?аза?стан Республикасыны? егемен ел болып, т?уелсіз мемлекет жа?дайында білім беру мен т?рбие ?рдісін жа?аша ??ру ?ажеттілігі туып отыр. ?аза?стан Республикасыны? «Білім туралы» За?ында: «Білім беру ж?йесіні? басты міндеті – ?лтты? ж?не жалпы адамзатты? ??ндылы?тар, ?ылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды ?алыптастыру?а, дамыту?а ж?не к?сіби шы?дау?а ба?ыттал?ан білім алу ?шін ?ажетті жа?дайлар жасау» - деп айтыл?ан. ?аза?стан Республикасыны? этникалы?-м?дени білім беру т?жырымдамасында: «Жан-жа?ты м?дениетті т?л?а, е? алдымен т?тастай д?ниетаным?а ие болуы ?ажет…»- деп т?л?а д?ниетанымын ?алыптастыру?а ерекше м?н берілсе, ал ?аза?стан Республикасыны? орта білімді дамыту т?жырымдамасында ?здіксіз білім беру ж?йесіні? ?ш іргелі ма?саттарыны? ішіндегі е? негізгісі д?ниетаным екені аны? айтыл?ан.
Б?гінгі та?да білім беру саласыны? басты міндеті - ?скеле? ?рпа?ты? ?лтты? д?ниетанымын ?алыптастыру екені ай?ын. Сонды?тан да о?у т?рбие ?рдісінде о?ушыны? ?лтты? м?дениет пен ел тарихын, экономикалы?, экологиялы?, ?леуметтік жа?дайын саналы т?сінуге, я?ни ?лтты? д?ниетанымын ?алыптастыру?а ерекше назар аударылуда.ба?дарламасында ж?не де бас?а да мемлекеттік ??жаттарда негізделген.
?лкетануды? д?ниетанымды? негізін, т?лім-т?рбиелік м?нін, білімдік ма?ызын ?ор?ыт ата, М.?аш?ари, ?л-Фараби, Ж.Баласа??н, ?.Иассауи, Низами, А.Науаи ж?не т.б. а?артушы-?алымдарды? жан-жа?ты тал?ыланып, ерекше м?н берілгені зерттеу барысында аны?талды. Аталмыш ?алымдар е?бектерінде жеке т?л?а д?ниетанымын ?алыптастыру ?лкетану негізінде ж?ргізілсе ерекше тиімді болатынын айт?ан.
Ал Я.А. Коменский, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоцци, М.В.Ломоносов сия?ты к?рнекті педагогтар е?бектерінде де жас?спірімдерге таби?ат жайында ?арапайым ??ым беруде ?лкетану?а негізделсе – оларды? д?ниетанымын ?алыптастыру?а мол м?мкіндік туатынды?ы туралы ?ылыми т?жырымдар жаса?ан. ?лкетану материалдарыны? т?рбиелік ж?не дамытушылы? м?ні А.Я.Герд, К.Д.Ушинский, В.П.Вахтеров, Г.С.Виноградов, Е.Н.Водовозов, Э.И.Моносзон, Е.И.Тихеева, Л.К.Шлегер, М.Н.Скаткин, В.А.Сухомлинский, Д.Б.Эльконин, В.А.Давыдов, Ш.А.Амонашвили т.б.е?бектерінде жан-жа?ты ашыл?ан.
Аталмыш ?алымдарды? пікірінше, о?у-т?рбие ?рдісінде ?лкетану материалдарын пайдалану – о?ушыны? д?ниетанымды? к?з?арасы мен д?ниені? бірт?тасты?ы туралы т?сінігін ?алыптастырып, ту?ан жерін, оны? м?дениетін с?юге т?рбиелейді.
Ту?ан ?лке таби?атын зерттеуді? ?ылыми педагогикалы? негізін сал?ан – К.Д.Ушинский. Ол ту?ан ?лкені зерттеуді? білімділік, т?рбиелік ж?не д?ниетанымды? ма?ызын к?рсетіп, о?ытуда?ы «отантану ?станымын» ?ылыми т?р?ыда д?лелдеген.
