«Бәрі өткінші» аңыз
Ертеде Соломон деген хан өмір сүріпті. Ештеңеге қарамастан ол өте ақылды болады, бірақ оның өмірі өте тынышсыз өтеді. Бір күні хан сарай данышпанынан кеңес сұрауға шешім қабылдайды:
"Маған көмектесші, көптегенадамдар кесірінен өзімді ұстай алмай қаламын, өз - өзімнен ашулануға мәжбүр боламын.
Бұл меніңөмірімді өте қатты қиындатады, мен осыданқорқамын.Данышпан бұған былай деп жауап берді: "Мен саған қалай көмектесу керектігін білемін.Мына сақинаны тақ, онда «Бәрі өткінші» деген сөз жазылған.Саған ашу келгенде немесе қатты қуанғанда,мына жазуға қара,сонда сені сол айықтырады.Осылайша қорқыныштан құтыласың!
Соломон данышпанның кеңесіне еріп, тыныштық тапты.
Бірақ, бір күні белгілі бір ашу ұстаған кезінде, сақинаға қарап еді, бірақ ол көмектеспей, керісінше тіпті өз-өзімді ұстай алмай қалдым.
Ол қолындағы сақинаны шешіп, лақтырғысы келген кезде, ішкі жағынан қандай да бір жазуды көрді, онда «бәрі өткінші» деп жазылған екен
Сондықтан Соломон хан, данышпанның кеңесін тыңдағандарыңыз жөн: «Бәрі өткінші».
-Мен сіздерге мына сөздерді арнағым келеді:
- Әрқашан күліп жүр, ешқашан мұңайма,
Бәрі де өтеді, өткінші жаңбырдай.
Сондықтан өмір асау толқын секілді, күресе білу керек.Күрескен, еңбектенген адам ғана жеңіске жетеді.
Соломон хан сарай данышпанынан қандай кеңес сұрайды?
Данышпан кеңесінің сиқыры неде?
Соломон хан қандай тұжырымға келді?
Мінезі бірқалыпты адамдардың өмірі қандай болмақ?
Адамда жақсы мінез болуы қандай қасиеттерге байланысты?
Өз бойыңыздағы ерекше қасиетті атаңыз?
Шегенің ізі
(аңыз әңгіме)
Мінезі жаман бір жас жігіт болса керек. Ешкім оны түзей алмапты, қателігін айтқан сайын ызалана түсіпті. Бір күні әкесі оған іші шегеге толы бір жәшік беріп: «Маңайындағы достарыңмен әр жанжалдасып қалған сайын тақтайға бір – бір шегеден қағып отыр», - деп табыстапты.
Алғашқы күні – ақ баласы тақтайға көп шеге қағып, табыстапты. Келесі күндері де аз болмапты. Осы қарқынымен, әлгі тақтайды толтыруға аса көп уақыт жұмсамапты. Тақтайдың толғанын көргенде әкесі оған: «Енді сол достарыңмен жеке – жеке татулас. Әр татуласқан сайын бір шегеден суырып отыр», - дейді.
Біраз күндер өтіпті. Бір күні қараса, қағылған бар шеге суырылып біткен екен. Сонда оны сырттай бақылап жүрген әкесі баласын тақтайдың алдына ертіп әкеліп: «Балам, жарайсың, жарадың, - депті, - алайда мына тақтайға жақсылап тұрып қарашы? Шегелерді суырғанда қалып қойған орындарын, қарайған көп тесікті көріп тұрсың. Тақта әуелгісіндей таза қалпында, әдемі болып қалмады. Достарыңмен төбелескен сайын арада жаман сөздер айтылады. Әр реніш сөз көңілде мына шегенің орны тәрізді бір – бір дақ қалдырып отырады, сондықтан ешкімнің көңіліне кірбің ұялатпағайсың, балам», - деген екен ұлын сабырға шақырып, өмірлік ұмытылмас сабақ ұқтыра.
Иә, реніш артынан риясыз кешірілсе жақсы, әйтпесе, көп жағдайда жан сыздатар, еске түскен сайын көңілді қаралап, жанды жаралайтын із тастап кететіні, ащы да болса ақиқат.
«Алдыңа келсе, атаңның айыбын кеш» деген бабаларымыз әрқашан кешірімді негіз етіп ұстаған. «Бір ашуыңды маған бер», «Тентегімді жөнге салуды өзіме қалдыр», «Бір білместік өтті», егер бала болса
«ісінің шалалығы» деп, жас болса «жастық шақта кімнің басынан не өтпейді» деп, үлкен кісі болса «жаңылмайтын жақ, сүрінбейтін тұяқ бола ма» деген секілді сөздермен әйтеуір екі жақты өз рәуішінде бітістіруге, араларын татуластыруға, артын тым ушықтырмауға тырысқан.
Сұрақтар:
Әкесі баласына қандай кеңес айтты?
Баланың бойынан қандай жақсы қасиеттерді байқадың?
Бала өз мінезін қалай түзеді?
Адамның жан дүниесінің ішкі тыныштығы қай кезде орнайды?
Әлемнің тыныштығы неден бастау алады?
«Темірқазық»
Зейін Шашкин
...Қайдар машинадан түсіп, шалға сәлем берді. Мақыш одырая қарады да, танымаған адамдай, жымиып қолын созды .
-Әліксалам, балам! Түсің жылы екен, жақсылық іздеп жүрген бала емессің бе?
-Әрине ата, жақсылық іздеп келдім осы ауылға!
-Лебізің тәуір, сенейін балам, айтшы маған: өмірде не жақсы? деді Мақыш шегір көзін шақита қарап. Қайдарға бұл сұрақ ескі ауыз әдебиетінен алынған жасанды сұрақ сықылды көрінді. «Тегі, ақын болам деп, бола алмай қалған шал болып жүрмесін!».
-Өмірде жақсылық көп қой, ата! Қайсыбірін атай берейін.
-Олай емес, балам. Мен өмірбақи жақсылық іздеп келдім.
Я таптыңыз ба?
-Әлбетте. Таппасам, сұраймын ба? Қазіргі жастар нені жақсылық деп ұғады екен, білгім келеді. Әсіресе өзің сияқты оқыған, машина мінгендері.
-Айтыңыз, мүмкін, біз албырттықпен білмейтін де болармыз.
-Я, балам ол ақиқат. Жақсылық аяқ астында оралып жүр, соны көрмейсіңдер. –Мақыш сөзін шұбырта, қисса оқиғандай, өзгеше мақалмен айтады. Шоқша бурыл сақалын тұтамай ұстап, «айтайын ба, айтпаймын ба?» дегендей барып сөзін аяқтады.-Дүниедегі жақсылық –адалдық деп білемін! Адалдық – өмірдің Темірқазығы. Бұрынғы заманда айдалада, қара түнде жолаушы жұлдызға қарап жол табатын еді, сол сияқты өмірдің Темірқазық жұлдызы-адалдық екен! Арамдық жақпайды. Түбінде сол алдыңнан бір шығады. Айтарым осы.
Мәтін бойынша сұрақтар
-Мақыш атай Қайдардан не деп сұрайды?
-Қайдардың жауабы қандай болды?
-Жақсылық дегеніміз не екен?
-Не себепті Мақыш атай «Адалдық-өмірдің Темірқазығы деді?
Екі дос
Ел аузынан
Ертеде,ел арасында жаугершілік жиі болған кезде қазақтың екі жауынгері төс қағысып дос болады.
