Байанай ыйа

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

« Нюрбинская начальная общеобразовательная школа №3»

Кылаас чаас сценарийа

«Сэтинньи ый – Байанай ыйа»

Онордулар:

Охлопкова Евгения Геннадиевна,

Винокурова Изамира Александровна

Ньурба, 2015с

Темата: «Сэтинньи ый – Байанай ыйа»

Кылаас: 2

Сыала:

- ыйдар сахалыы ааттарын билиhиннэрии;

- булчут лэтин, кини кнд тлээх кыыллары хапкаан, туhах, саа кмтнэн тыа5а бултуур диэн йдбл биэрии;

- «Байанай» диэн тыынар-тыыннаа5ы, хамсыыр харамайы барыларын крн-харайан олорор саамай улахан иччи буоларын йдт;

- булчут лэтигэр, айыл5а5а харыстабыллаах сыhыаны иитии.

рэх дэгиттэр дьайыылара:

Бэйэни салайынар-дьаhанар сатабыл: «мин тугу билиэхпин ба5арабыный» (сыал, сорук), «мин тугу билэбиний» (тмк), тэннээн крhн. Сана билиигэ тардыhыыны кhрд.

Ытык йдбл инэринэр сатабыл: лэ тмгн сыаналаныы, сыыhаны булан кннрн.

Билэр-крр сатабыл: сахалыы ыйдар ааттарын билиhиннэрии, «Байанай» диэн ким буоларын йдт.

Бодоруhар сатабыл: бэйэ-бэйэни, учууталы истэ рэнии, бииргэ рэнэр до5отторугар убаастабыллаахтык сыhыаннаhыы, мккhэр тгэн та5ыста5ына конфликт скэппэт туhугар лэлээhин.

Туттар тэриллэр: алаадьы, кымыс, А.Е. Кулаковскай – ксклээх лксй «Байанай алгыhа» кинигэ ойуулара; проектор, аал уот макета, илим, туу, куйуур, туhах, ох саа, хапкаан (булт тэриллэрэ); фишкалар – собо (24), саhыл(2), киис(2) ойуута; хомус тыаhа, араас кыыл саната, Байанай ойуулаах мэдээл, «Аар тай5а устун» тhмэх соруда5а, хамаанда5а арахсарга туhаныллар фишкалар (3 муннук, 4 муннук)

Кылаас чаас хаамыыта.

(Кылаас чааhа са5аланыан иннинэ уолаттар фишка таланнар, хамаанда5а арахсаллар. 3 муннук фишкалаахтар 1 хамаанда - «Сыыдамнар» диэн ааттаах остуолга олороллор. 4 муннук фишкалаахтар 2 хамаандалар - «Сонордьуттар» диэн ааттаах остуолга олороллор).

1. Тэрээhин чаас.

- Дорооболорун о5олоор! Бгн биhиги эhиэхэ кылаас чааhын ыыта кэллибит. (Бэйэни, кмлhчч уолаттары билиhиннэрии). Бары кнтк олордубут уонна чуумпуран олорон истэбит.

- О5олоор, ким сахалыы ыйдар ааттарын билэрий? (Слайд 1)

Тохсунньу ый – Танха Хаан

Олунньу ый – Одун Хаан

Кулун тутар – Дьhгй

Муус устар – Айыыhыт

Ыам ыйа – Иэйэхсит

Бэс ыйа – рн айыы тойон

От ыйа – Аан Алахчын

Атырдьах ыйа – Аан Дьааhын

Бала5ан ыйа – Улуу Суорун

Алтынньы ый – Хотой Айыы

Сэтинньи ый- Байанай

Ахсынньы ый – Билгэ Хаан

- Ол аата билигин ханнык ый тмктэнэн эрэр эбитий? (Байанай ыйа)

- Сэтинньи ый – «Байанай ыйа» дэнэр. Сэтинньи ыйга сирбит тонор. Ойуур, тыа иhэ чуумпурар, утуйар. Ойуур иччитэ Баай «Байанай» кыылларын, балыктарын, хамсыыр харамайын маныыр, араначчылыыр. (Хомус тыаhа, араас кыыл саната иhиллэр).

- Ол аата бгн биhиги кылаас чааспытыгар туох туhунан кэпсэтэрбит буолуой? (Байанай ыйын туhунан) (Слайд 2)

-Бгнн кылаас чааспыт темата «Сэтинньи ый – Байанай ыйа».

- То5о баай «Байанай» диэбиттэрэ буолуой?(О5олор эппиэттэрэ) (Слайд 3)

- Байанай кыылларынан, кнд тлээ5инэн баай. Байанай диэн тыынар тыынна5ы, хамсыыр харамайы барыларын крн-харайан олорор саамай улахан иччи буолар. Дьэ бу иччиттэн булчут киhи кэлэн аал уоту аhата-аhата крдhр буолар.

