Убыхи

Цæлыккаты Ахмæт (1882-1928)

Уарзондзинады тем æ Райгуыр æн бæстæмæ, адæймаджы æмæ æрдзы бастдзинад ЦæлыккатыАхмæты уацмыс «Бынылзад уыбыхаг»-мæ гæсгæ

Нысан: Скъоладзауты базонгæ кæнын, уацмысы цы историон цаутæ æвдыст æрцыдысты, уыдонимæ; рæзын кæнын ахуырдзаутæм хæлардзинады æнкъарæнтæ æндæр адæмыхæттытæм, уарзондзинад Райгуырæн бæстæмæ, мадæлон æвзагмæ; æрдз æмæ адæймаджы

иудзинад.

2

Уарзондзинады тем æ Райгуы-

р æн бæстæмæ, адæймаджы æмæ æрдзы бастдзинад

ЦæлыккатыАхмæты уацмыс «Бынылзад уыбыхаг»-мæ гæсгæ

Зæххыл рæсугъд цæрынæн фидар

Дыууæ стыр ныфсы ис лæгæн:

Фыдыбæстæ æмæ сæрибар, -

Циу цард æнæ сымах? – Ингæн (Плиты Грис)

3

Уырысы пайда Турчы пайда

1. Хæрам адæмæй сцух 1. Кавказаг адæм кæддæ-

уыдаид, тохыл лæуд риддæр цæттæ уыдаик-

Кавказы адæмтæ ны- кой Уæрæсейы ныхмæ

ссабыр уыдаиккой. хæцынмæ.

2. Лыгъд адæмты зæххытæ 2. Сæ афтид хуырджын

баззадаиккой, зæхх кæ- зæххытыл лигъдæттæ

мæн нæ уыди, уыцы уы- æрцардаиккой.

рысы адæмæн.

4

Убы́хи (самоназвание: убыхск. туахъы) — народ,

родственный по культуре и быту адыгам и абхазцам.

До 1864 года жили на Кавказском побережье Чёрного моря (около 50 тыс. чел.) Коренное население Сочи. Занимались земледелием, садоводством, отгонным животноводством.).

Русский военный инженер (генерал-майор), лингвист и этнограф и кавказовед XIX века, Услар П. К. в 1865 году писал -

"Убыхи — весьма смешанное по своему составу одно из черкесских племен, ближайшая отрасль одного из самых аристократических черкесских племен, абадзехов, с которыми некогда убыхи составляли один народ и жили вместе на юго-западной покатости Кавказского хребта. Впоследствии, отделившись, убыхи заняли территории близ Черноморского побережья.

Убыхский язык — одно из наречий адыгского (черкесского) языка.

5

Уыбыхæгтæ

6

Лигъдæттæ

7

8

Тевфик Эсенч (1904 — 7 октября 1992) — последний носитель убыхского языка. Воспитывался в селении Хаджи-Осман в Турции своим дедушкой Ибрагимом, который родился в Убыхии и прекрасно знал не только свой родной язык, но и в деталях помнил историю выселения убыхов в Османскую империю. В

В Стамбуле у него появилась возможность совместно работать с французским лингвистом Ж. Дюмезилем. Обладая прекрасной памятью и ясностью мышления, Эсенч поведал учёным многое не только о языке, но и о мифологии, культуре и обычаях убыхов. Ж. Дюмезиль свою итоговую работу по убыхскому языку Le verbe oubykh (1975) написал в соавторстве с Тевфиком Эсенчем.

В Турции убыхский язык исчез в 1992 году, когда умер Тевфик Эсенч… Надпись на могильной плите Эсенча: Здесь лежит Тевфик Эсенч, последний человек, знавший язык убыхов.

Трагедия переселения убыхов в Турцию, их горестные скитания на чужой земле и исчезновение этого гордого свободолюбивого народа в результате ассимиляции ярко и с использованием исторических документов описаны в замечательной книге известного абхазского народного поэта и писателя Баграта Васильевича Шинкуба «Последний из ушедших» (Москва, 1976).

