Научная статья : Оказание самопомощи и взаимопомощи

Оказание самопомощи и взаимопомощи

Тогбоев Комил Туймуродович

Бухарский медицинский колледж, Узбекистан

O’z-o’ziga yordam berish va o’zaro yordam berish

Ba'zi hollarda bir kasallikning o'zi turli organizmda turlicha alomatlar (simptomlar, belgilar) bilan o'tadi. Masalan zotiljam, bir bemorda yo'talish, balg'am ko'chishi, nafas olishning qiyinlashuvi bilan kechsa, boshqasida bu belgilar bo'lmasligi, bemor faqat bosh og'rig'i bilan, ishtahasi yo'qligidan shikoyat qilishi mumkin. Bir bemor jotiljamdan halok bo'lishi, boshqasi esa uni oyoqda yurib, yengil-yelpi o'tkazib yuborishi mumkin. Bu hodisa organizmning kasallikka qarshi kurashish qobiliyatiga va kasallikdan himoyalanish kuchiga bog'liq. Kasallikning avj olishi esa, uni keltirib chiqargan sabab (etiologiya)ga bog'liq. Kasallik sababini aniqlash uni oldini olish, to'g'ri diagnoz qo'yish va davolashda katta ahamiyatga ega.

Patogenez (organizmda kasallikning rivojlanishi). Bemorning ahvolini bilish uchun kasallikning rivojlanish protsessi (patogeniz) aniqlash katta ahamiyatga ega. Har qanday kasallik etiologiyasi bir xil, ammo patogenezi turlicha bo'lishi mumkin. Patogenez yordamida kasallik oqimidan tashqari, ayrim organlarning zararlanish protsessini ham aniqlash mumkin.

Kasallikka to'g'ri diagnoz qo'yishda patogenezdan tashqari, kasallik belgilarini aniqlash kerak. Chunki har xil kasallikning o'ziga xos belgilari bor. Bular subyektiv va abyektiv belgilardir. Subyektiv belgilar anamnez to'plash protsessida bemorning shikoyatlari (bosh, qorin og'rishi, darmonsizlik, bosh aylanishi, ko'z tinishi va hokazolar)ga qarab aniqlanadi. Subyektiv belgilar tasvirida оbyektiv belgilarni ko'ramiz, bunda kasallik belgilari ko'zga yaqqol tashlanadi. Masalan, badanga toshma toshishi, ko'z qizarishi, elektrokardiogramma, organlarni rengen apparat yordamida tekshirish va boshqalar. Har qanday kasallik asosan ikki xil o'tadi. Ba'zi kasalliklar to'satdan boshlanib, uzoqqa cho'zilmaydi. Bular o'tkir formadagi kasalliklar deb ataladi. Ba'zi kasalliklar esa uzoq davom etib vaqti-vaqti bilan qaytalanib turadi. Bu xildagi kasalliklar xronik (surunkali) kasalliklar deyiladi.

Diagnoz. Bemorga to'g'ri diagnoz qo'yish kasallikni davolashda muhim rol o'ynaydi. Diagnoz qo'yishda bemorning shikoyatlari, ayni kasallikning tarixi, kasal bo'lguncha qanday kasalliklarning og'riganligi, turmush sharoiti va abyektiv tekshirish natijasida to'plangan ma'lumotlarga asoslanadi. Diagnoz qo'yishning qiyinligi shundan iboratki, aksari kasalliklarda bir xil abyektiv va subyektiv xarakterdagi belgilar uchraydi. Masalan oshqozon (me'da) yoki ichakdan qon ketishi, oshqozon va ichak yarasi, rak, ichak yoki oshqozon poliplari, jigar sirrozlari va boshqa kasalliklarda. Kasallikka diagnoz qo'yishda yuqoridagilardan tashqari, asosiy kasallikni qo'shimcha kasallikdan ajrata bilish lozim. Bunga solishtirma diagnoz (diffirensial diagnoz) deyiladi.

Kasallikni aniqlash maqsadida bemordan so’rash (anamnez yig’ish) va laboratoriya usullaridan foydalanish tog’ri diagnoz qo’yishda muhim rol o’ynaydi.

Bemordan kasallik haqidagi ma’lumotlar qo’yidagi tartibda so’raladi:

1.bemor haqida umumiy ma'lumot (pasport qism).

2.bemorning shikoyati.

3.mazkur kasallikning kelib chiqish tarixi.

4. Bemorning hayotiy anamnezi.

Birinchi navbatda bemorni bezovta qilgan kasallik va uning shikoyati tinglanadi. Undan kasallikni rivojlanish tarixini qisqacha bayon qilib berish so'raladi. Bunda kasallik qanday paydo bo'lganligi, tibbiyot yordami ko'rsatilguncha kasallik qanday rivojlanganligi, qanday ehtiyot choralari ko'rilganligi va hokazolar haqida ma'lumot to'planadi. Kasallik haqida to'plangan ma'lumotlarga kasallik anamnezi (anamnesis morbi) deyiladi.

