Адам б?рын ?зі к?ріп білмеген н?рселеріні? бейнесін к?з алдына елестетіп, олардан жа?а бейне жасайтын. Немесе б?рын ?абылдан?ан, жинал?ан бейнелерге с?йене отырып, ?з басында ты?, соны, жа?а елестеро мен идеяларды тудырады. Осындай жа?а идеялар мен бейнелерді ?иял деп айтамыз. ?иял- тек адам?а ?ана т?н. ?иял ар?ылы пайда болып отыратын жа?а бейнелер адамны? білім ?орына, на?ты бейнелерге т?ра?ты елестерге негізделеді. Адамны? ?р?илы психикалы? ?рекеттерінде бір ?ана процесті? дараланып жеке кездесуі м?мкін емес.Ондай процестер бір ба?ытпен, бір арнамен ?зара ?штасып жатады. Соларды? ішінен адам ?рекетінде бір-екеуі жетекшілік ?ызмет ат?арады. Сонымен ?иял дегеніміз-бізді ?орша?ан сырт?ы д?ниедегі заттар мен ??былыстарды? бе?нелерін жа??ыртып, оларды ??деп бейнелеуден т?ратын, тек адам?а ?ана т?н психикалы? процесс.
Ке?ес психологы А.В.Брушлинский ?иялды ойлауды? ерекше бір т?рі деп санайды. ?йткені, ойлау белсенділігі адамды шы?армашылы? істер мен ?р?илы ?рекеттерге жетелейді.
?зіндік ерекшеліктері мен олардан туындайтын себептерге орай, ?иял ыры?сыз, ыры?ты болып екіге б?лінеді.
Ыры?ты ?иял адамны? алдына ма?сат ?оймай-а?, басында?ы елестерді? а?ытылып, бірінен со? бірі ?тіп жататын кезінде туады. ?иялды? б?л т?рі т?менгі сынып о?ушыларында к?бірек кездеседі. ?й?ылы-ояу кезде де ыры?сыз ?иялдар ?зінен ?зі туындайды. Ол ?сіресе т?с к?руден бай?алады. Елес- ыры?сыз ?иял болып саналады.
Ыры?ты ?иял- ?иялды? саналы ?рі жемісті т?рі. Адамны? алдына саналы ть?рде ма?сат ?ойып, ?дейі образдар жасау мен ?ажетті бейнелер тудыруы. ?иялды? б?л т?рі балаларды? ойын ?рекетінде де аны? бай?алады.
Ыры?ты ?иял
?айта жасау Жасампазды? ?иял
?айта жасау ?иялы адамны? ?мір т?жірибесінде кездестірген, б?рын бол?ын бейнелерді ?айла жа??ыртып елестерін с?здік тітіркендіргіштерге байланысты туындайды. М?ндай ?иялды? пайда болуында с?здік тітіркендіргіш ?ызметін ?р т?рлі суреттер мен сызулар, сызбалар мен кестелер, ноталар ат?арады.
Балаларды? ?айта жасау ?иялын дамытып, н?тижелі іс-?рекеттеріне к?шті ?сер ететін жайт- оларды? алдына белгілі практикалы? міндеттерді ?оюы. Айталы? затты? суретін салу немесе т?рлі материялдардан сол заттарды? бейнесін жасау. М?ндай істер балаларды с?збен айтыл?ан объектілерді, на?ты н?рселерді ?са? т?йегімен ?оса т?гел елестетуге баулиды.
Жасампазды? ?иял- б?л т?рі ар?ылы жа?а бейнелер мен образдар жасалады. Психологияда б?л ?иялды шы?армашылы? ?иял деп те атайды. ?айта жасау ?иялына ?ара?анда к?рделі, ?рі ?иын болып келетін ?иялды? б?л т?рі ?рекетті? кез келген ?рекетінде орын алып отырады. ?иялды? б?л т?рі, ?сіресе, м??алім ?ызметінде ерекше орын алады. А.С.Макаренко: «жеке адамны? келешегін жобалауда» м??алім шы?армашылы? ?иялсыз ?рекет етсе, жа?сы н?тижеге ие болмас еді.
Адам ?иялыны? ерекше бір т?рі-арман. Б?л- ыры?ты ?иял, ?з ма?сатымыз бен м?ддемізге орай бейнелер жасау, игі ма?сат м?ддемізді іс ж?зінде асыруды ?иялдау. Бас?аша айт?анда арман-келешектегі ?рекеттерге арнал?ан ?иял. Ол шы?армашылы? ?иял емес біра? со?ан дайындауды? бастап?ы сатысы.