?аза?станда ?лкетану біліміні? ал?аш негізін сал?ан – Ш.У?иханов болды. Со??ы кезде елімізде о?ушылар д?ниетанымын ?алыптастыруда ?лкетану материалдарын пайдалану м?селелері ?.Айма?анбетова, ?.?мірова, Б.Байм?ратова, ?.Бірма?амбетов, ?.Жары?баев, Ф.Ж?мабекова А.К?бесов, С.?алиев, А.Ме?жанова, М.С?лімбекова, Е.Са?ынды?ов, С.?за?баева, М.Т?рсынкелдина, т.б. ?алымдар бастауыш сынып о?ушыларына ?з ?лкесі туралы білім беруді? ?ажеттілігін ерекше атайды. ?.Айма?анбетова таби?ат туралы білім негізінде бастауыш сынып о?ушыларыны? д?ниетанымын ?алыптастыру ж?не ?орша?ан ортаны таныту м?селесін ?ылыми-теориялы? т?р?ыдан негіздеді.
?аза?стан Республикасы к?лемінде бастауыш мектепті? о?у-т?рбие ісіне байланысты зерттеулер ж?ргізген ?алымдар ?атарында Н.Албытова, И.Ленская, К.А?баева, М.Оразалиева, О.Сат?анов, Б.Тойлыбаев, ?.Айма?анбетова, Ж.?айы?баев, Б.?осанов, С.Рахмет?ызы, С.?антараев, М.Садыкова т.б. айту?а болады.
Д?ниетанымны? басты категориясы ретінде «д?ние» ж?не «адам» алынады. Д?ниетану – к?рделі рухани ж?йе. Д?ниетаным, адам, оны? ?о?амда?ы орнын аны?тау, таби?атты? ??былыстары мен за?дылы?тарын тану философиялы? д?ниетанымны? негізгі м?селелері болып саналады. Д?ниетаным адам санасыны?, ?о?ам, таби?ат ??былыстарыны? ?ылыми т?сінігін ?амтиды.
?лкетану – о?ушыларды? д?ниетанымын ?алыптастыруды? негізгі ??ралы
Ел Президенті Н.?.Назарбаевты? «Балаларды Отанды, ту?ан жерді, ?зіні? хал?ын с?юге т?рбиелеу-м??алімні? аса ма?ызды жауапты парызы» деген с?здері жалпы білім беретін мектептерді?: «Жас ?рпа?ты ?лтты? игіліктер мен адамзат м?дени м?расыны? саба?тасты?ын са?тай отырып, о?ыту, т?рбиелеу ж?не ?рбір ш?кіртті? жеке т?л?а ретінде жан жа?ты дамуына м?мкіндік жасау ба?ытында?ы ма?саттармен саба?тасып отыр».
Бастауыш сынып о?ушыларыны? д?ниетанымын ?алыптастыруды? бірден-бір жолы- ?з ?лкесін танып білуі. О?ушыларды? д?ниетанымын ке?ейтуде ?лкетану ж?мыстарыны? ма?ызы зор.
Ту?ан ?лке таби?атын зерттеуді? ?ылыми-педагогикалы? негізін сал?ан орысты? классик педагогы К.Д.Ушинский болды. Ол ту?ан ?лкені зерттеуді? білімдік ж?не т?рбиелік ма?ызын к?рсетіп, о?ытуда?ы «Отантану» ?станымын ?ылыми т?р?ыда д?лелдеді. К.Д.Ушинский баланы? бойында таби?атты ?ор?ау сезімдерін оятып, оны? адамгершілік, эстетикалы? дамуында?ы таби?атты? ма?ызын аша т?скен. Ол: «Таби?атпен егесу, зиян келтіру жа?сылы??а апармайды, адам?а тек оны? за?дылы?тарын білу ж?не оны? таби?и к?шін пайдалану ?ана ?алады» - деді.
Ал?аш?ы рет «?лкетану» аталатын ??ым ХХ ?асырды? басында пайда болды. Б?ны бірінші 1914 жылы тарихшы - ?діскер В.Я.Уланов ж?не сібірлік географ – м??алім И.Н.Маньков пайдаланды. 20 – шы жылдарда?ы ?лкетану «зерттеушілік ?дістемені» ж?зеге асыру?а ы?пал етті, мектепті? о?у процесі мен сыныптан тыс ж?мыстарды? о?ушыларды? танымды? ?ызы?ушылы?ын дамыту ?шін ?лкен м?ні болды.
Жалпы ?ылыми ?дебиеттерге талдау ж?не сараптау жасау бізге «?лкетану» ??ымын аны?тау?а м?мкіншілік берді. ?лкетану – т?л?аны? ту?ан ?лкені - ж?йелі ж?не жан – жа?ты танып білуі, оны? ?о?амды? ?мір мен педагогикалы? процесстегі ма?сатын, мазм?ны мен ??ндылы?ын ескере отырып ж?зеге асыруды? ??ралдары мен ?діс - т?сілдерін ме?геруі.
