардың өлкетану материалдары негізінде дүниетанымын қалыптастыру үшін жүргізілетін жұмыс түрлері

Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру үшін келесі жұмыс түрлерін ұйымдастыруға болады:

1. сөздік жүргізу: бұл мұғалімнің сабақта жүргізетін терминдері мен жұмысы. Оның мақсаты: оқушыларға дүниетанымдық сөздердің мағынасын ашып, мәнін түсіндіру арқылы дүниетанымдық сауаттылығы мен мәдениеттілігін, тіл байлығын дамыту. Сөздік жаңа сөздермен толықтырылып отырады.

2. дүниетанымдық басылымдар жасау. Альбом, газет, кітапшалар т.б. шығару. Мысалы: «Қазақстан қорықтары» кітапшалары, «Өткен өлкем» альбомы, «Табиғатта жүру ережелері» т.б. шығарылады.

3. қоректік тізбек құру. Табиғаттағы тірі ағзалар арасында әрқайсысы келесі буынға азық болатын, байланысты қоректік тізбектеп айтылады. Барлық қоректік тізбек қоректік байланыс торына біріктіріледі.Осыдан дүниетанымдық пирамида деген ұғым шығады.Бұл ұғымдарды дүниетанымдық сөздіктен аламыз. Мысалы, «дүниетаным» курсынан табиғаттағы көзге көрінбейтін байланысқа көптеген мысалдар табуға болады. Мысалы, 1 кг бидай 1 жылда бір тышқан, ал 1 жапалақ 1 жылда 1000 тышқан, 1 қарлығаш 1 жылда 1млн маса, шыбын шіркей ұстайды.

4. сүйеніш жүйелерін құру. Жаңа білімнің негізгі құраушы бөліктерін анықтап, жүйелі түрдегі байланысын сызба түрінде көрсете отырып меңгерту. Мысалы, қышқылдық жаңбырлар өндірістік, транспорттық газдардан, химикаттардан атмосфераның ластанып, жауын-шашын түрінде жерге түсуі. Мұндай жауын-шашын өсімдіктер мен жануарларға, ағаштар мен балдырларға, құрылыстар мен адам денсаулығына қауып төндіреді.

5. дуниетанудан үлестірмелі қағаздар- бұл табиғатта өзін ұстай білу, жүру ережелері негізінде құрылған, табиғатты қорғау, қызықтау мақсатында салынған мазмұнды суреттеу.

6. нұсқаулар ұйымдастыру. Бір кездерде педагогикада кең таралған, қазір Батыс Еуропада кең өріс алған және біздің оқу жүйемізге енді қайтарыла бастаған жұмыс түрі. Әрбір нұсқау- дүниетанымдық мәдениеттілікті дамытуға бағытталған кішкене бір жұмыс бөлігі, қысқа мерзімдік, жылдам өзгертіп отыруға болады. Ұсынылған нұсқаулар бастауыш класс оқушыларына тартымды, қызықты болады.

Нұсқау №1. «Табиғаттың шағым кітабы» (3-4 сыныптарға арналған). Мақсаты: табиғаттан түскен шағымдарды қарастырып, жауабын табу.

Шағым жазылады.

2.Талданып, жауабы беріледі.

Балаларға арналған суреттермен әрлендірілуі қажет.

Нұсқау №2. «Көрген жануарлар шеруі» (2-4 сыныптарға арналған). Көрген жануарлардың суретін, фотосын жинап, аттарын жазып, сипаттау. Баланың есте сақтау, іздену, сөздік қорын, байқағыштығын дамытады. Қорытынды ретінде көрме ұйымдастырылып, жануарлармен болған қызықты кездесулер жайлы айтып, беруге болады.

Нұсқау №3. «Тамшылар» (4 сыныпқа арналған). Бұл үнемділерге арналған нұсқау. Мақсаты: таза судың дұрыс қолданылуын, үнемделуін қадағалау.1-бөлімі. «Суды қалай жоғалтамыз?» мектептегі, үйдегі су көздерін қадағалап, 1 сағатта, 1 күнде әр бала қанша су пайдаланатынын есептеу. 2-бөлімі. «Суды қалай үнемдейміз?» жауабын тауып, ескерту белгілерін қою. Плакат газет бюллетень шығару.