Бірде әскерлер бір өзеннің бойына шатыр тігіп дем алады.Сонда тұтқиылдан жаудың қаптаған қалың тобы шабуыл жасайды.Тонаған мал-мүліктерін тиеп кетеді.Қолға түскен қазақ жасағын айдап әкетеді.
Әлгі екі достың біреуі жау қолына түседі.Досының қолға түскенін естіген екінші батыр күздің қара суығын елеместен өзенді малтып өтіп,жау жатқан жағаға келеді.Анталаған жау әскерлері оны тарпа бас салады.Жауынгер өзін қолбашыларына алып баруын өтінеді.Алып барған соң ол жаудың қолбашысна:
-Мен қолдарыңа түскен бір жауынгерге құн төлеп,сатып алуға келдім.Менің оған айырбасқа берер мал-мүлкім жоқ.Бір-ақ нәрсе беремін. Ол—өзімнің өмірім.Досымды босатсаңдар, ол үшін өзімнің өмірімді қияр едім,-дейді.
Қолбасы ойланып отырып,оны сынамақ болады да:
-Жарайды,мен сені қыршыныңнан қимай-ақ қояйын.Маған сол өміріңнің бір бөлшегін ғана берсең болды,-дейді.
-Ол не?-деп сұрайды досын құтқаруға келген жігіт.
-Маған сенің көздерің керек,-дейді қолбасшы.
-Ол да болсын,көзімді ал да, досымды босат,-дейді жігіт.Ол бұл сыннан тоқтаусыз өтеді.
Әлгі жауынгер тұтқыннан босанған досының иығына қолын артып ,зағип күйі қуана күлімдеп келе жатады. Мұны көрген жаудың қолбасшысы: "Мұндай ерлері бар халықты тұтқиылдан келіп,қапыда бас салған жағдайда болмаса,бетпе-бет ұрыста жеңу өте қиынға соғар”,-деп түйеді.Сөйтіп өзінің әскерлеріне шегінуге бұйрық берген екен.
Сұрақтар:
Адал достық дегенде нені түсінесіңдер?
Аңыз- әңгімедегі жауынгерлердің достығы адал достыққа жата ма? Неліктен?
Сендердің де адал достарың бар ма?
Олардың адалдығын қай іс-әрекеттерінен байқадыңдар?
Мұғалім: Адал дос дегеніміз-өтірік айтпайтын,шындықты жақтайтын,досын ешқашанда ұятқа қалдырмайтын,барлық уақытта қандай жағдай болмасын қол ұшын беріп көқмектесетін,қашан да қасынан табылатын,барын бөлісетін нағыз жолдас.
«Тату балалар» ертегісін әңгімелеп беру.
Ерте заманда шағын бір үйде ағайынды бес саусақ өмір сүріпті.Үлкенін - Басбармақ, екінші ағасын - Балаң үйрек, сұқ саусақ, үшіншісін - Ортан терек,
төртінші інілерін - Шылдыр шүмек, ең кенже қарындастарын - Кішкене бөбек деп атапты.Олар бірігіп жұмыс жасады, бақша екті, тамақ әзірледі.
Ортаншы ағалары Ортан терек үйде отырып, үй шаруасына, кішкентайларына қарады.Шылдыр шүмек өте сабырлы, ақылды болыпты.Ол кіші қарындасына ертегі оқып беруді жақсы көрген екен.Ал, кішкентай бөбек болса үлкен ағаларына ұқсап ержеткісі келеді екен.Осылайша, бес ағайынды балалар тату - тәтті, өзара жарастықта, сыйластықта өмір сүріп жатты.
Бір күндері орманнан үлкен бір аю шығып, ағайындылардың тыныштығын бұзып, бақшаның бәрін таптап, үйлерін құлатып бұзуға айналғанда, бес ағайынды бірігіп бір жұдырыққа тастүйін болып жұмылып аюға қарсы тұрады.Сөйтіп олар қиын шақта бірігулерінің арқасында үлкен күшке
айналды.Аю болса мұндай көп күштен қорыққанынан орманға қарай, кері қаша жөнеліпті.Ал, ағайынды балалар болса, татулығы мен бірлігінің арқасында жауды жеңіп шыққан екен.Өйткені олар қысылтаяң шақта бәрі бірігіп күш қосып, мықтылық , бірлік, достықтарын көрсете білді.
- Сендерге ертегі ұнады ма?
- Ертегі қалай аталады?
- Неліктен тату балалар деп аталады?
- Ағайынды балаларды аюдан не құтқарды деп ойлайсыңдар?
/Олардың достығы, татулығы, бірлігі/
. Құм мен тас
Екі дос шөл далада саяхаттап жүреді. Бір кезде екеуі ұрысып қалады да, біреуі екіншісінің жағынан тартып жібереді. Соңғысы ауырсынса да, ештеңе айтпайды, тек құмға былай деп жазады: «Бүгін менің ең жақсы досым менің жағымнан шапалақпен тартып жіберді».
Олар әрі қарай жүріп келе жатып, көгалға кездеседі, сол жерде шомылып алмақшы болады. Шапалақ жегені суға секіріп кетеді де, батып кете жаздайды. Бірақ досы оны құтқарып қалады». Ол өз-өзіне келген кезде, тасқа былай деп жазады: «Бүгін менің ең жақсы досым менің өмірімді құтқарып қалды». Сол кезде оны жағынан тартып жіберген, құтқарып қалған досы сұрайды:
-Мен сені ренжеткенде сен құмға жаздың, ал енді тасқа жазып жатырсың. Неге?- деп сұрайды.
Досы былай деп жауап береді:
-Бізді біреу ренжеткенде, жел оны өшіріп тастауы үшін біз оны құмға жазуымыз керек. Ал біреу жақсылық жасаса, оны өшірмейтіндей етіп, тасқа қашап жазуымыз керек. Өкпеңді құмға, қуанышыңды тасқа қашап жазып үйрен.
Сұрақтар:
· Не себепті ренжегенін құмға жазды деп ойлайсың?
· Жақсылық жасағанды тасқа неліктен жазды?
· Бұл оқиғадан қандай ой қорытар едің?
« Әдептілік»
аңыз әңгіме
Бір жігіт көршісіне өзін жақында ренжіткен досын жамандай бастайды. Көршісі ол жігітті тыныштандырып, досын кешіруін өтінеді.
Сонда ол ашуланып: «Мен неге өзімді ренжіткен адамды кешіруім керек, неге мен өзімді сатып кеткен адамның алдында кешірім сұрауым керек?-деді Тыңдап тұрған көршісі оған бір аңызды баяндап береді.
Ертеде бір адам өмір сүріпті. Ол Табиғат Анадан шам жақпас үшін ешқашан түннің болмауын, пеш жақпас үшін қыстың болмауын өтініп сұрайды. Бірақ Табиғат Ана ол адамның өтінішін орындай алмайтындығын айтады. Қатты ренжіген ол адам оған былай дейді:
-Ендеше, мен саған жарық беру үшін ешқашан шам жақпаймын, саған жылу беру үшін пещті жылытпаймын, үйдің есігін де жаппаймын,- дейді.
Осы айтылғандарды естіп тұрған жаңағы жігіт көршісіне:
-Бұл неткен ақылсыз, әдепсіз адам, бұл өзінің жаққан шамымен Табиғатқа жарық беремін, өзінің жаққан отымен Табиғатты жылытамын деп ойлайды екен гой,-дейді.
Сонда көршісі:
-Сен де өзің соны істеп тұрсың. Сен де ақымақтық жасап, әдепсіздік жасап тұрсын. Егер сен әдептілік , кешірімділік , сыйластық танытсаң өзгелерге жарық пен жылуыңды сыйласаң , өзгелер де әдептілік , сыйластық танытуға ұмтылар еді,-деген екен.