Демек, ?лкетану негіздері дегеніміз - ?з ?лке?ді (ауыл, аудан, ?ала, облыс, республика) жан-жа?ты тану, оны? ?о?амды? ?мірін, географиялы?, экологиялы?, экономикалы?, демографиялы? ж?не таби?и, м?дени ресурстарын есепке алып зерттеу.
?лкетану – ?ызы?ты ж?не тірі мектеп. ?лкетану ж?мыстарымен айналыс?ан м??алімні? ?зіне де ?те пайдалы. Олар ?з білімдері мен педагогикалы? шеберліктерін тере?детуге, оны ?рі ?арай дамыту?а, саба? ?дістемесін т?рлендіруге м?мкіндік алып, экологиялы? білім мен т?рбие беруде на?тылы? пен сенімділікті енгізеді. ?лкетану – б?л м??алімдерді? білімдерін жетілдіруді? е? тиімді жолы. ?лкетану ж?мысыны? ??рылымы мемлекеттік, мектептік ж?не ?о?амды? болып б?лінеді.
?лкетану ж?мысыны? ??рылымы
1.Мемлекеттік
- ?лкетану м?ражайы.
- ?ылыми-зерттеу мекемелері: м?ражайлы?, айма?ты? (регионалды?)
Мектептік
- О?у (ба?дарламалы?) ма?саты мен міндеті о?у ба?дарламасында к?рсетіледі.
- Саба? ?стінде
- Саба?тан тыс
- ?лкетану ?йірмесі
- Сыныптан тыс (ба?дарламалы? емес) ма?саты мен міндеті о?у-т?рбие жоспарында к?рсетіледі.
- Топсаяхат
- Туристік жоры?тар
- Экспедициялар
3.?о?амды?
- М?дениет ?йлері.
- Туризм
-Балаларды? ?з к?шімен сауы?кеш ?ткізуі
Н?с?ау №1. «Таби?атты? ша?ым кітабы» (3-4 сыныптар?а арнал?ан). Ма?саты: таби?аттан т?скен ша?ымдарды ?арастырып, жауабын табу.
Ша?ым жазылады.
2.Талданып, жауабы беріледі.
Балалар?а арнал?ан суреттермен ?рлендірілуі ?ажет.
Н?с?ау №2. «К?рген жануарлар шеруі» (2-4 сыныптар?а арнал?ан). К?рген жануарларды? суретін, фотосын жинап, аттарын жазып, сипаттау. Баланы? есте са?тау, іздену, с?здік ?орын, бай?а?ышты?ын дамытады. ?орытынды ретінде к?рме ?йымдастырылып, жануарлармен бол?ан ?ызы?ты кездесулер жайлы айтып, беруге болады.
Н?с?ау №3. «Тамшылар» (4 сынып?а арнал?ан). Б?л ?немділерге арнал?ан н?с?ау. Ма?саты: таза суды? д?рыс ?олданылуын, ?немделуін ?ада?алау.1-б?лімі. «Суды ?алай жо?алтамыз?» мектептегі, ?йдегі су к?здерін ?ада?алап, 1 са?атта, 1 к?нде ?р бала ?анша су пайдаланатынын есептеу. 2-б?лімі. «Суды ?алай ?немдейміз?» жауабын тауып, ескерту белгілерін ?ою. Плакат газет бюллетень шы?ару.
Н?с?ау №4. «?ылмыс хроникасы» (1-4 сынып). Ма?саты: таби?атта болып жат?ан ?ауіпті істерді белгілеп, шешу ж?не алдын алу жолдарын ?арастыру. «?аламызды? шетінде орналас?ан ?ара?айлы орманнан к??ілсіз хабар келіп т?сті. Белгісіз топ ?ара?айларды кесіп, ?рла?ан, ?ылмыс белгілері ?ал?ан. Орман т?р?ындары ?обалжуда, ?ылмыскерлерді айту?а батпайды. ?ылмыскерлерді ?стап, жазасын беруге ж?не бізді олардан ?ор?ау?а к?мекке ша?ырамыз». Балалар шешімін тауып, о?улы?, ?осымша ?дебиетті? к?мегімен шешімдерін д?лелдеу ?ажет.