Арман бос ?иялдаумен т?к те жанаспайды. Бос ?иялдауды? ?мір ?шін ешбір пайдасы жо?. Б?л-?ажырсыз ?иял.
Адамны? жігерсіз іс-?рекетіндегі ?иялды? бір т?рі- м??. М??-адамны? б?рын басынан кешірген ?олайсыз о?и?алары мен с?тсіз істері ж?ніндегі ойы, ма?сатты істерді? ж?зеге аспауы туралы, о?ан себепкер бейнелерді? тізбегі кім-кімні? болмасын тынышын кетіріп, ойын б?леді.
?иялды? жасалу жолдары
Агглютинация- желімдеу (кентавр, сфинкс, жез тырна?)
Гипербола- грек с?зі к?шейту н?рсені? жеке сипаттары, белгілері ?лкейтіліп к?рсетіледі.(ертегілер, ?иял-?ажайып бейнелер)
Жа?а туыл?ан н?рестеде ?иял болмайды. Бала ?мірінде ?иялды? ал?аш к?рінуі бір жастан ас?ан кезде бай?алады. Ойын ?рекеті бала ?иялын дамытып т?рбиелеуде ?лкен роль ат?арады. Жеткіншек ?иялын дамытуда сурет салу. Ересек адамдарды? ?иялын оларды? ?мір с?рген ортасы мен тіршілік т?жірибелеріні? н?тижелеріне орай дамып отырады. ?р алуан ?ылыми жетістіктер, техника мен ?нердегі орасан зор табыстар, ?ндіріс пен ауыл шаруашылы?ында?ы жа?алы?тар, м?ны? б?рі-ыры?ты ?иялды? жемсітері.
Адам ?иялсыз ?мір с?ре алмайды, ?иял шынды? болмыспен ?штасып, адамды жа?а істерге, ме?герілмеген істерді ме?гертуге, ?ылым мен техникада?ы, ?нер мен к?ркем ?дебиеттегі жа?а белестерге ынталандырып отырады.
V Жа?а саба?ты бекіту
-?иял дегеніміз не?
-Адам ?мірінде ?иялды? ма?ызы ?андай?
-?иялды? ?андай т?рлері бар?
-?айта жасау ?иялы дегеніміз не?
-Шы?армашылы? ?иял деп нені айтамыз?
-?айта жасау мен шы?армашылы? ?иялды? айырмашылы?ы неде?
VІ Жа?а саба?ты ?орыту
VІІ Саба?ты? н?тижесін ба?алау
VІІІ ?йге тапсырма беру
?иялды о?у, Балаларды? ?иялын зерттеп, ба?ылау.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Практикалық сабақ: Балалардың қиялын зерттеу, бақылау
Адам бұрын өзі көріп білмеген нәрселерінің бейнесін көз алдына елестетіп, олардан жаңа бейне жасайтын. Немесе бұрын қабылданған, жиналған бейнелерге сүйене отырып, өз басында тың, соны, жаңа елестеро мен идеяларды тудырады. Осындай жаңа идеялар мен бейнелерді қиял деп айтамыз. Қиял- тек адамға ғана тән. Қиял арқылы пайда болып отыратын жаңа бейнелер адамның білім қорына, нақты бейнелерге тұрақты елестерге негізделеді. Адамның әрқилы психикалық әрекеттерінде бір ғана процестің дараланып жеке кездесуі мүмкін емес.Ондай процестер бір бағытпен, бір арнамен өзара ұштасып жатады. Солардың ішінен адам әрекетінде бір-екеуі жетекшілік қызмет атқарады. Сонымен қиял дегеніміз-бізді қоршаған сыртқы дүниедегі заттар мен құбылыстардың беәнелерін жаңғыртып, оларды өңдеп бейнелеуден тұратын, тек адамға ғана тән психикалық процесс.
Кеңес психологы А.В.Брушлинский қиялды ойлаудың ерекше бір түрі деп санайды. Өйткені, ойлау белсенділігі адамды шығармашылық істер мен әрқилы әрекеттерге жетелейді.
Өзіндік ерекшеліктері мен олардан туындайтын себептерге орай, қиял ырықсыз, ырықты болып екіге бөлінеді.
Ырықты қиял адамның алдына мақсат қоймай-ақ, басындағы елестердің ағытылып, бірінен соң бірі өтіп жататын кезінде туады. Қиялдың бұл түрі төменгі сынып оқушыларында көбірек кездеседі. Ұйқылы-ояу кезде де ырықсыз қиялдар өзінен өзі туындайды. Ол әсіресе түс көруден байқалады. Елес- ырықсыз қиял болып саналады.