-Бұл әңгіме не жөнінде айтылған?
-Жігіттің бұл әрекеті дұрыс па?
-Сіз сол жігіттің орнында болсаңыз қандай әрекет жасар едіңіз?
-Адамдар бір-бірін ренжітпеу үшін адамдардың бойында қандай қасиеттер болуы қажет?
-Ілтипат, сыйластық деген сөздерді қалай түсінесіздер?
Қорытынды: Сонымен әдептілік дегеніміз әдеп, ізет, инабат, сыйласым, құрмет, қамқорлық деген сөздерді білдіреді екен. Тағы да бір айтатын жағдай бір- бірімізге кешірімді болу керек, ол да- әдептілік.
«Өсиет»
Әкесі өлейін деп жатып баласын шақырып алып соңғы сөзінде: «Балам менің бір тілегім бар, орындайсың ба?-депті. Ажал аузындағы әке тілегін орындамайтын бала кемде-кем, «Орындаймын әке!»
Шал өлді. Жерлеу рәсімі басталғанда баласы. «Әкемнің соңғы сөзі еді,нәскиімен жерлейік»- деп өтінеді. Бірақ шариғат заңы бойынша қалай дүниеге келді, солай жерленеді ақыры. Әкесін жер қойнына тапсырған тапсырған жігіт, оңаша жерге барып қағаздағы жазуды оқиды. «Балам, өзің көргендегідей мен о дүниеге жыртық нәскиде алып кете алмадым. Дүниеге көп құныға берме» деген жазу бар екен әлгі қағазда.
Аңыздың ой тереңдігі неде?
Әкесі қандай тәрбие берді?
«Ханзаданың достығы»
Ерте де бір ханның ұлы болыпты. Күні кешке дейін үйден шықпайтын ханзада әбден зерігетін халге түсіпті. Себебі, онымен ойнайтын бауыры, не болмаса досы жоқ екен. Ханзада есік алдына шығып, балалардың ойынына қосылса, олардың барлығы тым-тырақай үйлеріне қаша жөнеледі екен. Олар бұның хан баласы екенін білетін, сондықтан да онымен бірге ойнауға батылдары жетпейтін. Өздерінше: «Жазатайым құлап мертіксе, не ойында жеңіліп қалса… ондай жағдайда міндетті түрде әкесіне шағымданады. Оның бізге қандай жаза беретінін кім білсін», – деп ойлайды екен. Міне, осылайша доссыз қалған ханзада барлық күнін сарайдың терезесінде отырумен өткізеді екен. Сырттағы ойынға берілген балаларға қарап: «Уф! Ханзада болып жалғыз қалғанша, кедей ұлы болғаным әлдеқайда жақсы еді ғой», – деп күрсінеді екен.
Ханзаданың бұл күйін көрген шешесі ханға кіріп, бар жағдайды баяндапты да, бір шарасын табуды өтініпті. Хан: «Оның бір жолы бар» депті. «Ата-аналарына ақша беріп, балаларын сарайға ойнатуға әкелдірейік». Ертесіне сарайға ханзадамен ойнайтын бес-алты бала жеткізіліпті. Ханзада оларды көргенде қатты қуаныпты. Алайда бірнеше күннен кейін қайтадан зеріге бастапты. Себебі ақша үшін келген балалар оның хан баласы екенін біліп, ойыннан тек қана жеңілетін болыпты. Оның қайғысын сыртынан байқаған сарай қызметшісі бір күні: «Ханзадам, рұқсат етсең мен саған көмектесе аламын», – депті. Ханзада: «Қалайша?» деп сұрапты. Қызметші жоспарларын айтыпты. Екеуі уақыт өткізбестен жоспарларын іске асыруға кірісіпті. Қызметші күн сайын өз ұлдарының ескі-құсқы киімдерін әкеліп, ханзадаға киіндіреді екен. Ал ханзаданың киімдерін бір қарақшыға киіндіріп, терезенің алдына отырғызыпты. Хан мен әйелі оны өз ұлдары деп ойлапты. Ал ханзада болса сыртта балалармен құмары қанғанша ойнайды екен. Алайда бұл жәйт ұзаққа созылмапты. Сарайдың бағбаны ханзада мен қызметшінің сырларын ханға жария қылып үлгеріпті. Хан бұған қатты ашуланыпты да, қызметшіні жұмысынан қуыпты.
Кедей лашығына оралысымен қызметші «Ендігі уақытта балаларымды қалай асыраймын, оларға қалай нан тауып беремін?» – деп қайғырыпты. Бір күні есігін ашса, табалдырық алдында тамақ толы себет тұр екен. Қатты таң қалыпты, бір жағынан қатты қуаныпты. Себетті ішке алып, балаларын тойдырыпты. Бұл оқиға бірнеше күндей қайталаныпты. Қызметшінің есігінің алдында мұндай себет күн сайын тұрады екен. Бұның кімнің қолынан келгенін білуге қатты құмартыпты. Бір күні ерте оянып, терезе жақтауынан сығалапты. Көп кешікпей есіктің алдына себеттің иесі де жетіпті. Қызметші өз көзіне өзі сенбей, таң қалыпты. Бұл әрине, кішкентай ханзада еді. Қызметші дереу есікті ашыпты да: «Ұлым, мені ұмытпағаның үшін мың алғыс!» депті.
Ханзада: «Негізі мен сізге алғыс айтуым керек, – депті. – Сіздің арқаңызда аз да болса бақытты күндерді бастан өткердім. Оның үстіне сіз менің кесірімнен жұмысыңыздан қуылдыңыз. Бұл үшін сізден басымды иіп кешірім сұраймын,» – депті. Ханзаданың бұл сөздері қызметшіні қатты қуантыпты. Байғұс әйел: «Сенің өмір бойы өзің сияқты тек жақсы адамдармен ғана кездесуіңді тілеймін» деп дұға етіпті.Ханзаданың содан кейінгі халі не болды дейсің бе? Ол балалық шағын амалсыздан сарайда өткізіпті. Ең жақын досы – қазмет-шіні ешуақытта ұмытпапты. Ер жетіп хан болғанда да айналасындағы нағыз достарына әрдайым құрметпен қарапты. Әрине, достары да оны сыйлапты.
Сұрақ: Ханзаданың әрекеті туралы не айтар едіңіздер?
Ырыс алды – ынтымақ
Баяғыда бір ақылды қария болыпты, оның тоғыз ұлы бар екен. Бірақ балалары әкесінің ақылын тыңдамай, әрқайсысы өз бетінше жүріп-тұрады. Олардың бұл қылығын былайғы жұрт күлкі етеді. Үлкені кішісін аямайды, кішісі үлкеніне ақшия қарайды. Бірлігі жоқ тоғыз баланы әркімдер-ақ ұрып кете береді, содан әкесі балаларының қылығы туралы терең ойға шомады. Айласы таусылған шал таудан бір құшақ тобылғы әкеліп, балаларын түгел шақырып алады.
Содан соң:
– Қане, балаларым, күштеріңді сынап көрейік, мына тобылғыны тобымен сындырыңдар, – дейді.
Тоғыз ұл кезектесіп күштерін сынайды. Буылған бір құшақ тобылғыны ешқайсысы сындыра алмай, әбден шаршайды.
Қария тобылғының бауын шешіп:
– Енді бір-бірден сындырып көріңдер, – дейді.
