?аза?ты? ?лтты? киімдері
Рухы?ды к?теріп, ізгілікке т?рбиелейді
Киізден жасалатын киімдер
1. Байпа?. 2. Кебенек. 3. Киіз етік. 4. Киіз ?алпа?. 5. Пима.
Теріден жасалатын киімдер
Сырт киімдер: Аба; Бота ішік; Жар?а?; Тайжа?ы; Та?ыр шалбар; Тон.
Бас киімдер: Б?рік; ??ла?шын; Мала?ай; Та?ия; Тыма?.
Ая? киімдер: Кебіс; М?сі; Мы?шима; Саптама етік; Шары? (Шо-?ай); Шо??айма.
Ж?ннен жасалатын киімдер
Жаба?ы к?пі; Жада?ай шапан; Ж?н ?ол?ап; Ж?н ш?лы?; Мойынша; Т?йеж?н далба?ай; Т?йе ж?н кеудеше; Шекпен; Шидем шекпен.
Киімге байланысты ырымдар
Жас ?ызды? басына а?, ?ара орамал тартпайды. А? – жаулы?ты?, ?ара – ?ай?ыны? белгісі.
Жа?а т?скен келін киім-кешегін ?ыс?артса, н?рестесі кем туады немесе ол т?сік тастайды.
Н?рестені? итк?йлегін дала?а тастамайды. Олай жасаса, с?биге сыр?ат ж??ады. С?биді? ба?ыты итк?йлегін кигеннен басталады.
Сы?ар ая? киім киген баланы? ?йелі ?ры болады.
Киімні? т?ймесін ай?астырып салса, ?уанышты хабар келеді. Ілулі т?р?ан киімні? т?ймесін салмайды.
Ая? киімді о? ая?тан бастап киеді, сол ая?тан шешеді.
?она??а келген с?биге к?гендік береді немесе киім алып береді.
Шалбарды отырып, о? ая?тан киеді, сол ая?тан шешеді.
Киім сатып ал?ан?а: «Киімі? к?й-рек, жаны? берік болсын!» деген тілек айтады.
Ая?киімді т??керіп ?ою?а, теріс киюге болмайды. Олай жасаса, адамны? жолы болмайды.
?аза? ая?киімні? табанына ?ара-майды. Оны? баспайтын жері жо?. Сонды?тан да был?аныштан к?з ?шынады.
Жоры?та, алыс сапарда бас?а жастанатын еш н?рсе болмаса, етігін жастан?ан. Халы? нанымында: «Етік жол?а бастайды, шалбар (жастанса?) сор?а бастайды», ?лтара?ты етікке салмай т?рып, алды??ы, жол ба?ытына ?ара?ан басын тіліп, «жолын ашу» ырымын жасайды.
Екі?абат ?йел «?л табамын» десе, еркекті? ?ару-жара?ын, шалбарын ырымдан басына жастанып жатады. ?ыз тап?ысы келсе – ?ызыл ала шыт, ?йелді? к?йлегін, ж?зік, сыр?а, ал?а т?різді ?шекейлерді жастан?ан.
Шалбар мен етікті т?рып киюге болмайды. Со?ыс кезінде ?ана солай жасау?а болады.
?йел босанып жат?анда же?іл болсын деп, ?ызды? к?йлегіні? шетін жыртып «жол ашу» ырымын жасайды, немесе ?лды? шалбарыны? бала?ын тіліп ?ояды.
Баскиімді кез келген жерге тастамайды, ая??а баспайды, асты?а басып отырмайды, ая??а кимейді. Олай жасаса, бастан ба? таяды, бас ауруына тап болады.
Ер адам ?йелді? киімін кимейді, жаулы?ын басына салмайды. Олай жасаса, еркектігінен айрылады.
Емшектегі баласы бар ?йел жа-ла?бас бала емізбейді. Жала?бас отырса, шайтан ?айыз?а?ын с?биді? аузына салып жібереді.
Баскиімді айырбастамайды. Олай жасаса, басында?ы ба?ы кетеді. Бас киімін сату?а да болмайды.
Б?тен адам?а баскиімін бермейді. Олай жасаса, адам басы кемиді. Баскиімін сыйлау?а да болмайды.