Ырықты қиял- қиялдың саналы әрі жемісті түрі. Адамның алдына саналы тьүрде мақсат қойып, әдейі образдар жасау мен қажетті бейнелер тудыруы. Қиялдың бұл түрі балалардың ойын әрекетінде де анық байқалады.
Ырықты қиял
Қайта жасау Жасампаздық қиял
Қайта жасау қиялы адамның өмір тәжірибесінде кездестірген, бұрын болғын бейнелерді қайла жаңғыртып елестерін сөздік тітіркендіргіштерге байланысты туындайды. Мұндай қиялдың пайда болуында сөздік тітіркендіргіш қызметін әр түрлі суреттер мен сызулар, сызбалар мен кестелер, ноталар атқарады.
Балалардың қайта жасау қиялын дамытып, нәтижелі іс-әрекеттеріне күшті әсер ететін жайт- олардың алдына белгілі практикалық міндеттерді қоюы. Айталық заттың суретін салу немесе түрлі материялдардан сол заттардың бейнесін жасау. Мұндай істер балаларды сөзбен айтылған объектілерді, нақты нәрселерді ұсақ түйегімен қоса түгел елестетуге баулиды.
Жасампаздық қиял- бұл түрі арқылы жаңа бейнелер мен образдар жасалады. Психологияда бұл қиялды шығармашылық қиял деп те атайды. Қайта жасау қиялына қарағанда күрделі, әрі қиын болып келетін қиялдың бұл түрі әрекеттің кез келген әрекетінде орын алып отырады. Қиялдың бұл түрі, әсіресе, мұғалім қызметінде ерекше орын алады. А.С.Макаренко: «жеке адамның келешегін жобалауда» мұғалім шығармашылық қиялсыз әрекет етсе, жақсы нәтижеге ие болмас еді.
Адам қиялының ерекше бір түрі-арман. Бұл- ырықты қиял, өз мақсатымыз бен мүддемізге орай бейнелер жасау, игі мақсат мүддемізді іс жүзінде асыруды қиялдау. Басқаша айтқанда арман-келешектегі әрекеттерге арналған қиял. Ол шығармашылық қиял емес бірақ соған дайындаудың бастапқы сатысы.
Арман бос қиялдаумен түк те жанаспайды. Бос қиялдаудың өмір үшін ешбір пайдасы жоқ. Бұл-қажырсыз қиял.
Адамның жігерсіз іс-әрекетіндегі қиялдың бір түрі- мұң. Мұң-адамның бұрын басынан кешірген қолайсыз оқиғалары мен сәтсіз істері жөніндегі ойы, мақсатты істердің жүзеге аспауы туралы, оған себепкер бейнелердің тізбегі кім-кімнің болмасын тынышын кетіріп, ойын бөледі.
Қиялдың жасалу жолдары
Агглютинация- желімдеу (кентавр, сфинкс, жез тырнақ)
Гипербола- грек сөзі күшейту нәрсенің жеке сипаттары, белгілері үлкейтіліп көрсетіледі.(ертегілер, қиял-ғажайып бейнелер)
Жаңа туылған нәрестеде қиял болмайды. Бала өмірінде қиялдың алғаш көрінуі бір жастан асқан кезде байқалады. Ойын әрекеті бала қиялын дамытып тәрбиелеуде үлкен роль атқарады. Жеткіншек қиялын дамытуда сурет салу. Ересек адамдардың қиялын олардың өмір сүрген ортасы мен тіршілік тәжірибелерінің нәтижелеріне орай дамып отырады. Әр алуан ғылыми жетістіктер, техника мен өнердегі орасан зор табыстар, өндіріс пен ауыл шаруашылығындағы жаңалықтар, мұның бәрі-ырықты қиялдың жемсітері.
Адам қиялсыз өмір сүре алмайды, қиял шындық болмыспен ұштасып, адамды жаңа істерге, меңгерілмеген істерді меңгертуге, ғылым мен техникадағы, өнер мен көркем әдебиеттегі жаңа белестерге ынталандырып отырады.
V Жаңа сабақты бекіту
-Қиял дегеніміз не?
-Адам өмірінде қиялдың маңызы қандай?
-Қиялдың қандай түрлері бар?
-Қайта жасау қиялы дегеніміз не?
-Шығармашылық қиял деп нені айтамыз?
-Қайта жасау мен шығармашылық қиялдың айырмашылығы неде?