Балалары тобылғыны сол заматта-ақ шарт-шарт бөліп:
– «Міне, сындырдық», – деп мақтанысады. Шал балаларын отырғызып қойып, нұсқалы сөзін бастайды.
– Мен сендердің келешектеріңді ойлап қапа боламын. Дұшпандарың көп, ынтымағың жоқ болса, дұшпан сендерді жаңағы жалғыз тал тобылғыдай бырт-бырт сындырады. Ал буылған тобылғыдай бірлікте болсаңдар, сендерді ешкім сындырмақ түгіл, майыстыра да алмайды. Менің айтарым сол, – дейді.
Көп ұзамай шал дүниеден өтеді. Балалары ақылға келіп, бірлесіп тіршілік етіп, кем-кетікке көмектесіп, ынтымақты өмір сүреді. «Ырыс алды–ынтымақ» деген сөз содан қалған екен.
· Қария балаларына бірліктің мәнін қалай ұғындырды?
Арыстан мен тышқан \Ертегі\
Бір күні арыстан ұйықтап жатқан кезде,тышқан келіп,оның үстінен жүгіріп өтеді. Арыстан оянып,тышқанды ұстап алады.Тышқан жалына бастайды: «Егер мені жіберсең,мен де саған жақсылық жасармын»,-дейді ол. Арыстан тышқанның «жақсылық жасармын» деген сөзіне күліп, оны босатып жібереді.
Келесі күні аңшылар арыстанды ұстап алып,ағашқа таңып тастайды. Тышқан арыстанның ақырғанын естіп,жүгіріп келіп, арқанды тісімен қырқып: «Есіңде ме, сен менен жақсылық күтпеген едің ғой. Енді міне,тышқаннан да қайырымдылық келетінін көрдің»,-депті. Көрдің бе,кішкентайй тышқан да арыстанға көмектесе алады екен.
*Арыстан тышқанға қандай көмек көрсетті?
*Тышқан Арыстанның жақсылығын қалай қайтарды?
Піл мен Маймыл
Ертегі
Бір орманда Піл мен Маймыл кездесіпті. Содан екеуі кезек-кезек мақтаныпты.
– Дүниеде менен күшті ешкім жоқ! Мен ашулансам, қандай ағаш болса да тамырымен жұлып аламын! – дейді Піл мақтанып.
– Ағаштан-ағашқа мен сияқты ешкім секіре алмайды. Мен ептімін! – дейді Маймыл тез-тез сөйлеп.
Піл мен Маймыл осылай мақтана береді, мақтана береді. Ең соңында Үкіден сұрамақ болады. Үкі бір ағаштың бұтағында ұйықтап отыр екен.
– Уа, данышпан, Үкі! – дейді Маймыл бұтақтан бір қолымен ұстап тербетіліп тұрып.
– У-у-х! Өй! – деп Үкі шошып кетеді. – Не болып қалды? Айта беріңдер!
– Піл: «Дүниедегі ең күшті менмін», – деп мақтанады. Ал мен оған: «Дүниеде менен асқан епті жоқ» деймін. Төрелігін өзің айтып бер.
– Бір сөзбен айтқанда, – дейді Піл сөзге араласып. – Күшті болған жақсы ма, жоқ епті болған жақсы ма?
Үкі ұзақ үнсіз отырады. Содан үп-үлкен көзін бір ашып қалады да, қайта жұмады.
– Мына өзеннің арғы жағында бір зәулім алма ағашы бар. Жалғыз ғана ағаш. Соның ең болмағанда бір алмасын жесем, сонда ғана төрелік айта аламын, –дейді Үкі.
Піл мен Маймыл жүгіріп отырып өзенге келеді. Өзеннің ағысы қатты болатын. Содан Маймыл:
– Өзеннен қалай өтеміз? – деп уайымдайды.
– Уайымдама! Кел арқама мін. Өзеннен сені мен алып өтемін. Мен күштімін ғой! – деп Піл Тұмсығын көкке көтеріп, мақтана қышқырып алады.
Маймыл лып етіп Пілге мініп алады. Екеуі өзеннен өтеді.
Зәулім биік алма ағашының жанына келгенде Піл алмаға тұмсығы жетпейтінін көріп:
– Алманы қалай жинаймыз? –деп уайымдайды.
– Сен осы жерде тұр, – дейді Маймыл қуанып. – Қазір тез өрмелеп шығамын да, жемісті саған лақтырып тұрамын. Мен ептімін ғой!
Екеуі осылай бір-біріне көмектесіп, алманы жинап алады. Содан қайтадан Үкіге келеді.
Үкі тағы да көпке дейін көзін ашпайды.
– Уа, ормандағы құс атаулының ақылдысы! Біз саған алма әкелдік. Соны жеп ал да, өзіңнің әділ төрелігіңді айт, – дейді Маймыл.
– Сен өзеннен өзің өттің бе? – дейді Үкі көзін ашпаған күйі.
– Піл өткізді.
– Епті едің ғой, ебің көмектеспеді ме?
– Ағысы қатты, тау өзені екен. Ағызып әкетуі мүмкін еді.
– Ал, Піл, сен зәулім биіктегі жемісті қалай тердің?
– Маймыл көмектесті.
– Оның қалай, күшің көмектесе алмады ма?
– Жоқ. Егер Маймыл көмектеспесе, мен жеміс жинай алмас едім.
– Дұрыс, – дейді Үкі. – Мен екеуіңді, қиын сәтте бір-біріңе қалай көмектесуге болатынын білсін деп алмаға жұмсаған едім. Дүниедегі ең қымбат – достық, татулық екенін енді екеуің білдіңдер. Мына әкелген жемістеріңді өздерің жей қойыңдар. – Мен мүлде алма жемеймін.
Міне, осылай Піл мен Маймыл дос, тату болыпты, олар бір-біріне әрқашан көмектесіп жүреді екен.
Сұрақтар:
1. Піл мен Маймыл ортақ келісімге қалай қол жеткізді?
2. Өзара тіл табысу қандай сезімдерге бөлейді? 3.Ренжіскенде қандай көңіл күйде боласыңдар?
Ертегі: «Дос табу.». (Оқушыларға әңгіменің мазмұнын эмоциялық тұрғыда әсерлі етіп әңгімелеп беру).
Ертеде бір ерке бала болыпты. Ата-анасы оның айтқанының бәрін орындайды екен. Ерке балада бәрі жеткілікті болыпты, тек оның бірге ойнайтын досы болмапты.
Бала айналасындағы балалармен тіл табыса алмапты. Ол ешкімнің сөзіне құла қтүрмей, өзінің айтқанымен жүреді екен. Бірақ оған ешкім сенің бұлісің дұрыс емес деп айтпапты.
Бір күні ол үйіне ренжіп келіп:
«Барлық балалар менен теріс айналды. Ешкім менімен дос болғысы келмейді. Менің енді ешқашан досым болмайтын шығар»,- деп ойлайды.
Біруақытта:
- Ендеше, мен сенің досың болайын,- деген біреудің дауысы естіледі.
«Бұлкім?- деп бала бұрылып артына қарағанда кереуеттің үстінде отырған кішкентай адамды көреді. Бала аң-таң болып оған қарап қалады.
Жаңағыкіп-кішкентай адам қарапайым адамға мүлде " ұқсамайтын еді. Ол сарғыштүсті, мөлдір, бірақ оның тұла бойы қайырымдылыққа толы екені сезіліп тұратын.