?лтты? киімдерді? т?рлері Бас киімдерXIX ?асыр мен XX ?асырды? бас кезіндегі ?аза?ты? ?лтты? киімдеріне зерттеу ж?ргізген И.В.Захарова мен Р.Р.Ходжаева ер адамдарды? бас киімдерін 6 топ?а б?леді. Олар мынандай:
1. Д??гелек, же?іл, ?зін сырып, кестелеп матадан тіккен ж?не ?алпа?, тыма? астынан киетін кішігірім бас- киім – та?ия.
2. Матадан тігілген кішкентай, етегі терімен к?мкерілген баскиім – т?бетей.
3. Киізден тігілген баскиім – ?ал-па?.
4. ?алы? матадан тігілген башлы? (к?л?пара).
5. Тері ?аптал?ан жылы баскиім – б?рік.
6. А? терісінен жасалып, суы?та киетін баскиім – тыма?.
Ерлерді? бас киімдері
Та?ия – ша?ын с?тен, ш??а, бар?ыт т?різді маталардан тігіледі. Ол зерлі, ?кілі, о?алы, сырма, шоша? т?бе, тікше, ?атипа т?різді бірнеше т?рге б?лінеді. ?ытайда?ы Шы?жан ?аза?тарыны? найман тайпасында?ы ?ызай руында «?ызай та?ия» бар.
?алпа? – а? киізден, ?алы? матадан жасалады. Ол биік т?белі болып келеді. ?ойды? а? ж?нінен, ?озыны? а? к?зем ж?нінен, ешкіні? а? т?бітін ?осып бас?ан шымыр киізден тігеді.
М?ра? – екі жа?ы ?ош?ар м?йізді, лауазымды адамдар киетін ?алпа?. Оны с?н – салтанат?а киеді.
Тыма? – а?ны?, малды? терісінен тігілген ?ыс?ы баскиімдерді? жылысы. Биік т?белі, ма?дайы, екі ??ла?ы бар, арт?ы етегі желке, жотаны жауып т?рады.
Вл. Плотников 1859 – 1862 жылдары тыма?ты? 15 т?рі туралы жаз?ан. Оларды? бізге жеткен кейбір т?рлері мынандай: жаба салма тыма?; ?айыр-ма тыма?; д??гелек т?белі тыма?; шоша? т?бе тыма?; жекей тыма?.
??ла?шын – ба?алы а? терілері мен б?зау, ??лын, ?озы – ла?ты? б?йра терісінен (елтірі) тігіп, киеді. ?ыс?ы баскиім.
Мала?ай – а? терісі мен елтіріден арасына ж?н, ма?та салып, сырып тігеді, оны кейінгі кезде ?ыздар да суы??а киіп ж?р.
Б?рік. Оны ерлер мен бірге ?ыздар да киеді. Сырты ма?пал, п?ліш, бар-?ыт т?різді ?ымбат маталардан жа-салатын баскиім. Жиегіне ?ымбат ба?алы а?, мал терісі ?сталатын б?рік-ті? жаз?ы, ?ыс?ы т?рлері бар. Т?бесі к?бінесе, т?рт сай немесе алты сай болады. ?ыздар киетін б?рік д??ге-лек т?белі конус т?різді биіктеу. Сал-серілер б?ріктеріне ?кі та??ан.
Жалба?ай, башлы?, далбай, к?л?пара. Б?лар ?азіргі кезде ?шы-распайды. Оларды тыма? т?різді етіп ?алы? не ж??а а? киізден тіккен. Бір-біріне ??сас баскиімдер. «К?л?» парсы тілінен аудар?анда баскиім деген ма?ына?а ие. Матадан астар салынып тігілетіні – к?л?пара, ?ыс?а киетін т?рі – жалба?ай. Жалба?айды тыма? сыртынан да киген. Т?йе ж?н далба?айды ертеде т?ріктер «башлы?» деп ата?ан.
?йелдерді? бас киімдері
?аза? ?йелдері жасы мен отбасы жа?дайына байланысты ?зіндік ерекшелігі бар баскиімдер киген. Олар-ды? жаз?ы, ?ыс?ы т?рлері болады. ?йелдерді? негізгі баскиімдері: бергек, б?рік, жаулы?, желек, жыр?а, кимешек, к?ндік, орамал, ?ар?ара, с?укеле, та?ия, ш?лі (жібек, шілтер, оюлы ж.т.б.).