Нұсқау №4. «Қылмыс хроникасы» (1-4 сынып). Мақсаты: табиғатта болып жатқан қауіпті істерді белгілеп, шешу және алдын алу жолдарын қарастыру. «Қаламыздың шетінде орналасқан қарағайлы орманнан көңілсіз хабар келіп түсті. Белгісіз топ қарағайларды кесіп, ұрлаған, қылмыс белгілері қалған. Орман тұрғындары қобалжуда, қылмыскерлерді айтуға батпайды. Қылмыскерлерді ұстап, жазасын беруге және бізді олардан қорғауға көмекке шақырамыз». Балалар шешімін тауып, оқулық, қосымша әдебиеттің көмегімен шешімдерін дәлелдеу қажет.

7) географиялық мазмұндағы карталар. Бұл-тұрған жердің ластану көздерін анықтап, қоқыстар, өзен суы уланған жерлерді көрсете отырып, сол жердің картасын сызу. Тақырыпқа арналған карталар да сызуға болады. Мақсаты: маусымдық өзгерістерді бақылау арқылы карта сызуға үйрету. Шартты белгілерді оқи білуге қабілетін дамыту.

8) Сыныптан тыс жұмыстар.Конференциялар, шоу, кеш, сайыс мереке өткізу.

1. Ертегілер қою. Өсімдіктер жануарлар тіршілігін қорғау, аялау,сақтау көзқараспен қарап, адамзаттың табиғатқа тигізетін әсерін көрсету. Мысалы, «Үй және жабайы жануарлар» (Саусақ театры).

Дүниетануды оқыту негізінде өлкетану материалдарын пайдаланудың жолдары мен тәсілдері

Дүниетануды оқыту үрдісінде өлкетану материалдарын пайдалану мақсатында «Сыр қойнауы» тақырыбында қосымша бағдарлама ұсынылады. Мұғалімнің басшылығымен өлкетану материалдарын жинаудың және реттеудің формалары көрсетілді. Мұнымен қатар сабақ және сыныптан тыс жұмыстар барысында пайдаланылатын өлкетану материалдарының мазмұны ашылды.

«Сыр қойнауы» бағдарламасы

Мақсаты: халқымыздың ғасырлар бойы атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келген тәлім-тәрбиелі бай мұраларын және бүгінде арамызда сиреп бара жатқан көнекөз қариялар естеліктерін жинақтау, тарихи орындар деректерін бейнеге түсіріп, мұраларды жинақтау, өз жерін танып білуге баулу;

Қазақстан халықтарының тарихын, мәдениетін, ұлттық салт-дәстүрлерін терең оқып білу, жалпы халықтың тәлім-тәрбиеге негізделген шығармашылық және көпұлтты бағыттағы іс-шараларын жүзеге асыру, сынып жеткешілерінің рөлін көтеру;

Ғылыми мен техникалық жаңалықтарына ілесер жан-жақты жеке тұлғаны дайындау.

Бағдарлама ұстанымдары:

• Тәрбиенің гуманистік бағыттылығы.

• Тәрбиенің табиғаттылығы.

• Тәрбиенің мәденилігі.

• Тәрбиенің вариативтілігі.

• Тәрбиенің ұжымшылдығы.

• Тәрбиенің ықпалдық бірлігі (мектеп-отбасы-қоғамдастық).

Бағдарлама жұмысын ұйымдастыру түрі: көпшілік, топтық, жеке.

Ықпалдық әдістері: сөздік, практикалық, көрнекілік.

Бағдарламаның құрылымы мен жүйелері

Оқу-тәрбие жұмыстарында сынып жетекшілерінің жұмыс іс-әрекеттерін

жоғары сатыға көтеру;

Сынып оқушыларының қызығушылықтары бойынша бағыттарды таңдап, оларды жүзеге асыру;

Бағдарламаның іс-шаралары

• «Қарттарым – асыл қазынам» естеліктер жинақтаудың этножорығы;

• «Туған жер тарихын таны» атты экспедиция жорығы;

• «Қайырымдылық» мәдени-шығармашылық, экология, үнемшілдік, жол қауіпсіздігі, денсаулықты сақтау акцияларын жүзеге асыру;

Ұраны, қағидасы: Жалпақ жұртыңды, исі Алашыңды құрметтеу алдыменен өзің тұрған өлкенің тарихын, табиғатын танудан, адамдарын ардақтаудан басталады (Н.Ә.Назарбаев).