- Сен қай елден келдің?- деп бала одан сұрайды. Кішкентай адам өзін Мейірім деп таныстырып, өзінің басқа елден келгені туралы, ол жер де бәрі ұша алатынын және олар өте бақытты екенін айтты. Ол жердегі барлық адамдарға көмектескісі келетінін, бірақ қазір оның күші жеткіліксіз екенін, ол тек бір балаға ғана көмек бере алатынын жеткізеді.
- Айтшы, Мейірім, мүмкін сен білетін шығарсың, менің неге досым жоқ?
- Бәрі менен неге теріс айналады?
- Көмектесші маған,- дейді бала.
- Бұл өте оңай, айналаңдағыларды жүрегіңмен тыңдап үйрену керек. Қасыңдағы адамдарды жақсык өріп, олардың айтқандары саған қызықты болмаса да сөзіне құлақ асу керек. Сондықтан өзің үшін ғана емес, басқалар үшін де өмір сүре білуің қажет.
Сөйтіп, олар бірден достасып кетеді. Олар кештерін бірге өткізіп, қызықты әңгімелер айтады. Мейірім өзі кіп-кішкентай болса да, көп нәрсе білетін. Ол өзінің білгенін баламен бөлісіпо тырады.
Ерке бала Мейірімнің бұл ісіне әрқашан разы еді.
- Рақмет, саған Мейірім, сенің қасымдаболғаның қандай жақсы. Сен менің нағыздосым сың!
Осылай уақыт өте береді. Біркүні бала үйіне қуанып келеді.
- Мейірім, бүгін мен үшін өмірімдегі ең қуанышты үн. Мен арманыма жеттім. Ақырында мен өзіме ДОС таптым. Бұл өте бір керемет. Қасыңда қашанда көмекке дайын тұратын, сырың мен мұңыңды тыңдайтын адамың болғаны қандай жақсы.
Бала өзінің өміріндегі бақытты күні туралы тоқталмастан айтып жатты. Бірақ оны ешкім тыңдаған жоқ. Ол Мейірім білген құпияны білген жоқ. Осы уақыт ішінде Мейірім
баланы көп жақсы істерге, дос болуға және өзіне қалай дос табуды үйретіпті.
Бала қалай өзіне дос тапқан соң, Мейірім солай өзінің ғажайып, сиқырлы еліне қайтуы керек еді. Мейірім өзінің ісін бітіріп, балаға достықтың не екенін, дос бола білуді түсінуге көмектескен соң өз еліне оралыпты.
Бала Мейірімнің жоғалғанын көріп, қапаланады. Бірақ Мейірім баланың мәңгіге жүрегінде қалды. Бала енді қашанда басына іс түскенде Мейірім мен ақылдасып, жүрегін тыңдайтын болыпты.
Сұрақтар:
1.Әңгіменің мазмұнынан не түсіндіңдер?
2. Бала айналасындағы балалармен неге тіл табыса алмады?
Қорытынды:Досты сырттан іздеме, жақыннан ізде, өзіңнің ішіңнен, ішкі дүниеңнен ізде. «Жаның жақсы, жүрегің жылы, ақылың парасатты болса, іздеген досың алыстан үйіріліп өзі келеді»-деген Әзілхан Нұршайықов ағамыз. Ендеше өзімізге де өзгеге де қиянат жасамай,өз жүрегімізді тыңдай білейік.
«Жақсылықты ұмытпау»
(аңыз әңгіме)
Бір күні екі дос келе жатып, сөзге келіп қалады. Біреуі екіншісінің жағынан тартып жібереді. Таяқ жеген досы жағы ауырса да, ештеңе деместен жердегі құмға «Бүгін менің ең жақын досым жағымнан тартып жіберді» деп жазады.
Олар әрі қарай кете береді де, суы бар шалғынды әсем жерге тап болады. Сол жерде шомылуды ұйғарады. Жағына шапалақ тигені суға батып кете жаздайды, оны жосы құтқарып, есін жиғаннан кейін ол тасқа «Мені бүгін ең жақын досым өлімнен құтқарып қалды» деп жазды.
Бір кезде шапалақпен ұрып жіберген, соңынан суға кетуден құтқарған досы одан былай деп сұрайды:
«Мен сені жәбірлеген кезде сен құмға жаздың, ал енді тасқа жазып отырсың. Мұны қалай түсінуге болады?» дейді. Досы оған былай деп жауап береді: «Егер бізді біреу жәбірлесе оны құмға жазуымыз керек, өйткені жел құмдағы жазуды өшіріп әкетеді. Ал біреу жақсылық жасаса, оны тасқа қашап жазу керек, өйткені ол жазуды жел де, уақыт та өшірмеуі керек»
Мәтін бойынша сұрақтар:
• Бұл аңыздан қандай қорытынды шығаруға керек?
• Достықта жақсылықты есте сақтап, ал жамандығты, өкпені ұмыту керек дегенді қалай түсінесіңдер?
• Досыңды жоғалтпас үшін оған деген өкпеңді кешіре білу керк пе?
ЖЕТІСТІККЕ ЖЕТУ ЖОЛДАРЫ
Адам баласы өмірде жемісті ғұмыр кешуді әрі бақытты болуды армандайтыны шындық. Табысты жұмыс жасасам, аңсаған арманыма жетсем деп тілейді. Алға қойылған мақсаттарының орындалуын көксейді. Ал осы үшін әрекет жасайды, тірлік қылады. Дегенмен әркім әрқашан діттеген жерінентшыға алмайды, көксегені де орындала бермейді.Содан барып кейбіреулер тағдырға шағынады. Тіпті жолым байланып қалған деушілер де көптеп кездесіп жатады. Осындай көзқарастарға илеуінде кетіп, тағдырдың тәлкегіне ғана көнуді жол тұтып, алға мақсат қоймай ғұмыр кешетіндер де баршылық. Шынымен де адам тағдыр жолымен жүреді, бірақ та тағдырды ағыс боымен жүзіп жатқан кеме ретінде санасақ, ішіндегі адам кеменің сол жаққа (бұрыс жолға) немесе оң жаққа (дұрыс жолға) бұрылатының таңдап, қадағай алады. Сонымен, адам таңдау жасай алады, дегенмен, жеттістікке жете алады. Ал жетістікке жету үшін оның не екенің білуі керек және оған қалай жетуге болатының білуі керек.
ЖЕТІСТІК ДЕГЕНІМІЗ НЕ?
Жетістік дегеніміз – рухани әрі дене қуатының бір мақсатқа бағыттау және сол мақсатқа жету. Қандай да бір істі тындырымды әрі тыңғылықты істеу де – жетістік. Ойдағыдай істелген іс, жоспарланғандай атқарылған жұмыс, мұрат етілгендей орындалған арман – жетісстіктің нақ өзі. Сондықтан жетістік – адам бақытының қайнар көзі. Бұл көзді қаншалықты аршыған адам өмірде соншалықты бақыт табады. Бақыт бұлағы адамға өз ләззатын берген сайын кісі бойындағы шаттық сезім де арнасынан аса түседі. Демек, адамның шаттықа оранып, құмарлана өмірден ләззат алатын, қуанышқа бөленіп, рақаттана шат-шадыман болатын бақытқа жету бірі – жетістік.
ЖЕТІСТІККЕ ЖЕТУ ЖОЛЫНДАҒЫ ҰСТАНЫМДАР
Алдыңа мақсат қою
Сені жетістік күтіп тұрғанына үміттену
Іске дайын болу
Адымыңды анық басу
Алға ұмтылу
Қорықпау, күмәнданбау
Көңіліңді тоқ ұстау
Жаңашыл болу
Басқалармен кеңесу
Тәуелсіз болу
Біртұтасты бөлшектеу
Жетістіктеріңнің қайдан келуің ұмытпау
Мұғалімнің сыйы.