Та?ия. Оны ?ымбат матадан тіккен. Б?л ерлер та?иясынан басты ерекшелігі. ?ыздарды? та?иясы міндетті т?рде ?стіндегі ?амзол?а, бешпентке с?йкес келуге тиісті. Етегі, жо?ары б?лігі алтын немесе к?міс паршамен оюланып, с?нді жіптермен та?ия?а зер т?гіледі. ?аза?ты? «?кі-дей ?лбіреген», «тотыдай таран?ан» деп ?ыздарды ?спеттеуі содан шы?-?ан т?різді.
?ыздар кепеші. ?абыр?асы биік, т?бесі д??гелек, ою-?рнектермен, мон-ша?, асыл тастармен безендірілген с?нді баскиім.
Сораба. Та?ия т?різдес. Артында салпынша?ы бар. ?ыздар тіл-к?зден аман болсын деп, олар?а ырымдап кигізеді.
Жыр?а. Асыл тастармен, а?ы? монша?пен к?мкерілген с?нді баскиім.
Б?рік. А? терісінен тігіледі, жиегіне ж?рын ж?ргізіледі. Ж?рындал?ан терісіне с?йкес б?рікті? мынандай т?рлері бар: алтай ?ызыл б?рік, ?ам-?а б?рік, ?аза?ы б?рік, ?ар?аралы б?рік, ??лын б?рік, ??ндыз б?рік, ??-райыш б?рік, ??с б?рік, мари б?рік, нар ?ркеш б?рік, но?ай б?рік, о?алы б?рік, с?укеле б?рік, шеркеш б?рік, шо?ты б?рік, шоппаш б?рік т.б.
?ар?ара. Биік т?белі, милы?ына айнала ??ндыз т?тады. Ма?дай т?сын жо?арыдан т?мен ?арай ?ш-кілдеп жыр?а тігеді. О?ан ??тан?а, тырна?а ??сас с???а?, сымбатты ??с – ?ар?араны? ?ауырсыны ?адалады. Б?л ?ыз баланы п?ле-жаладан са?тап ж?рсін деген ырым бойынша жасалады.
Кимешек. Жас келіншектерден бастап егде ?йелдерге дейін киетін д?ст?рлі ?лтты? баскиім. А? матадан, жібек матадан тігіп, ?рт?рлі ?шекеймен безендіріледі. ?аза?ты? салт-д?т?ріне с?йкес жас келіншек балалы бол?аннан кейін кимешек киюге тиіс. Т?менгі б?лігі – кимешек, жо?ар?ы б?лігіне жаулы? оралады. Кимешек кеудені, иы?ты, жонды жауып т?рады, бет-?лпеті к?рінетін жері ойы? келеді.
Шылауыш немесе жаулы?. А? т?сті матадан немесе жібектен тігіл-ген жаулы?ты егде ?йелдер басына орап киеді. Жаулы? ?р ру?а байланысты ?р?илы аталады. Шы?ыс ?аза?станда матаны? к?леміне ?арай оны шаршы деп, Жетісу, Алтай ??ірінде шылауыш деп атап, аналарды
«а? жаулы?ты аналар» деп арда?-тайды.
Орамал. Ол пішіміне с?йкес шаршы, ?иы?ша болып б?лінеді. Орамалды (парсы, араб, румал) жаулы? деп те ата?ан. Арзан?ол матадан да, ?ымбат матадан да жасайды.
Жібектен шаша?тап то?ыл?аны – «б?ртпе».
Жібектен, матадан шаша?талмай, ?алы?дау келген т?рі – салы.
Тор?ын тектес, ?лпілдек, ж?мса? матадан немесе ешкі т?бітінен жа-сал?ан т?рі –ш?лі.
Т?йе, ешкі т?бітінен то?ыл?аны – б?кебай.
А? матадан тігілгені – шаршы шыт.
?асаба. Ол ?ыз та?иясыны? бір т?рі. ?шкірлеу т?бесіне бір шо? ?ау-ырсын ?адайды, ма?дай т?сына т?гелдей алтын, к?міс ?шекейлер та?ады. ?ыздар ?йлену тойында ?асабаны с?укеле орнына да киген. К?-ре?, к?гілдір т?сті жібек, ши бар?ыт, п?ліш, д?рия, ш??а, парша сия?ты маталардан тігеді.