Баграт Васильевич Шикунба «Последний из ушедших»

9

• Жили убыхи на древней адыгской земле,
• Веткою были на этом могучем стволе.
• Время окликнет — да где он, ушедший язык?
• Словно история молча застыла на миг!

Исхак Машбаш народный писатель Адыгеи и

Кабардино-Балкарии.

10

Дзырдуатон куыст

• Уæлдзарм худ – шапка из шкуры барана
• Цурк - клин
• Барц - грива
• Æфсургъ - бæх
• Нау - корабль
• Хъизæмæрттæ - страдания, мучения
• Агъуд - чехол
• Цатыр - шатер
• Денджызы хуыдым - водоворот, омут

11

Лигъдæттæ

12

Йæ маст ныхъуыргæйæ ныууагъта йæ райгуырæн хæхтæ, йæ фыдæлты ингæнтæ, бонрухс кæм федта, уыцы хæдзар, йæ фосы рæгъæуттæ, йæ туг æмæ йæ хидæй æлхæд зæххытæ.

13

14

Иууылд æ р с æ з æ рд æ дардтой Стамбулыл. Быхсыдтой с æ хъиз æ м æ ртт æ н, ф æ р æ зтой зындзин æ дт æ н. С æ хъуыдыт æ æ м æ с æ б æ ллицт æ баст уыдысты, дард к æ мд æ р чи уыд, æ б æ р æ г æ хсызгондзинад сын чи хаста, з æ рд æ м æ х æ ст æ г уыцы Стамбулыл!..

15

… алыхуызон низтæ сарæх сты. Адæмыл емынæ сыстад.

Сывæллонæй, зæрондæй, сылгоймагæй никæуыл ауæрды.

Уæддæр ма фæсивæд хъæддыхдæр сты. Сæхихуызæнæй сæм ницыуал ис: рыгæй нал зынынц, сæ дзаумæттæ ныскъуыдтæ, ныппырхытæ сты, цæсгæмттæ – мæрдонхуыз, цæстытæ сæ къуырфыты бамбæхстысты.

16

Изæрыгæтты, бафынæйы размæ, Хатажук, бæхтæ кæм хизынц, уырдæм ацæуы æмæ йæ диссаджы рæсугъд æфсургъмæ кæсынæй нал фефсæды. Йæ тызмæг цæсгом барухс вæййы, мидбылхудт ыл ахъазы.

… йæ бæхы цурмæ бацыд æмæ йæ рæвдауын райдайы: йæ армытъæпæнæй йæ лæгъзытæ фæкæны .

17

18

Лыст æ гкъах, х æ рзконд, даргъкъубалджын, гыццыл с æ р. Й æ сау-сауид буар сынты базырау æ рттывтыт æ калдта.

Йæ зæрдыл æрбалæууыд, иу хатт ыл знæгтæ

куы ‘рхъула сты æмæ йæхицæн

фервæзынæнхъæл куы нал уыди, уыцы

хабар. Суанг ма йæхинымæр мæлæты

размæйы куывды ныхæстæ дзурыныл дæр

фæци. Бæх згъордта æмæ згъордта.Уалынмæ

бахæццæ сты иу бæрзонд æрхмæ.

19

Бæх былæй йæхи фаллаг фарсмæ фехста… Хатажук куы фæфале, уæд фæстæмæ фæкаст æмæ, йæ сурджытæ æд бæхтæ æрхæй бынмæ куыд калдысты, уый ауыдта.

20

21

Хатажук йæ хуыздæр цухъхъа скодта, йе ‘фцæгыл, сыгъзæрин нывæфтыдтæ кæм уыд, фыдæлтыккон уыцы хъыримаг æрцауыгъта, æфсургъыл сбадт æмæ сабыргай араст. Уайтагъд хæрзарæзт, хотыхджын барæгыл адæм сæ цæст æрæвæрдтой.