- Булчут диэн кими этэбитий? (О5олор эппиэттэрэ)

- Былыр биhиги эhээлэрбит бултаан-алтаан дьоннорун, дьиэ кэргэннэрин иитэн олорбуттара. Ол курдук, куоба5ы бултаан этин сииллэр, тириититтэн тлк, бэргэhэ тиктэн кэтэллэр эбит. Онноо5ор суор5аннара куобах тириититтэн буолара. Билигин да5аны эhиги а5аларгыт булт абыланар ылларан дьэ, бу кэмнэ тэринэн, ох курдук оностон бултуу-алтыы бараллар.

- Уол о5о айыл5аттан булка-балыкка буккуллар айдарыылаах. Кинини кыра эрдэ5иттэн тыа5а илдьэ сырыттахха, бгэлэрбит гэстэрин, булт сиэрин-туомун рэттэххэ т булчут, балыксыт буола улаатар! Ол иhин бгн манна биhиги уолаттарбыт эмиэ кыратык да буоллар «булчуттар» буолан ылыахтара, онтон кыргыттар эhиги бултуургутун уонна булкутун сыаналыахтара, крхтэрэ.

Слайд 4.

- Дьэ, корун эрэ о5олоор бу олорор булчуппут. Хара тай5а5а бараары ханнык сиэри-туому толорор эбитий?

- Аал уоту ааттаhар. (аал уот макета)

- Уолаттары эрэ билигин манна бу аал уоппут тула ынырабын, манна тгрчч олорун.

- Биhиги бгэлэрбит айыл5аны кытта йдhн, спсhн олорбуттар эбит. Ол иhин айыл5а уон оччонон тлн, булдунан-аhынан кндлээн, иитэн-аhатан олорбут.

Сиргэ – уокка барыны бары харыстаан, сиэрдээхтик сыалдьыахха, бгэлэрбит тугу эппиттэрин рэтиэххэ, тутуhуохха наада.

- Бултуу барыан иннинэ Саха киhитэ хайаан да Аал уотун аhатан, Байанайтан крдhн, кнуллэтэн эрэ бултуу барара. Уолаттар билигин аал уоттарын аhатыахтара, Байанайтан кнул ылыахтара.

(Аал уокка эрдэттэн бэлэмнэммит уолаттар алгыстара)

1 уол: Бардам туту,

Барылы кэскил,

Баай барыылаах

Тойон эhэм,

Истэ сэргэ5элээ,

Кр бдлээ!

Тус бэйэн туhааннаах

До5ор гынан туhалаа:

Уурбуттаах буолларгын-уларытыма,

Анаабыттаах буолларгын-аралдьытыма.

Мурун анныттан

Булта булан кулу,

Атах анныттан

Алта айан кулу.

2 уол: Адаар муостааххыттан,

Атырдьах атахтааххыттан амсат!

Сымна5ас сыалааххыттан,

Сылаас тыыннааххыттан сымсаттар!

Кыhыл-хара кылааннааххыттан,

Кнд т тлээххиттэн

Кйэ-крс ктн кулу!

Аал уотунан айахтаатым,

Кх уотунан кмэйдээтим,

Аhаан сыр5аан турун!..

Тлклх тнэ манан трэх,

Тэхтиргэ тэптэрэр,

Очурга о5устарар буолаайа5ыный!

Туску-уо!

- чгэй! Баай Байанайтан ааттаhан, аал уоппутун аhаттыбыт. Дьэ билигин булка ананар крэххэ айаммытын са5алыыбыт. Уолаттар киирэн иhэн фишкалары талан ылбыккыт, ол фишкаларынан хамаанда5а арахсан олоро5ут. Фишкаларгыт крбккт курдук биирэ 3 муннук уонна 4 муннук. 3 муннук фишкалаахтар 1 хамаанда. 4 муннук фишкалаахтар 2 хамаандалар.

- Маннайгы хамаанда аата – «Сыыдамнар»

- Иккис хамаанда аата – «Сонордьуттар».

- Эдэр булчуттарга туhаайан эттэххэ, булт диэн киhини умсугутар, эр киhи этигэр-хааныгар инэ сылдьар дьарык. Саа сэп-сэбиргэл, саа тэрилэ – бу эр киhи баайа! Онон мин маннайгы крэ5и са5алыыбын. Билигин хамаандалар булт тэрилин тh билэллэрин тургутан крхпт!

I тhмэх: «Булт тэрилэ - эр киhи баайа».

Слайд 5.

- Хас сптх эппиэт аайы Эбэбит кмс хатырыктаа5ын Байанай бэлэх уунуо.

1. Улахан балыктааhынна туттуллар тэрил (мунха) (Слайд 6)

2. Балыктааhынна киhи сыратын ылбат, бириэмэтин сиэбэт ханнык тэрил туттулларый ? (туу) – тууну крдрбт

3. Саха ойбонтон балыктыырыгар ханнык тэрили туттарый? (куйуур)

(Слайд 7)

4. Саа суох эрдэ5инэ куоба5ы хайдах бултуур этилэрий сахалар? (туhа5ынан) - туhа5ы крдрбт.

5. Куhу былыр сахалар тугунан бултуулларый? (ох саа) (Слайд 8)

6. Саhылга, бр5 сылдьар суолугар сонордьут булчут тугу уурарый? (хапкаан) – хапкааны крдрбт

- Саха уолаттара диэх курдук эбиккит, олус учугэй. ( Сптх эппиэт аайы таайбыт булт тэрилин о5олорго крдрн иhэр)

(хас сптх эппиэт аайы собо)

II тhмэх: «Хара тыа баайа» (Слайд 9)

Слайд 10.

