Тема:
« Ҡурай моңо»
әкиәте.
( Дәрес планы)
Төҙөнө: Кушнаренко 1 –се һанлы
урта дөйөм белем биреү мәктәбенен
башҡорт теле һәм әҙәбиәте
уҡытыусыһы Әхмәтшина Зөлфиә
Заҡуан ҡыҙы
Маҡсат: уҡыусыларҙа башҡорт халҡының ауыҙ-тел ижадына ҡарата һѳйѳү тәрбиәләү; « Ҡурай моңо» әкиәте менән таныштырыу; ҡурай моңо аша башҡорт халҡының тормош- кѳнкүрешен, данлы тарихын, тәбиғәтен, моң- зарын тасуирлау; һүҙлек байлыҡтарын арттырыу, телмәрҙәрен үҫтереү.
Йыһаҙландырыу: БР Дәүләт гербы һәм флагы, гимн һәм ҡурай моңо яҙылған дискылар, магнитофон, ҡурай, ноутбук, З.А.Сахноның «Туған кѳйҙәр» картинаһы, һүрәттәр, баш7орт халы7 йыры «?урай».
Дәреслек: Вилданов Ә.Х., Хажин В.И. Башҡорт теле һәм әҙәбиәте: рус мәктәптәренең 6-сы класында уҡыусы башҡорт балалары ѳсѳн дәреслек. Ѳфѳ: Китап, 2008.
Дәрес барышы.
I. Ойоштороу моменты.
– Һаумыһығыҙ, ҡәҙерле уҡыусыларым. Яҡшы күңел менән дәрескә килгәнһегеҙҙер тип уйлайым.
Бѳгѳн беҙҙең дәрескә матур апайҙар, башҡа мәктәп уҡытыусылары, ҡунаҡҡа килделәр. Әйҙәгеҙ,уларға үҙебеҙҙең матур, яғымлы йылмайыуҙарыбыҙҙы бүләк итәйек.
II. Үтелгәндәрҙе ҡабатлау.
1. Артикуляцион күнегеүҙәр.
Ҡа-ҡа-ҡа, ҡу-ҡу-ҡу, кә-кә-кә, кү-кү-кү;
Ға-ға-ға, ғы-ғы-ғы, гө-гө-гө, ги-ги-ги.
2. Фонетик күнегеү. Шиғырҙы тасуири уҡыу.
Халҡым теле миӊә – хаҡлыҡ теле,
Унан башҡа минеӊ илем юҡ;
Илен һөймәҫ кенә телен һөймәҫ,
Иле юҡтыӊ ғына теле юҡ! (Р.Ғарипов)
3. Өй эштәрен тикшереү.
III. Яӊы тема.
1. Бирелгән хәрефтәрҙән һүҙ төҙөү: Р, У, Й, А, Ҡ.
-Уҡыусыларым, таҡтала бирелгән хәрефтәрҙән һүҙ төҙөргә кәрәк. Әйҙәгеҙ,кем етеҙерәк?
-Дөрөҫ, ҠУРАЙ һүҙе килеп сыға. Бөгөн дәрестә беҙ ҡурай тураһында һөйләшербеҙ.
2. Нимә ул- ҡурай?
-Уҡыусылар, әйтегеҙ әле, нимә һуӊ ул ҡурай?
-Әйе, ҡурай – башҡорт халҡыныӊ милли уйын ҡоралы. ( Ҡурайҙы күрһәтеү)
Бөгөн беҙгә ҡунаҡҡа үҙебеҙҙеӊ уҡыусы Әхмәҙиев Рәфил ағайығыҙ кер6е. Ул ысын 7урай6а уйнай белә. Хә6ер һе6гә 7урай6а моңло бер көй уйнап күрһәтер.
-Рәхим ит, Рәфил, бе6 һине тыңлайбы6.
- Рәхмәт, Рәфил! Ағайығы66ың 7урай6а уйнауы һе6гә о7шанымы? Ул ү6 теләге менән 7урай6а уйнарға өйрәнгән, бының өсөн буш ва7ыттарында район мә6әниәт һарайына 7урай түңәрәгенә йөрөгән. Молодец, Рәфил, был шөғөлөңдө ташлама, уңыштар теләйбе6.
Ошо 7урай хал7ыбы66ың 7айғыһын да, шатлығын да урта7лаш7ан. Ул ир-егеттәр менән яу6аш булған, быуындан-быуынға күсеп килгән 7урай нисек барлы77а килгән һуң?