Бæхы фæрстæ æрбацавта, хъуынджын агъудæй хъыримаг фелвæста æмæ дзы хæрдмæ фæгæрах кодта. Адæм цатыртæй ракалдысты.

22

… Т æ хг æ -т æ хын-иу æ васт й æ б æ хы ф æ ур æ дта æ м æ -иу уый й æ ф æ ст æ гтыл ал æ ууыд, Хатажук-иу йе ‘ хсаргард ф æ цъортт ласта, цыма дзы йе знаджы ц æ вы, уый хуыз æ н-иу куы иуырд æ м, куы инн æ рд æ м февзыста. Й æ у æ лдзарм худ-иу х æ рдм æ фехста, т æ хг æ -т æ хын-иу æ й ацахста, з æ хм æ -иу æ й æ р æ пп æ рста æ м æ та-иу æ й ф æ лв æ ста. Б æ х æ н-иу куы й æ иу фарсыл февз æ рд, куы – инн æ фарсыл …

23

• Хатажукмæ афтæ фæкаст, цыма адæм худтысты, царды йын æппæты зынаргъдæр æмæ уарзондæр цы уыд, уыдæттыл. Цæрæнбонты йæ сæр бæрзæндты чи хаста, уый та сæм хъуамæ хъуыстаид æмæ, цыма ницы ‘рцыд, йæхи афтæ дардтаид. Нæ, уыимæ сахъ хæххон никуы сразы уыдзæн.

24

Хатажук йæ сæр бæрзонд систа æмæ денджызыл йæ цæст ахаста…

… бæхы фæрстæ зын а

нæзына æрбалхъывта… .

… йæ ехсæй февзыста. Æфсургъы астæу

барæджы бын фæтасыд, денджызы йæхи баппæрста æмæ дард кæмдæр,

уылæнтæ сæрибарæй кæм хъазыдысты, уырдæм аленк кодта. Ленк кодта, цалынмæ дыууæйæ дæр денджызы хуыдымы æнусмæ нæ фæтар сты, уæдмæ.

25

• Цав æ р хъиз æ м æ ртт æ байй æ фтой лыгъд

ад æ м?

… алыхуызон низт æ сар æ х сты. Ад æ мыл емын æ сыстад. Сыв æ ллон æ й, з æ ронд æ й, сылгоймаг æ й ник æ уыл ау æ рды.У æ дд æ р ма ф æ сив æ д хъ æ ддыхд æ р сты. С æ хихуыз æ н æ й с æ м ницыуал ис: рыг æ й нал зынынц, с æ дзаум æ тт æ ныскъуыдт æ , ныппырхыт æ сты, ц æ сг æ мтт æ – м æ рдонхуыз, ц æ стыт æ с æ къуырфыты бамб æ хстысты

26

2. Цавæр бæллæхтæ сæмбæлд

Хатажукыл фæндагыл?

Цалынмæ денджызы былмæ хæццæ

кодтой, уæдмæ Хатажук баныгæдта

йæ мад æмæ йæ фыды, сæ мæлæт

ссардтой йæ дыууæ кæстæр

æфсымæры æмæ хо.

27

28

3. Цæуыл дзурæг сты ацы ныхæстæ?

«Йæ маст ныхъуыргæйæ ныууагъта йæ райгуырæн хæхтæ, йæ фыдæлты ингæнтæ, бонрухс кæм федта, уыцы хæдзар, йæ фосы рæгъæуттæ, йæ туг æмæ йæ хидæй æлхæд зæххытæ».

29

Зæххыл рæсугъд цæрынæн фидар

Дыууæ стыр ныфсы ис лæгæн:

Фыдыбæстæ æмæ сæрибар, -

Циу цард æнæ сымах? – Ингæн.

(Плиты Грис)

4. Куыд хонынц лигъдæттæ Турчы бæстæ? Цæуыл дзурæг у уый?