Халықтың қажетіне жарап, ұрпақтар мұратының орындалу жолында қызмет ету әрбір азаматтың міндеті. Отанға, туған жерге деген сүйіспеншілік, құрмет азаматтықтың белгісі. Елін, жерін сүйетін адам туған топырағының кешегісін –бүгінімен , бүгінгісін ертеңімен жалғастыра алады. Бойында ұлттық намыс пен ұлттық мақтанышы бар адам өз еліне адал қызмет етіп, оның жарқын болашағына сенеді. Отанын қастерлеп, білімі мен еңбегін елінің мүддесіне, игілігіне жұмсайды.
Біздің халқымызда атамекенді ардақтау сезімі өте терең . Халқымыздың басынан қандай қиын кезеңдер өткенде де ата-бабаларымыз елімізді сыртқы жаудан қорғай білген. Өз елі үшін жанын да, барын да аямаған. Халқымыздың осы бір қасиеті жанымызға ана сүтімен тарап, ана тілімен дарып, ақ нанымен бекуі тиіс. Өйткені Отан біз үшін оттан да ыстық.
— «Туған ел», «туған жер» дегенде ойларыңа не түседі?
— Туған жерге, елге деген сүйіспеншіліктің түп тамыры неде деп ойлайсыңдар?
— Отанға, елге деген махаббаттарыңды қалай білдіресіңдер?
— Өз Отаныңның көркеюі үшін қандай іс-әрекеттер жасап жүрсіңдер?
— Өз еліңнің жарқын болашағына сенесің бе?
— Кіндік қандарың тамған туған жерлерің туралы не айта аласыңдар?
Қаздар қайтып барады.
Қарттың туған жерге деген сүйіспеншілігі неден көрінеді?
Қарттың туған жердің топырағын жерге қайтаруының себебін қалай түсіндіресіңдер?
Қарт туған жерін неге аңсады және осы мәтіннен өздеріңе қандай ой түйдіңдер?
Үзілген гүл Кеңес Оразбекұлы
Бүгін Жамал апай табиғат туралы, оның адамзат үшін маңызы жөнінде әңгімелеген.
Гүлмінез сабақтан келе салысымен, асханадан пышақ пен шыны ыдыс алып, үй сыртындағы қыратқа шығып кетті.
Біраздан кейін жүзі гүл-гүл жайнап, қайтып оралды. Қолындағы шыны ыдысқа қырдың ақ гүлдерін толтырып жинаған еді. Оларды бақша ішіндегі гүл егетін алаңға отырғыза бастады.
Осы кезде үйден шешесі шықты. Қызын бақша ішінде көрдіде, жанына келді.
-Қарашы, апа. Мына әдемі бәйшешектерді адырдан қазып алдым. Біздің Жамал апай айтты: «Табиғатты қорғау керек» деп...
-Сен оларды қорғаудың орнына, өсіп тұрған жерінен үзіп әкелдің ғой.
-Иә, міне, қарасайшы, тамырлары бар. Қайтадан отырғызып жатырмын. Мен бұларға күнде су құйып күтетін болам. Әйтпесе, далада оларға ешкім қарамайды. Жазға жетпейқурап қалатыны содан...
Шешесі мырс етіп күліп жіберді де, іле салмақты күйге ауысып:
-Сен дұрыс жасамадың, Гүлмінез,- деді. –Табиғатта не нәрсенің болса да өз орны, заңдылығы бар. Бұл бәйшешектер – көктемнің хабаршысы. Ерте гүлдейтіні де содан. Бұлар қурағанымен, орнын басқа гүлдер басады. Сонысымен де адамға қымбат. Мына гүлдер қай жерде гүлдесе, сол жерде ұрық шашып, ендігі жылы тағы өніп шығар еді. Ал сен оларды білместікпен зорлап әкелдің. Егер Жамал апайыңнан «Табиғатты қалай қорғаймыз?» деп сұрап алғаныңда, бұл іс болмас еді.
Гүлмінездің жүзі қызарып, төмен қарады. Шешесі қызының шашынан сипап:
- Бұларды енді осы орнынан қозғамай-ақ қой. Екінші рет қателік жасамауға тырыс. Жүр үйге, тамақ суып қалады, -деді.
Гүлмінез ілбіп басып шешесінің соңынан ерді. Сөйтсе де оның санасында «Табиғатты қалай қорғаймыз?» деген сауал жаңғырықтай қайталанғандай болды. Осыны келесі сабақта апайынан сұрап алуға бекінді.
7. Мәтін бойынша сұрақтар қою:
1. Гүлмінез неліктен бәйшешекті үзіп әкеліп, үйінің маңына отырғызды?
2. Гүлмінездің әрекетіне анасы қалай жауап берді?
3. Гүлмінездің іс- әрекеті туралы не айтуға болады?
4. Анасының «табиғаттың өз орны, заңдылығы бар»деген сөзін қалай түсіндіруге болады? Мысал келтіріңдер
5. Гүлмінездің «Табиғатты қалай қорғаймыз?» деген сұрағына қалай жауап берер едіңдер?
«Таза бұлақ»
Үш жолаушы бір бұлақтың басында бір-біріне кез болыпты. Бұлақ тастақ жерден шыққан, суы салқын, шыныдай жарқырайды. Айналасындағы ағаштардың жапырағы мол түскендіктен, бұлақ суы салқын әрі таза екен. Біреу су шыққан жердегі тастың бетіне: -Әй, жолаушы, болсаң, осы бұлақтай бол! -деп жазу жазып қойыпты. Жолаушылар бұл сөздің мәнін өздерінше шешеді.
Әңгімені осы жерден тоқтатып, оқушыларға да осы сұрақты қойып, пікірлерін тыңдап, әрі қарай жалғастырылады.
Жолаушылардың бірі саудагер екен. Ол былай дейді:
Бұлақ толассыз ағып, алыс жерлерге барады. Сол сияқты сен де тынбай қызмет ет, тоқтап қалма, сонда сен де мұратыңа жетесің.
Екінші жолаушы молда екен. Ол , біреуге жақсылық етсең, ол жақсылығыңды ешкімге міндет етпе деген, -деді.
Үшінші жолаушы көркем келген, бір әдемі жігіт екен. Ол жолаушыларға: -Адамның бұлаққа күні-түні тынбай ағып, тазаланып тұрғаны үшін ынтық болатынын, көңіліңді, бойыңды бұлақтай сақтаудың керектігін, мәселен, мына бұлаққа қарасаң, күн түссе, күннің, шөп түссе шөптің сәулесі көрінетінін, сондықтан көңіліңді осы бұлақтай сыртқа ашық көрініп тұруының мәні зор екендігін айтты.
Кейіпкерге хат. Оқушылар өздеріңе ұнаған жолаушыға хат жазып, жолдайды. (Ән ойнап тұрады).
Жалғыз хат
Камила Құдабаева
Анасының үйге кеткеніне екі-үш күн өтпей-ақ Гүлзейнеп одан хат алды.Кешкілік жұмыстан қайтқанда, әдеттегідей почта жәшігін ашып, ішіне қолын жүгіртті.Газет-журналдармен қоса қолына қомақты бір хат ілікті. Бұл қайдан келген «семіз хат?»деп Гүлзейнеп сәл таңырқай конверт сыртына көз жүгіртіп еді, адресі ауыл жақты көрсетіп тұр. Әрі хат жазған қол – өз анасыныкі екенін таныды.