С?укеле. ?алы?ды?ты? ?затылу тойында киетін с?нді баскиімі.
Зере. ?зі ?зын, іші ?уыс, с?укеле-мен бірге киетін бас киім. Ертеде бір ?абат киім сыртынан киетін сауытты да «Зере» деп ата?ан.
Баскиім ?шекейлері
Жы?а – т?ріктерге парсы тілінен енген с?з. Ол «Баскиімге ?адайтын ??с ?ауырсыны немесе ?шекей» деген ма?ынаны білдіреді. Дулы?аны? артынан (мойынды ?ылыш кеспес ?шін) ?аптап ?оятын зат, баскиімні? арт?ы жа?ы.
?аза?та жы?а мынандай ?ш т?рлі ма?ынада:
1. ??с ?ауырсыны. 2. Алтынды, асыл тасты баскиім ?шекейі. 3. Бас киімні? ?зі.
Жыр?а – 1. Асылтас, монша?тар тізіп, к?з салпынша?ты етіп жасал-?ан ?йелдерді? баскиімі. 2. Ертедегі ?аза? ?йелдеріні? баскиім ?шекейі.
К?з ота?а – ер адамны? бас киіміне ?адайтын меруерт асыл тас. Оны б?рындары лауазымды адамдар ?ана та??ан.
?олазы – сал-серілерді? б?ркіне ?адайтын ?кі ?ауырсынын ора?ан ?шкей. Оны ?озалы ?кі деп те атайды.
Ма?дайша – с?укелені? ма?дайы-на та?атын асыл тасты к?міс ?шекей.
С?укелені? сыр?асы – салпын-ша?ы мол, ?зі ?зын да ауыр, салтанатты кездерде ?ана байлайтын ?ше-кей (сыр?а).
Талмонша? – та?ия?а, сырт киімге бірнеше ?атар етіп та?ылатын монша?.
Тана – д??гелек пішінді асыл тасты к?містен не таза к?місті? ?зінен жасал?ан т?йме т?різді зат. Оны танак?з деп те атайды. ?ыздар та?иясына, б?ркіне, омырауына, жа?асына та?ады.
Т?белдірік – с?укелені? т?бесін-дегі т?ж т?різді ?шекей бергек.
Был?ылда? – ?лкен монша?, маржан. Оны ?йелдерді? баскиіміне та-?ады.
Есектас – к?з тимесін деп жас ба-лаларды? б?ркіне та?атын жонынан ?ырлан?ан к?к тас, ?шекей.
Шеттік – кимешек жа?ына ?адай-тын к?міс.
Шо? – алтын ?шекей, асыл тас. Оны баскиімге та?ады.
Шырмауы? – ілгекті о?а, ?ше-кей, металл ілгекті баскиім ?шекейі.
Шытыра – асыл тасты не тассыз к?міс ?шекей.
Оны баскиімге, омырау?а, ая? киімге ?адайды.
К?ркіне ?арай киімі
?ай ?йелге ?андай киім ?ажет?
Денесі тым толы? ?йелге белі-не белдік, етегі мен жа?асына желбіршек салып тігілген же?сіз к?йлек, т?рлі – т?сті матадан тігілген костюм – юбка жараспайды.
Ірі г?лді матадан тігілген к?й-лек толы? ?йелді одан ?рі жуан етіп к?рсетеді.
Толы? ?йелдерге ?са? г?лді немесе тігінен жола?ты матадан бел т?сын с?л ?ана ?ына??ырап, ?зынды-?ы тізесін жауып т?ратындай етіп тіктірген к?йлек жарасады.
К?йлекті? же?і тар ж?не жа-?асы ке? ойылмаса, ол ?йелді? то-лы?ты?ын жасырып т?рады.
Бойы тым ?зын ?рі ары? ?йел-дерге мынандай ?лгіде тігілген киім жараспайды: белін ?ынап, омырауын ке? ойып тіккен же?сіз к?йлек, тігінен жола?ты матадан тігілген к?йлек.
Бойы тым ?зын ?рі ары? ?йел-дерге ы??айлы к?йлек: же?іні? аузы мен етегін б?рмелеп, жалпа? белдік, ойма жа?а етіп немесе тік жа?а салып тігілген, клеткалы немесе біртегіс ?са? г?лді матадан тігілген.