3. Әкиәт-легенданы иçкә төшөрөү.
Ошо ха7та бе6 әкиәт-легенда беләбе6. Әй6әге6, бергәләп иçкә төшөрөп китәйек.
-Әкиәттең төп герой6ары кемдәр? ( Хан, әбей, бабай, егет)
-Ни өсөн халы7 хандан 7уры77ан?
-Егеттәр 7ай6а китеп юғалалар?
-Улына әбей нимә бешереп бирә?
-Хан һарайына егет нисек барып етә?
-Егет хандың маңлайында нимә күрә?
-Хандың сәсен 7ырғас, егет нимә эшләй?
-Ни өсөн хан егетте үлтертә алмай?
-Хан егетте 7ай6а ебәрә?
-Егет урманда нисек көн итте?
-Егет нимәлә уйнарға өйрәнде?
-Тыуған я7тарына нисек 7айтып етте? (З.А.Сахноның «Туған кѳйҙәр» картинаһын күрһәтеү, һөйләшеү)
-Яуы6 хандан халы7 нисек үс алды?
4. ?урай тураһында өçтәлмә мәғлүмәт.
• 1812 йыл. ?аһым-түрә Парижға көмөш 7урай6а уйнап ингән. Ул 7урай6ы уға атап эшләгән булалар.
• «Сыңрау торна» тигән көй6ө бик борондан бирле тик 7урай6а ғына уйнай6ар.
• 1990 йыл. Ишморат Илбәков 14-15 клапанлы тимер 7урай эшләй.
• 2001 йыл. Байма7 районы Төркмән ауылында 7урайға һәйкәл 7уйыла.Авторы- Ми6хәт Байрамғолов.
• 2009 йыл. ?урай «Баш7ортостандың бер тылсымы» тигән исемгә лайы7 була.
5. ?урай төр6әре менән таныштырыу, һүрәттәр күрһәтеү.
▲ - көпшә 7урай, 2 тишекле,
▲- ағас 7урай (сәтләүек, саған, балан ағасынан эшләнә, 4-6 тишекле)
▲- ба7ыр 7урай – 7 тишекле,
▲ - 7азан 7урай –металл трубканан 2;5 тишекле,
▲ - ноғай 7урай,
▲ - һалам 7урай,
▲ - сор-7урай, сигнал бирер өсөн 7улланғандар,
▲- һыбы6ғы.
( Би6әкләп эшләнгән 7урай һауыттарының һүрәттәрен күрһәтеү)
6. Күренекле 7урайсылар.
- У7ыусылар, хә6ер ноутбукка 7арайбы6, унда бе6 Азат Айыт7оловты күрәбе6. Әлеге ва7ытта ул - виртуоз-7урайсы, РФ ат7а6анған артисты ( 1998), БССР6ың халы7 артисты (1991), БАССР6ың ат7а6анған артисты ( 1987).
7. Баш7ортостан республикаһының Дәүләт символикаһын иçкә төшөрөү.
Флаг. 1992 йылдың 25 февралендә раçланған флагыбы6 зәңгәр, йәшел, а7 һы6атлы тура мөйөшлө туҡыманан тора. Авторҙары –Урал Мәсәлимов һәм Ольга Асабина.Флагта ҡурай сәскәһе ете тажлы – ете ырыуҙы күрһәтә.
- Ырыу атамаларын иçкә төшөрөп үтәйек әле!
- Афарин,ете ырыу: тамьян, үçәргән, бөрйән, миң, 7ыпса7, дыуан, юрматы.
Гимн һәм герб. 1993 йылдыӊ 12 октябрендә Башҡортостан Республикаһыныӊ Гимны һәм Гербы ҡабул ителде. Герб – хоҡуҡи дәүләтселек билдәһе. Авторы –Фазлетдин Фәррах улы Ислахов. Гербта ла ҡурай сәскәһен күрәбеҙ.
Гимн - илдеӊ суверенлығын, уныӊ халыҡтары берҙәмлеген һәм дуҫлығын кәүҙәләндереүсе символ. Авторы – Фәрит Фәтих улы Иҙрисов.
8. Гимнды баçып тыңлау.
- Әйҙәгеҙ, барыбыҙ ҙа аяғүрә басайыҡ һәм Гимнды тыӊлайыҡ.