Bemorning kasallik haqidagi belgilarini eshitgandan so'ng undan turmush va ish sharoiti haqida so'raladi. Ulug' rus olimlari I.M.Sechinov, I.P Pavlov, kliniklardan M. Ya Mudrov, S.P.Botkin, G.A. Zaxarin va boshqalar kasallikning rivojlanishida bemorni turmush sharoiti qanday rol o'ynaganligi masalasiga katta ahamiyat berganlar. Ba'zi kasalliklar ancha yil ilgari, hatto bolalikda boshdan kechirilgan bo'lib, bemorni hozirgi kasalligiga ba'zan bevosita bog'liq bo'ladi.

Bemorni ish va turmush, atrof-muhit sharoiti, oila a'zolari o'rtasida ro'y bergan kasalliklar, yomon odatlar haqida yig'ilgan ma'lumotlar turmush yoki hayot anamnezi (anamnesis vitae) deyiladi. (vita-hayot). Turmush anamnezini to'plash quyidagi tartibda olib boriladi: bemorni tarjimaiy holiga oid ma'lumot to'planadi. So'ngra bemorning ilgari boshidan kechirga va nasldan-naslga o'tgan kasalliklari aniqlanadi. Naslni aniqlashning muhim ahamiyati shundaki, bunda bemorni u yoki bu kasallikka nisbatan moyilligi bilib olinadi. Suhbat oxirida jinsiy va oilaviy turmushi, ish va yashash sharoiti va nihoyat, zararli odatlar (tamaki, nosvoy chekish, spirtli ichimliklar ichish, ba'zan narkotik moddalar iste'mol qilish va hokazolar) aniqlanadi. Bemorni yuqoridagi tartibda savol javob qilib tekshirish sub'yektiv tekshirish usuliga kiradi. Bu usulda tekshirish tugallangach, tekshirishning ob'yektiv usuliga o'tiladi: bemor ko'zdan kechiriladi, ichki organlar holatini aniqlash maqsadida paypaslash, urib ko'rish va eshitish, ko'rish usullari qo'llaniladi. Bundan tashqari bemorning tana temperaturasi, vazni, ko'krak qafasining aylanasini o'lchash, balg'am, siydigining sutkalik miqdorini aniqlash kabi qo'shimcha tekshirish usullari ham bor. Bemorning qoni, siydigi, axlati, balg'ami, yiringini, laboratoriya-bakteriologik analiz qilish, arterial bosimini o'lchash, organlarini rentgenda tekshirish, elektrokardiogramma qilish, rektoromanoskopiya, sistoskopiya, urografiya va boshqalar-instrumental tekshirish usuliga kiradi.

Pal'patsiya. Bu usul bilan faqat qorin bo'shlig'idagi organlar kasalliklari emas, balki limfa tugunlari (bo'yin, qo'ltiq va chov sohasidagi limfa tugunlari) ning holati ya'ni katta-kichikligi, shakli, konsistensiyasi, og'rish-og'rimasligi, harakatchanligi ham aniqlanadi. Bundan tashqari terining tarangligi (turgor), namligi yoki quruqligi, bo'g'imlar, muskullar holatini aniqlashda ham shu usul qo'llaniladi.

Palpatsiya usulini mukammal bilish kasalliklarga aniq diagnoz qo'yishda yordam beradi. Masalan yurak sohasini palpatsiya qilish bilan yurak faoliyati va yurak muskullaridagi o'zgarishlar haqida muhim ma'lumotlarga ega bo'linadi. Qorinni palpatsiya qilishdan asosiy maqsad qorin bo'shlig'idagi organlarning joylashgan o'rni va holatini aniqlashdir.

Auskultatsiya. Organizmda sodir bo'ladigan tovushlarni eshitib ko'rish auskultatsiya deyiladi. Bunda maxsus asbob-stetoskopdan foydalaniladi. O'pka, yurak-tomir sestemasi,ba'zan qorin bo'shlig'idagi organlar auskultatsiya qilib tekshiriladi. Auskultatsiya ikki xil bo'ladi 1) bevosita auskultatsuya- bunda bemorning badaniga bevosita quloqni quyib eshitib ko'riladi; 2) bilvosita auskultatsiya-bu usulda bemorni maxsus asbob (stetoskop va fonendoskop) bilan eshitiladi.

O’pkadagi xirillash plevraning ishqalanishida paydo bo’ladigan shovqin, yurakning toni va shovqini ana shu usulda aniqlanadi. Auskultatsiya usulidan arterial qon bosimini aniqlashda, qon tomirining eshitishda foydalaniladi.