«Сыр қойнауы» бағдарламасының бағыттары

1. Туған жер тарихын білу – парыз.

А) Туған жеріміздің өткен тарихы, аталуы, ескерткіштері, бүгінгі қол жеткен табыстарын жинақтау, насихаттау.

Ә). «Туған жерімнің келешегі» атты оқушы қиялын дамыту мақсатында шығармашылық жұмыстар жүргізу.

2. Жергілікті жер атауларына үңілсек.

А) Жер-су атауларын талдау, зерттеу.

Ә) Әр оқушы өз жағыраиялық аймағындағы көшелер атауына, онда тұрған, тұратын қадірменді азаматтарды зерттеу.

3.Тәрбие негізі – отбасы.

А) «Отбасы мүшелерінің қарым-қатынасы, өзара тәлімдік ықпалы» дөңгелек үстел өткізу.

Ә) «Ұл ұяты әкеге, қыз ұяты анаға» тәрбие сағатын өткізу.

4. Ата салтын ардақтайық.

А) Сыр елінің салт-ғұрыптарын, ырым-тыйымдарын кеңінен насихаттау.

Ә) Ескірмей келе жатқан көне дәстүрлерді жаңғырту.

5. Сырдария – ғасыр шежіресі.

А) Өңірден шыққан қазақ елінің тарихы, мәдениеті, әдебиеті мен өнеріне, халық шығармашылығы дамуына үлес қосқан аға ұрпақ есімдерімен таныстыру мақсатында кездесулер ұйымдастыру.

Ә) Сыр сүлейлері шығармаларын насихаттау.

6. Шебердің қолы ортақ.

А) қолөнер, зергерлік бұйымдар көрмесін ұйымдастыру

Ә) Оқушылар қолымен жасалған кілім, қоржын т.б. тоқыма өнерінің қыр-сырын үйрететін үйірмелер ашу.

7. Өнерліге өріс кең.

А) Өнер көкжиегінде - өнерлі балалардың шығармашылық тақтасын ұйымдастыру.

Ә) Жас таланттыларды таныстыру мақсатында жұлдыздар шеруін өткізу.

8. Өз мектебім – мақтанышым.

А) Мектеп тарихымен танысу, мәліметтер жинақтап, интернет сайтын ашу.

Ә) Мектеп түлектері жайында деректер жинақтап, «Естеліктер» топтамасын шығару.

9. Қоршаған орта және біз.

А) Жергілікті жердің дәрілік өсімдіктер, Қызыл кітіпқа енген өсімдіктер мен жануарлар туралы конференция өткізу.

Ә) «Туған жер табиғаты қамқорлық тілейді» тақырыбында акция өткізу.

Б) Табиғат жайында тағылымды деректер жинап, кітапша жасау.

Күтілетін нәтиже: бағыттар бойынша жұмыстар қорытындысынан мектеп мұражайын ұйымдастыру.

Осындай жүйелі жұмыстар жургізу арқылы бастауыш сынып оқушыларының рухы биік, саналы, ой-өрісі дамыған, білімді ұрпақ қалыптасуына мүмкіншілігі зор. Оқушылардың өз өлкесі туралы білімдері жетілдіріліп, дүниетанымы қалыптасады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы: Астана, 07.06.1999ж.,-№389-І ҚРЗ.-Алматы,1999.-55 б.

2.Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: Қазақстан,2002.

3.Стандарт.Қазақстан Республикасы орта білімінің мемлекеттік стандарты.-Алматы.Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ Білім Академиясы

4.Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұнының тұжырымдамасы.- Алматы,2000.

6.Айдарова А. Өлкетану жұмыстарының маңызы мол//Қазақстан мектебі-2006.№5.-Б.25-26.

7.Аймағанбетова Қ. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың теориялық негізі.-Алматы,2003.

8. Аймағанбетова Қ. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың теориясы мен технологиясы.-Алматы.,2006

9.Керімбаева А.А.Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру//Бастауыш мектеп.-2000.-№2.-Б.29-31.