Белі т?мен, ая?ы ?ыс?а ?йелдерге мынандай к?йлектер ?оным-сыз: белі ?ынал?ан немесе белдік салын?ан, к?лдене? жола?ты матадан тігілген. Олар?а блузканы? етегін юбкасыны? ішіне жіберіп кию де жараспайды.
Белі т?мен, ая?ы ?ыс?а ?йел-дер ?шін к?йлекті де, пальтоны да бел т?сын жо?арыра? алып тік-кен ж?н. Ж?не к?йлекті? алды??ы к?кірек т?сынан ?иып, етек жа?ын ке?ірек етіп тіксе, м?ндай к?йлек жараса кетеді.
Кеудесі ?ыс?а ?рі белі жуан ?йелдерге белін ?ынап, етегін б?рмелеп, жалпа? белдік салып тіккен к?йлекті? жараспайтыны есте-рі?ізде болсын.
Кеудесі ?ыс?а, белі жуан ?йелдер ?шін кеуде жа?ы онша-лы?ты ?ыналма?ан, етек жа?ы с?л – с?л ке?ейтіліп тігілген тік к?йлек, алдынан немесе артынан бір ?атарма салып тігілген юбка ?ажет.
Б?ксесі толы?, белі тым жі-?ішке ?йелдерге ?йлеспейтін киімдер: белін ?ынап т?ратын немесе беліне белдік салын?ан к?йлек пен пальто, етегін б?рмелеп немесе ?а-тармалап тіккен юбка.
Б?ксесі толы?, белі тым жі?іш-ке ?йелдер ?шін белін оншалы?-ты ?ынамай, етек жа?ын с?л ке?ейті?кіреп тіккен к?йлек жарасады. М?ндайда матаны? жиегінде каймосы болса, оны к?лдене?інен келтірмей, к?йлекті? алды??ы жа-?ынан, тігінен жібере тігеді.
Балтыры ?те жуан ?йелге жараспайтын к?йлек: тар ж?не ?ыс?а к?йлек.
Балтыры ?те жуан ?йелдер ?шін к?йлегіні? етек жа?ыны? ке?деу, ?зынды?ы тізеден т?мен етіп к?йлек киген о?ды. Егерде к?йлек-ті? матасы жола?ты болса, оны? жола?ын к?лдене?інен келтіріп тігеді.
Толы? ?йелдерге тар, ?ыс?а к?йлек киген жараспайды. Олар?а матаны? каймосын етегіне келтіріп тігу де ?намсыз.
Толы? ?йелдер к?йлекті? белін ?ынамай, етек жа?ын ке?деу етіп тігіп, киеді.
Беті жалпа?, мойны ?ыс?а ?йелдерге мынандай киімдер жараспайды: тік немесе орама жа-?алы к?йлек кию, мойнына г?лді шарф салу, свитер кию, к?лдене? жола?ты матадан а? к?йлек тіктіру.
Беті жалпа?, мойны ?ыс?а ?йелдерді? омырауы ашы?, ?айыр-ма жа?алы к?йлек кигені д?рыс.
Мойны тым ?зын ?йелдерге ?йлеспейтін киімдер: омырауын ке? ойып тіккен к?йлек, тік жола?ты матадан тігілген к?йлек, блузка (ол оны? мойнын одан ?рі ?зарта т?-седі).
Мойны тым ?зын ?йелдерді? мынандай к?йлек кигені д?рыс: тік жа?алы немесе ?лкен ?айырма жа?алы, свитер. К?йлек пен блузкасы жола?ты матадан тігілсе, оны? жола?ын к?лдене?інен келтіріп тігеді.
Иы?ы с?мпек ?йелге матаны? каймосын к?йлекті? етегіне к?лде-не?інен келтіріп тіккен жараспайды.
Иы?ы с?мпек ?йелге матаны? каймосын к?лдене?інен к?йлекті? кеудесіне салып тіккен жарасымды келеді. Ж?не де жаз?ы к?йлегіні? иы?ына желбіршек салып, ал беш-пентіні? иы?ына ішкі жа?ынан ж?-?алап ?атырма салса, ол иы?ын біраз к?теріп, с?нін келтіреді.