Perkussiya. Tanani ustidan barmoq uchlarida urib ko'rish perkussiya deyiladi. Perkussiya yordamida ayrim ichki organlar chegarasi aniqlanadi, shuningdek ularda sodir bo'lgan o'zgarishlar bilinadi. Perkussiya qilinganda ma'lum tovush chiqadi. Shu tovushga qarab perkussiya qilingan joydagi organlar ahvoli haqida ma'lumot olish mumkin. Bevosita va bilvosita perkussiya farq qilinadi. Bevosita perkussiyada bemor badaniga bir yoki juftlangan bir necha barmoq uchlari bilan urib ko'riladi. Bilvosita perkussiyada badanga qo'yilgan biror predmet (plessimetr) orqali urib ko'riladi. Asosan bevosita perkussiya usuli qo’llaniladi.

Perkussiya qilganda uch asosiy tovushga e’tibor beriladi.

1) O’pka tovushi (ravshan, aniq, kuchli va davomli).

2) O’tmas tovush sekin va qisqa.

3) Timpanik tovush (jarangli, davomli va ma’lum balandlikka ega).

Perkussiya qilingan joyda to’qima va organizmlar tebranadi. Tebranish tevarak-atrofdagi havoga o’tadi. Natijada tovush tarzida eshitiladi. Perkussiyada qilishda hosil bo’lgan tovush xossasi , asosan organlardagi havo miqdoriga va organning elastikligiga hamda tarangligiga bog’liq.

Birinchi tibbiy yordamni o’rganishdan maqsad, biz kim bo’lishimizdan qatiy nazar birinchi tibbiy yordam ko’rsatishni bilishimiz zarur. Chunki baxtsiz hodisalar har qadamda uchrashi mumkin, ya’ni vrach bor-yoki yo’q joyda, kasalxonaga yaqin yoki kasalxonaga uzoq joyda, shuning uchun har bir inson tibbiyot xodimlari yetib kelguncha, birinchi yordam, elektr tokidan shikastlanganda.

Shikastlangan odamning umumiy holatiga qarab, hushdan ketganligi yoki ketmaganligini hisobga olib, nafas olish to’xtatishini yoki to’xtamaganligini, yurak faoliyatining juda pasayib ishlayotganligini yoki to’xtab qolishi mumkinligini hisobga olgan holda, yordam ko’rsatishni tashkil qilish lozim. Bunda qo’yidagi choralar ko’riladi: elektr toki ta’sirini zudlik bilan to’xtatish, o’chirish, ( quruq tayoq bilan olish, rezina qo’lqop bilan olish,) zarurat bo’lganda suniy nafas berish (og’izdan-og’izga, og’izdan –burunga yoki maxsus apparat yordamida), yurakning tashqiy massaji belgilangan usullar asosida hamda yurakka ta’sir etuvchi dori vositalarining (kordiamin, adrenalin, prednizolon).

Suvga cho’kkanda

Suvga cho’kkanda odam hushdan ketishi, nafas to’xtashi, yurak faoliyati juda pasayib ketishi, kuzatilishi mumkin. Bunday holatlarda shikaslangan odam suvdan chiqarib olinadi, suvdan chiqarish vaqtida uzun tayoq, arqon va boshqa vositalardan foydalanish mumkin. Agar qutqaruvchi suvda yaxshi suza oladigan bo’lsa, cho’kkan odamning kiyimlaridan sochidan, tortib suvdan chiqarishi mumkin. Shikastlangan odam suvdan chiqarilgandan so’ng, qorni bilan yotqiziladi, oyoqlari yuqoriga ko’tarilib, traxeya va bronxlardan suv haydab chiqariladi, so’ngra shikastlangan odamni yordam ko’rsatuvchi tizzasiga qorni va ko’kragi bilan yotqizib, ko’krak qafasi orqa sohasidan bosiladi. Bunda traxeya va bronxlardagi suvlar chiqib ketishi kerak. Shundan keyin bemorga jonlantirish tadbirlari o’tkaziladi: suniy nafas berish, agar yurak to’xtagan bo’lsa, yurakni tashqiy tomonidan massaj qilinadi.

Ofrob urish

Odamni oftob urganda yoki issiq xonada o’tirganda umumiy lohaslik, nafas qisishi, tez-tez yurak urushi, ko’z oldi qorong’ulashishi kuzatiladi. Bunday bemorlar salqin joyga olib chiqilib qisib turgan kiyimlari tugmalarini bo’shatish, boshini baland qilib yotqizish kerak, nashatir spirti hidlatiladi, agar bemor hushida bo’lsa sovuq ichimliklar ichkizish kerak, yuzlarini sovuq suv bilan yuvish buyuriladi.