7) географиялы? мазм?нда?ы карталар. Б?л-т?р?ан жерді? ластану к?здерін аны?тап, ?о?ыстар, ?зен суы улан?ан жерлерді к?рсете отырып, сол жерді? картасын сызу. Та?ырып?а арнал?ан карталар да сызу?а болады. Ма?саты: маусымды? ?згерістерді ба?ылау ар?ылы карта сызу?а ?йрету. Шартты белгілерді о?и білуге ?абілетін дамыту.
8) Сыныптан тыс ж?мыстар.Конференциялар, шоу, кеш, сайыс мереке ?ткізу.
- Ертегілер ?ою. ?сімдіктер жануарлар тіршілігін ?ор?ау, аялау,са?тау к?з?араспен ?арап, адамзатты? таби?ат?а тигізетін ?серін к?рсету. Мысалы, «?й ж?не жабайы жануарлар» (Сауса? театры).
Д?ниетануды о?ыту негізінде ?лкетану материалдарын пайдалануды? жолдары мен т?сілдері
Д?ниетануды о?ыту ?рдісінде ?лкетану материалдарын пайдалану ма?сатында «Сыр ?ойнауы» та?ырыбында ?осымша ба?дарлама ?сынылады. М??алімні? басшылы?ымен ?лкетану материалдарын жинауды? ж?не реттеуді? формалары к?рсетілді. М?нымен ?атар саба? ж?не сыныптан тыс ж?мыстар барысында пайдаланылатын ?лкетану материалдарыны? мазм?ны ашылды.
«Сыр ?ойнауы» ба?дарламасы
Ма?саты: хал?ымызды? ?асырлар бойы атадан бала?а, ?рпа?тан ?рпа??а жал?асып келген т?лім-т?рбиелі бай м?раларын ж?не б?гінде арамызда сиреп бара жат?ан к?нек?з ?ариялар естеліктерін жина?тау, тарихи орындар деректерін бейнеге т?сіріп, м?раларды жина?тау, ?з жерін танып білуге баулу;
?аза?стан халы?тарыны? тарихын, м?дениетін, ?лтты? салт-д?ст?рлерін тере? о?ып білу, жалпы халы?ты? т?лім-т?рбиеге негізделген шы?армашылы? ж?не к?п?лтты ба?ытта?ы іс-шараларын ж?зеге асыру, сынып жеткешілеріні? р?лін к?теру;
?ылыми мен техникалы? жа?алы?тарына ілесер жан-жа?ты жеке т?л?аны дайындау.
Ба?дарлама ?станымдары:
- Т?рбиені? гуманистік ба?ыттылы?ы.
- Т?рбиені? таби?аттылы?ы.
- Т?рбиені? м?денилігі.
- Т?рбиені? вариативтілігі.
- Т?рбиені? ?жымшылды?ы.
- Т?рбиені? ы?палды? бірлігі (мектеп-отбасы-?о?амдасты?).
Ба?дарлама ж?мысын ?йымдастыру т?рі: к?пшілік, топты?, жеке.
Ы?палды? ?дістері: с?здік, практикалы?, к?рнекілік.
Пайдаланыл?ан ?дебиеттер:
1.?аза?стан Республикасыны? «Білім туралы» за?ы: Астана, 07.06.1999ж.,-№389-І ?РЗ.-Алматы,1999.-55 б.
2.?аза?стан Республикасыны? Конституциясы. Алматы: ?аза?стан,2002.
3.Стандарт.?аза?стан Республикасы орта біліміні? мемлекеттік стандарты.-Алматы.Ы.Алтынсарин атында?ы ?аза? Білім Академиясы
4.Жалпы білім беретін мектепті? бастауыш сатысында?ы білім мазм?ныны? т?жырымдамасы.- Алматы,2000.
6.Айдарова А. ?лкетану ж?мыстарыны? ма?ызы мол//?аза?стан мектебі-2006.№5.-Б.25-26.
7.Айма?анбетова ?. Бастауыш сыныптарда д?ниетануды о?ытуды? теориялы? негізі.-Алматы,2003.
8. Айма?анбетова ?. Бастауыш сыныптарда д?ниетануды о?ытуды? теориясы мен технологиясы.-Алматы.,2006
9.Керімбаева А.А.О?ушыларды? д?ниетанымын ?алыптастыру//Бастауыш мектеп.-2000.-№2.-Б.29-31.