- Афарин, ултырығыҙ.
IV. Нығытыу.
1. Китап менән эш.
- Китаптарығыҙҙыӊ 254-се битен асығыҙ. Ҡурай тураһында һөйләшеүҙе дауам итәбеҙ, «Ҡурай моӊо» тигән башҡорт халыҡ әкиәтен бергәләп уҡыйасаҡбыҙ.
2. Әкиәтте сиратлап уҡыу.
3. Һүҙлек эшен уҡығанда уҡ эшләй барыу.
4. Һорауҙарға яуаптар.
- Әкиәт ни өсөн «Ҡурай моӊо» тип атала?
- Ҡурайсыныӊ нисә улы булған?
- Улдарына ул ниндәй мираҫ ҡалдыра?
- Атаһы үлгәс, Кинйә нисек йәшәй?
- Күп түҙгән Кинйә һәм ахыр сиктә ул нимә эшләгән?
-Шайтандар ниндәй кәсептәре менән маҡтаналар?
- Хандыӊ берҙән-бер ҡыҙын ул нисек һауыҡтыра?
- Хан уға ҡыҙын һәм ярты ханлығын бирәме?
- Ни өсөн хан егетте хөкөмгә тарттырмаҡсы?
- Әкиәттәрҙә ошондай сихри көскә эйә булған ниндәй музыка ҡоралдары осрай? Уларҙыӊ ҡайһы әкиәттән икәнен иҫкә төшөрәйек әле ( Уҡыусыларҙыӊ яуаптарын тыӊлау).
5. Башҡорт халыҡ йыры «Ҡурай»ҙы дискынан тыӊлау.
- Йыр һеҙгә оҡшанымы?
6. Дискынан ҡурайҙа уйнаған көйҙәр тыңлау һәм музыка аҫтында кроссворд сисеү.
| Б | А | Л |
| А | Ғ | И | : | Е | Л |
|
| Б | И | Ш | Б | А | Р | М | А | ? |
|
| ? | Ы | М | Ы | : |
|
| Б | А | Ш | ? | О | Р | Т |
|
|
| У | Р | А | Л |
|
| А | Т |
|
| Т | О | Р | Н | А |
|
|
| С | Ә | Ң | Г | Е | Л | Д | Ә | К |
|
|
| С | А | Л | А | У | А | Т |
|
|
| ? | У | Р | А | Й |
|
| Ә | Й | Р | Ә | Н |
1. Тәмле а6ы7.
2. Баш7ортостандағы йылға.
3. Баш7орт ашы.
4. Фай6алы эсемлек.
5. Милләт.
6. Тау исеме.
7. Хайуан.
8. « Сыңрау …..» көйөн тик 7урай6а ғына уйнай6ар.
9. Балалар өсөн киске телетапшырыу.
10. Милли батырыбы6.
11. Музыка 7оралы.
12. Һыу менән 7аты7тан яһалған эсемлек.
V. Йомғаҡлау.
1. Һәүәҫкәр ҡурайсы Мәһәҙи Фәтҡуллин әйткән:
Ерҙеӊ күрке – таҡыябаш үлән
Моӊдар һибә оҫта ҡулдарҙа.
Башҡортмон да тигән, ай, егеттеӊ
Бер ҡулҡайы көмөш йүгән тотор,
Икенсеһе булыр ҡурайҙа.
2. Дәрес һеҙгә оҡшанымы? ( Уҡыусыларҙыӊ яуаптарын тыӊлау)
3. Уҡытыусы һүҙе.
- Ҡәҙерле балалар! Ҡурай моӊон яратығыҙ, ҡурайҙы һәм ҡурайсыларҙы ихтирам итегеҙ. Үҙегеҙ ҙә ҡурайҙа уйнарға өйрәнергә тырышығыҙ! Сөнки ҡурай – башҡорт халҡыныӊ ғорурлығы, ә ҡурайсы – халҡыбыҙҙыӊ, тыуған еребеҙҙеӊ данын, абруйын арттырыусы ул.
VI. Өй эше.
1. Әкиәттеӊ йөкмәткеһен һөйләргә өйрәнергә, 254 – 257 биттәр.
2. «Ҡурайсы» тигән һүрәт төшөрөргә.
3. А. Игебаевтыӊ «Ҡурай» шиғырын табып, тасуири у7ырға өйрәнеп килергә.
VII. Баһалау.