«Не боп қалды екен, өмірі хат жазбаған адам еді, әлде жүрегінің сырқаты қайта ұстап қалды ма?! » - деп қауіп ойлап, баспалдақтармен жоғары көтеріліп келе жатып - ақ бөлмеге жеткенше шыдамай конверттің шетін жыртып ашты. Үйге кіре сала бірнеше бетке созылған хатты оқи бастады.
«Балам», - деп бастапты анасы хатын. - Осыны алған беттен-ақ сенің шошып кеткеніңді сеземін. Себебі бұдан бұрын саған хат жазып көрген жоқпын - ғой, жалпы балаларымның бірде - біреуіне осы кезге дейін хат жолдамаппын. Бәлкім, оның қажеті де болмаған шығар. Әлде ақ қағазды алдына алып отырған адам тек имандай шынын ғана жазуы керек деп ойлайтыным тежеп келді ме. Яки, мына біздер, соғыс дегеннің өзініңде одан кейінгі бар - жоғыныңда азабын тартқан әйелдер - нені де болса іште сақтауды әдетке айналдырып үйрендік пе, кім білсін. Әйтеуір, қолыма қалам алуымда, осы хатты бастап жазуымда өзіме оңай соқпады. Бірақ әйтеуір саған бір септігі тиеме деп, сол ауыртпалықтың бәрін жеңгендей боп, осы хатымды жазып отырмын.
Балам, мен ауылға кеткенде көңілің қатты басылып қалғанын байқадым. Менің де, шынын айтсам, еңсем түсіп, ет - жүрегім езіліп, ауылға құр сүлдем жетті. Неге сонша мүжілгенімді білмеймін. Әйтеуір, осы жолы бәрінен баз кешіп кеткім де келді.Бес баланы асырап –бағудың қиындығын әкеңнің барында онша сезбесем керек.Тұрмыстағы қиын нәрсе сендерге жейтін нан, киетін киім тауып беру ғана емес-тін. Біреуден ілгері, біреуден кейін бізде өлмес күнімізді көрдік қой.Жаман атқа қалмай, әйтеуір сендердің беттеріңе шіркеу түсірмей,қатарыңнан кем қылмай өсіруге тырыстым. Әкең марқұм соғыстан алып келген жарадан қайытты ғой. Көзін жұмарда, «Екеумізді табыстарған тағдырға алғыстан басқа айтарым жоқ. Бес бірдей баламен артымда жалғыз қалып бара жатқанын жаныма бәрінен де қатты батады. Ақылың бар адамсың, сен жыламай жүрсең мен де көрде тыныш жатамын.....» -деп кетіп еді. Бірақ қанша қиналсам да, мен сендердің көздеріңді жәудіретіп қойған емеспін. Қайта әкеңнің айтқан сөзі мені жерге қазық қаққандай шегелей түсті. Оның адалдығымен адамгершілігін өмір бойы кіршіксіз ұстандым. Баласына жақсылық тілемейтін ата-ана бар ма өмірде? Е-е ...қарағым, жұбайлық өмірді алып жүруде мемлекетті басқару ісі секілді қиын шаруа..... Орыс халқының бір әдемі сөзін оқып едім: «Еркек үйдің бір бұрышын ұстап тұрады, қалған үшбұрышты тіреп тұратын-әйел деген...... Сол сөз өте орынды айтылған деп ойлаймын.....» .
Соңғы сөздерді оқығанда Гүлзейнептің көзінен үлкен жас тамшысы тырс етіп хатқа тамып, бір талай жазуды айғыздап, жайылып бара жатты.
Сұрақтар:
1.Гүлзейнеп хатты оқығанда қандай сезімде болды?
2.Ананың балаға деген сүйіспеншілігін сендер қалай түсінер едіңдер?
3.Неліктен ана қанша қиыншылыққа төзді?
4.Баланың анаға деген рухани ішкі сезімінен не байқалады? (жетелеу сұрақтары қойылады.)
Екі қасқыр
(Аңыз)
Баяғының қарттары енді ғана ес біліп келе жатқан немерелерін алдына алып, өнегелі өсиеттерді ақылды аңыз, есті ертегі түрінде жастайынан келер ұрпақтың құлағына сіңіре береді екен. Сондай кемеңгер қариялардың бірі немересіне өмір сырын былай деп айшықтап айтып жатыр екен:Әр адамның көкірегінде екі қасқырдың өзара тайталасына ұқсас тартыс жүріп жатады. Оның бірі күншілдік, қызғаныш, өзімшілдік өтірік сияқты жаман қасиеттерді бейнелесе, екіншісі – сенім, шындық, мейірім, адалдық секілді жақсы қасиеттерді бейнелейді. Бұл екі қасқыр сәт сайын, қадам сайын айқасып, өмір бойы күресумен болады. Сонда зерделі немересі атасының сөзін бөліп, былай деп сұрапты: - Ал ең соңында қай қасқыр жеңеді? Атасы сәл ойланып, немересінің пайымдылығына сүйсіне отырып, жауап беріпті: - Сен қайсысын көбірек қоректендірсең, сонысы жеңеді.
1.Ертедегі қарттар немерелеріне не айтты?
2.Екі қасқырдың айқасын қалай түсінуге болады?
3.Немересі атасының сөзін қалай ұғынды?
1.Аңыз бойынша қандай мейірімділік қасиеттерді ұғындың?
2.Адам бойындағы тыныштықты қалай түсінесіздер?
3.Сабырлылық деген ұғымды қалай түсіндірер едің?
Сөз және мағына.
Күндердің бірінде бір адам алыс сапарға шықпақшы болады. Үйінде тұрған екі қап бидайды өзі келгенше сақтап қоюға көршілеріне қалдырады.
Көршілердің бірі бидайды үйдің астыңғы қабатындағы қойманың бір бұрышында сақтайды. Екінші көршісі қаптың аузын ашып, тұқым ретінде егістікке себеді.
Адам сапардан қайтып оралған соң бидайын алу үшін көршілеріне барады. Бірінші көршісі сақтаған бидайын қоймадан алып шығады. Сыртынан бүтін көрінген қапты ашқанда жартысының бұзылғанын, қалған жартысына құрт түскенін көреді. Ешқандай пайдаға жарамайтын бидайды не істесін?.. Қатты ашуланып, екінші көршісіне барып бидайын сұрайды. Көршісі қолынан ұстап.
- Менімен бірге жүр. Саған бидайыңды көрсетейін,- деп, адамды егістікке ертіп апарады. Жайқалып тұрған егінді көріп:
- Міне, бидайың, үйде тұрса шіритін еді. Оны тұқым қылып сеуіп, егін ектім. Егін піскен кезінде қолымызда қаптар толы бидай болады,- дейді. Адам риза болып күлімсіреп.
- Ия, Аллаға шүкір, көп нәрседен хабары бар, түсінігі мол досымның болғанына. Арғы көршім сөзімнің мағынасын түсінбеді. Оның астарына көңіл бөлмеді. Келесі досым сөзімнің шын мағынасын түсінді.
- Әзіз досым! Жазда егін жиналғаннан кейін маған бидайдың екі қабын ғана жібер. Қалғаны өзіңде қалсын. Саған қалдырған бидайды еңбегіңе қайтарған ризашылығым деп қабыл ал. Саған көп рақмет айтамын,- деді ол
Қай көршісі адамның айтқанын дұрыс түсінді?
Сөзді әр кез тура мағынасында қабылдау қажет пе?
Сөз астары дегенді қалай түсінесіңдер?