(цытджын падишахы арфæгонд бæстæ; иууылдæр сæ зæрдæ дардтой Стамбулыл; сæ хъуыдытæ æмæ сæ бæллицтæ баст уыдысты, æбæрæг æхсызгондзинад сын чи хаста, зæрдæмæ хæстæг, уыцы Стамбулыл)

30

5 . К æ цы р æ нхъыты б æ р æ г у, Хатажук й æ б æ хы бир æ уарзы, уый?

Изæрыгæтты, бафынæйы размæ, Хатажук, бæхтæ кæм хизынц, уырдæм ацæуы æмæ йæ диссаджы рæсугъд æфсургъмæ

кæсынæй нал фефсæды. Йæ тызмæг цæсгом барухс вæййы, мидбылхудт ыл ахъазы.

… йæ бæхы цурмæ бацæуы æмæ йæ рæвдауын райдайы: йæ армытъæпæнæй йæ лæгъзытæ фæкæны .

31

32

6. Цæмæн ын уыди ахæм зынаргъ йæ

бæх?

Гыццыл ма куы уыди, уæд æй рæгъауы байрæгты ‘хсæн йæхæдæг равзæрста. Зылдис æм, рæвдыдта йæ. Æмæ дзы æмбисондæн хæссинаг æфсургъ рауад.

7. Куыд æгъдауæй йæ фервæзын кодта знагæй?

33

8. Йæ царды æппæты уæззаудæр сахат цавæр уыд?

(йæ бæхимæ йæ фæхицæн кæй хъуыд, уый)

9. Адæм цатыртæй цæмæн ракалдысты, Хатажук йæ бæхыл куы

рацыд, уæд?

10. Цæмæн банымадта йæхи стыр æфхæрдыл, цæмæн смæсты ис?

Уырыссаг салдæттæн йæ бæх уæй кодта æмæ йыл уыдон фæхудтысты, чидæр ма йæм æвзист сом дæр бадаргъ кодта.

34

11. Йæ масты фæндагыл кæй ацыд Хатажук, уымæй раст бакодта?

12. Уыбыхæгтæ æмæ иннæ хæххон адæмтæ сæ райгуырæн бæстæ кæй ныууагътой, уымæй раст бакодтой?

35

• Йæ райгуырæн бæстæйы чи нæ цæры, уый царды ад нæ зоны (ирон).

• Райгуырæн къуым – ныййарæг мад, æцæгæлон зæхх та – дыккаг мад (молдовиаг).

36

37

Теряющий родину — теряет все.

Абхазская пословица

Райгуыр æ н б æ ст æ к æ цыф æ нды æ нд æ р б æ ст æ й æ д æ р зынаргъд æ р у ( башкираг ).

Убыхи. Когда-то они жили на своей земле, на которой испокон веков жили их предки; и были полны надежд — надежд на будущее. Когда-то они мечтали о простых естественных вещах, пели песни, играли свадьбы, с достоинством жили и с достоинством умирали… Но как легко отнять мечту и как легко растоптать надежду. Многое пришлось испытать людям из народа убыхов, вынужденно покинувшим свою землю. Гонимые ото всех и отовсюду, они шли по дорогам, усыпанным мертвыми телами; любившие свободу, они до конца боролись за нее. Да, легко растоптать надежду. Но разве можно вырвать из сердца горца любовь к своей Родине, к своему дому, к своему очагу. Разве что с самим сердцем…

38

39

Зæххыл рæсугъд цæрынæн фидар

Дыууæ стыр ныфсы ис лæгæн:

Фыдыбæстæ æмæ сæрибар, -

Циу цард æнæ сымах? – Ингæн. (Плиты Грис)

В 1864 Россия объявила ультиматум о выселении всем адыгским (черкесским) народам, в том числе и убыхам, с требованием либо принять российское подданство и переселиться в прикубанские степи, либо переселиться в Османскую империю (ныне Турция).