- Былыр-былыргыттан Саха киhитэ хара тыаны до5ор-атас гынан бу кннэ тиийэн кэлбитэ. Хара тыа барахсан булдунан-аhынан кндлээн, иитэн-аhатан олордо5о.

- Бу тhмэххэ уолаттар кылгас бэриллибит бириэмэ5э кыыллар ааттарын суруйуохтара (2 мн бэриллэр)

- Бириэмэ бттэ. Дьэ, билигин крхпт Байанай эhиэхэ ханнык кыыллары бултуурга кнул биэрбитин уонна ханнык хамаанда5а хас арааhын анаабытын. Манна турабыт, хас хардыы аайы суруйбут кыылгытын ааттыгыт (хамаандаттан биир уол тахсар)

- Бугун _____ хамаанда булчуттарын Байанайбыт кндлээбит эбит. Кыайыылаахха хара тыа саамай кунду баайа киис. (кыайыылаахха киис)

III туhумэх. «Аар тай5а устун».

Слайд 11.

- Булду Аар тай5аны баhыттан ата5ар диэри тилийэ кэрийэн, кннэри-тннэри эккирэтэн, сонородоhон бултууллар. Байанай хара тыа баайын ба5алаахха эрэ барытын ыhан-то5он, ытыhыгар ууран биэрбэт. Сатабыллаах, табыллыбыт эрэ булчут кырса, саhыл кыбыныылаах, тиин тиhимэхтээх, солондо соhуурдаах тннн элбэх кннээх эрэйин, сыратын тлтр.

- Сэрэйбиккит буолуо, эдэр булчуттарбытын билигин Аар тай5а5а атаарабыт, онтон Аар тай5абыт бу баар. (Слайд 12)

- Уолаттарга сорудах толороллоругар 2 мн бэриллэр, бу бириэмэ5э манна кыыл аатын булан бэлиэтиэхтээххит. Бэлэмнит дуо? (Слайд 13)

т	э	б		к	х	о
а	h	э	р	у	а	д
й	с	а		о	б	н
а	к	h	ы	л	л	о
х	и	а	т	с	о	ы
к	и	н	а	б	а	р
ы	с	д	а	а	т	а
р	с	а	т	и	и	Ң

Тайах, кырса, эhэ, киис, андаатар, куобах, солондо, саhыл, бр, таба, тиин

- Са5алаатыбыт, кытаатын!

- Кылгас бэриллибит бириэмэ бттэ, тохтуубут. Уолаттарбыт Аар тай5аттан ханнык бултаах-алтаах тннбттэрин билигин билиэхпит.

- Кыайыылаах хамаанда5а мааны булт бэриллэр (саhыл) (Слайд 14)

(1 уол кмскр)

IV тhмэх: «Илиминэн соболооhун» (Слайд 15)

- IV тмктр тhмэхпитигэр балыксыттар буолабыт. Бу тhмэх соруда5а маннык. Дуоскабыт крргт курдук илим, онтон илимнэ кэлбит хас балык аайы тыл баар, ол тыллары спк сааhылаан с хоhоонун таhаарабыт. Балыктарбытын бастаан илимтэн араарабыт, ол араарарга бары сыаптыы турабыт. Балыктары барытын араардыбыт эрэ остуолга с хоhоонун оноробут. Сорудах йднн дуо? (Слайд 16)

1. Ким до5ордоох, ол дьоллоох.

2. Срэ5э суох сс сбэлээх.

- Ханнык хамаанда тргэнник с хоhоонун онорон таhаарар эбитий? (Кыайыылаахха собо).

Дьэ манан биhиги крэхпит тмктэнэр. Билигин Байанай ханнык хамаанда5а элбэх булду анаабытын билиэхпит. Хамаандалар Байанайгыт бэлэ5ин аа5ынын. Элбэх ахсааннаах бултаах хамаанда кыайар. (Кыайбыт хамаанда5а Байанай ойуулаах мэдээл)

- Дьэ, ити курдук бултаан-алтаан дьиэбитигэр тиийэн кэллибит. (Слайд 17).

Тмк.

- Бгнн кылаас чаастан эhиги туох сананы биллигит?

- Сэтинньи ыйы атыннык туох диэн ааттыыр эбиттэрий?

- Байанай диэн кимий?

- Булчут диэн кимий?

- Бгн ылбыт билиигит олоххо туhалаах эбит дии санаатыгыт дуо?

- Эhиэхэ барыгытыгар тгрк лиис биэртэлиибин, манна бэйэ5ит туруккутун уруhуйдаан крдрн. (рбт эбэтэр хомойбут)

- Дьиэ5итигэр а5а5ытыгар, эhээ5итигэр, убайгытыгар кмлhннэрэн, выставка онорорбутугар хас биирдии о5о 3 булт тэрилин ойуутун а5алаарын!

- Кхтх кыттыыны ылбыккытыгар улахан махталбын тиэрдэбин.