Аңыз айту. Асығыс үкім
Бір кісінің үйінің төменгі қабатында ағаш өңдейтін шеберханасы бар екен. Ол есік пен терезе жасап күнелтеді. Бір күні жұмыс істеп жатқанда электр қуаты өшеді. Ұзақ уақыт бойы күтсе де жанбайды. Қасарысқандай, сол кеште тапсыруы керек болған бірнеше терезе бар еді. Біраз демалу үшін үйіне көтеріліп бара жатып сақтандырғышқа көзі түседі. Біреу сақтандырғышты өшіріп қойған екен.
Ажыратқышты (рубильник) қосқанда цехта жарық жанады. Бірақ мұның мәнісін түсіне алмайды. Жұмысқа қайта кіріскенінде сол нәрсе тағы қайталанады. Бірақ бұл жолы кінәлі адамды көрді. Баласы үй мен цех арасындағы сатыдан дыбыссыз, ақырын түсіп, сақтандырғышты өшіріп жатқан кезінде әкесін дәл алдында көреді.
Әкесі он жасқа енді толған баласының мұндай опасыздығын кешіре алмайды. Соның кесірінен бір күні босқа кетті. Бір рет қана істеген болса, бәлкім, үн қатпас еді. Шаштарынан ұстап шапалақпен тартып жібереді. Мүмкін бұл ұрған шапалағы енді қайта опасыздық етуіне кедергі болар. Баласының көз жастарына қарамастан үйіне кіріп, әйеліне былай дейді:
Кейін ең оңай жолын табады. Баласының еш қалдырмай ұстап жүретін күнделігінде достарына қатысты мәлімет бар еді.
Баласы күнделігін көрсеткісі келмесе де тыңдамай, оны оқи бастайды. Баласының ең соңғы бетте былай жазғанын көреді: «Бүгін түнде жаман түс көрдім... Цехта жұмыс істеп жатқан кезде әкемді тоқ ұрған екен. Әкем қауіп – қатерден аман болса екен! Мен қолымнан келгеннің бәрін істеймін!»
1. Осы аңыздағы әкенің әрекетін қалай атауға болады?
2.Баласы неліктен осындай әрекетке барды деп ойлайсыңдар?
3. Мұндай әрекеттерге жол бермеу үшін не істеу керек?
4.Өз өмірлеріңде мұндай жағдай болды ма?
Елдің иесі сендерсіңдер, қарақтарым!
Қ. Қайсенов
Айналайын балаларым, сендерді көргенде өзімнің балалық шағымды еріксіз еске түсіремін. Көз алдыма тай-құлындай тебісіп бірге өскен достарым келеді. Біз де сендер секілді ойынның қызығына тоймаушы едік. Жүгіреміз, жарысамыз, күресеміз, алысамыз. Шыжыған шілденің ми қайнатқан ыстығында өзеннен шықпаймыз. Бәрі қызық, бәрі тамаша. Сонда қол-аяғымыздың тілім-тілімі шығып ашығанын да сезбейтінбіз...
Міне, ұл-қыздарым, бәрің менің немере, шөберелерім сияқтысыңдар. Сондықтан да өте алыстап кеткен балалық шағымды сағына еске алып, сабақ болсын деп ауызға алып отырмын.
Балалық, дәурен өтеді де кетеді. Бірақ, қызығы да, қуанышы да, тіпті ауыртпалығы да аз болмайтын балғын шақтың әсері жадыңіда мәңгі қалады. Өз басым бүгінде сексеннің ен ортасынан ассам да, алаңсыз кездің әдемі әсері санамда сайрап тұр. Ата-ана тәрбиесінің күші шығар, бойыма турашылық, бір сөзділік, қиянат көрсе өршеленіп кететін өршіл мінез, батылдық сияқты қасиеттер молынан енді. Соның бәрі дерлік жан дүниеме балалық шағымда ұялатады. Тек қана жақсы адамдарға үйір болдым. Істерінен, сөздерінен өнеге алдым. Қандай қиын-қыспаққа тап болмайын, өтірік айтпауға, адал жүріп, анық басуға, абыроймен өмір сүруге тырыстым. Бәрі елім үшін, халқым үшін, ұлтымыздың келешегі үшін дедім. Өйткені бізді мектепте оқытқан мұғалімдеріміз солай болуға үйретіп еді.
Биыл көктемде мен сексен беске таядым. Сексен бес деген аз жас емес, айналайын ботақандарым! Артымда мәнді де мағыналы, ащы да азапты, тәтті де тәлімді өмір жолдары қалды. Мен осы жолмен жүріп, оттан да, судан да аман өттім. Кәрілікке адалдықтан айнымай жеттім. Адалдықпен тірлік кешу де оңай емес екен. Бірақ мені бәріне баулыған балалық шақ. Сол үшін де қайтпас-қайсар, өжет те өршіл, қайырымды да қанағатшыл етіп жетілдіріп, қабырғамды қатайтқан балалық шағыма ризамын. Сендер де балдәурен кездеріңде осындай асыл қасиеттерді бойларыңа көп ұялатыңдар.
Тәуелсіз қазақ еліне білімді де білгір, ақылды да алымды, іскер де намысқой азаматтар көп керек. Олар – сендерсіңдер! Елдің ендігі иесі өздерің екенін жадыларыңнан ешқашан шығармаңдар, қарақтарым!
Елдің абзал азаматы болу үшін не істеу керек деп ойлайсыңдар?
« Еңбек жемісі» Б. Әділ.
Әкесі алты гектер егістік жер алған.Сол – ақ екен,қауырт жұмыс басталды да кетті.
Тұр,балам, - дейді әкесі. – Көктемнің әрбір күні жылға азық.Содан үй іші болып жердің басына келеді.Әкесі,шешесі,өзі,екі інісі ... Жұмыс қызу басталып кетеді.Екпегендері жоқ. Сәбіз,картоп,пияз,жүгері,капуста,қауын,қарбыз.
Асан жазғы каникулын атыз басында өт кізді. Екі інісімен сонда қонады. Әкесі шартақ соғып берген. Екіншіде оқитын Досан шай дайындаудың шебері.
Әкесінің айтқаны келді де тұрды. Егін мол өнім берді. Әсіресе қауын-қарбыздар... Теңкиіп көздің жауын алады.Сауда бақшалықта-ақ қызды. Бейтаныс ағалар көлікпен келіп,өздері тиеп әкетіп жатты.
Әкесіә мәз,мұртынан күледі.
Оқудан келісімен Асан атызға асығады, әке-шешесіне көмек беруі керек. Әлі де атызда қалған-құтқан өнім көп.Қызанақтар жерге түсіп,ағып жатыр.
Өткенде ауыл балалары масақ теруге келді.Өзімен төртіншіде бірге оқитын Айкүміс те бар. Екеуі бірге отырып қауын жеді.
- Тойып жеп ал, - деді.
- Кешке бес-алты қауын ала кет.Әйтпесе,үйіне өзім апарып тастайын.Ауыр ғой...
Айкүміс үндемеді. Әдемі жымиып қойды. Бұған өте риза болғаны.Әкесі бүгін өте көңілді екен.
Сол күні үй іші жаңа бешпент – шалбарды қайта-қайта киіп көріп әлек. Ал ең кішкентай Досан болса, жаңа велосипедтің дөңгелегіне жел беріп әлек. Насоспен қосыла мұрны да пыс-пыс етеді.
- Еңбек барысында балалардың қандай қасиеттері байқалды?
- Балалар еңбек нәтижесін қалай көрді?
- Еңбектің жемісін көргенде өздерің қандай сезімде боласыңдар?
