Ашы? саба? жоспары
Та?ырыбы: «Мемлекет нысаны»
Саба?ты? ма?саты:
а) білімділік м?ні:
Та?ырыпты? мазм?нына байланысты білім беру ар?ылы о?ушыларды? азаматты? жауаптылы?ын, ?о?ам алдында?ы міндеттерін т?сіндіру барысында ?аза?стан Республикасыны? мемлекеттік нысаны туралы о?ушыларды? білім ж?йелері мен жа?а т?сініктерін ?алыптастыру
?) т?рбиелік м?ні:
Білімге ??штарлы??а т?рбиелеу – болаша? за?гер ретінде ?аза?стан Республикасыны? мемлекет нысаны туралы білімні? ?ажеттілігін ??ындыру, оны? мазм?нын тере? т?сінуге ??штарлы?ын артыру
б) дамытушылы?
Танымды? ?абілетін дамыту, жа?а м?ліметтерді? негізін ажырата білуге, сызба, слайд жасау, за?ны? ??рылысы мен ?а?идаларын ажырата білуге, ?збетімен ж?мыс жасап, ізденіс ж?мыстарын ж?ргізуге ?йрету
Саба?ты? т?рі: Т?жірибелік саба?
Саба?ты? типі: Жа?а білімді игеру
Саба?ты? к?рнекілігі: Лекция жина?ы, о?улы?, слайд, тест с?ра?тары, бейне ролик.
Саба?ты? ?діс-т?сілдері: Д?ст?рлі, дамыта о?ыту
Саба?ты? ?тілу барысы: 80 мин
І. ?йымдастыру кезе?і: 3 мин
ІІ. ?й ж?мысын с?рау: 20 мин
C?ра?тары: 1. Мемлекетті? пайда болу себептері мен теориялары.
2. Мемлекетті? т?сінігі ж?не белгілер, м?ні.
3. Мемлекет функцияларыны? т?сінігі, т?рлері.
4. ???ы?ты? т?сінігі, белгілері ж?не м?ні.
5. ???ы?ты? функцияларыны? т?сінігі ж?не т?рлері.
ІІІ. Жа?а материалды хабарлау: (40 мин)
1. Мемлекет нысаныны? т?сінігі. ?азіргі заманда?ы мемлекеттер бір – бірінен мемлекеттік билікті? ?алай ?йымдасиырылуына байланысты ерекшеленеді. Мемлекеттік билікті? ?алыптасу, б?ліну ж?не іске асырылу т?сілдеріні? жиынты?ы мемлекетті? нысаны деп аталады. Кез келген мемлекет ?зіні? бас?ару, ?кімшілік – ??рылымды? ж?не саяси т?ртіптері белгілері бойынша ?ш нысан?а б?лінеді.
Я?ни, мемлекет нысаны – б?л ?о?амны? бас?ару, мемлекеттік ??рылым ж?не саяси режим нысандарынан ??рал?ан ??рылымды? ?йымдастырылуы.
2. Бас?ару нысаны. Мемлекетті? негізгі міндеттерін тиімді орындау ?абілеттілігі к?п жа?дайда мемлекеттік билікті? е? жо?ар?ы органдарыны? ?йымдастырылуына, ??рылымына, ?алыптасу т?сілдеріне байланысты болады. Мемлекетті? жо?ар?ы органдарыны? ж?мысын, ?алыптасуын, ?зара ?ызметтерін, міндеттерін, ??зырларын ?йымдастыру, б?лу теориялы? ?ана емес, практикалы? ма?ыз?а ие болады. Себебі, мемлекеттік билік бір адамны? не белгілі бір топты? ?олына шо?ырлануы, керісінше ?р т?рлі мемлекеттік органдарды? арасында б?лініп ат?арылуы м?мкін. Атал?ан жайларды? барлы?ы мемлекетті бас?ару нысанына байланысты болады. Бас?ару нысаны – б?л мемлекеттік билікті? жо?ары орган-дарыны? ?кілеттіктеріні? ?зара ?атынасы, оларды? ??рамы мен ??рылу т?ртібі.
Бас?ару нысаны жо?ары билікті жал?ыз адамны? немесе сайланбалы ал?алы? органны? ж?зеге асыруына байланысты ерекшеленеді. Осы?ан с?йкес, бас?аруды? негізгі т?рлері болып монархия мен республика болып табылады.
Монархия – б?л жо?ары мемлекеттік билікті? бір т?л?ада ?ана, монархта, болуымен сипатталатын бас?ару нысаны. Монарх билікті м?рагерлік бойынша ?мір бойы иеленеді.
Егер монарх мемлекеттік билікті? жал?ыз органы болып табылса, б?л монархия шектелмеген деп аталады, ал жо?ар?ы билік монарх пен бас?а бір органны? арасында б?лінсе, б?л монархия шектелген деп аталады.
Шектелген монархиялар, ?з кезегінде, ?кілдік (дуалистік) ж?не парламентарлы? болып екіге б?лінеді. ?кілдік монархияда монарх ат?арушылы? билікті ж?зеге асыра алады, ол ?кіметті ??ру, министрлерді та?айындау, вето ж?не парламентті тарату ???ы?тарын иеленеді.
Ал парламентарлы? монархияда монархты? ???ы?ты? жа?дайы ?лде?айда шектелген болады, монарх та?айында?ан министрлер парламентті? сенімсіздік вотумына т?уелді болады ж?не монарх за?да к?зделген жекелеген жа?дайларда ?ана парламентті тарата алады.
Республика – жо?ары мемлекеттік билік белгілі бір мерзімге сайланатын сайланбалы орган?а тиесілі бас?ару нысаны.
Республика монархиялы? бас?арумен ?атар пайда болып дамы?ан. Республиканы? ал?аш?ы белгілері б.з.б. І? – ІІІ мы? жылды?тарда Ежелгі Месопотамияны? ?ала – мемлекеттерінде ?алыптас?ан. Республика мемлекеттік билікті? жо?ар?ы органдары халы?ты? еркін дауыс беруі ар?ылы белгілі бір мерзімге сайлау ар?ылы ?алыптасатын бас?ару нысаны.
Республикалы? бас?ару нысаныны? негізгі белгілері т?мендегідей: мемлекет басшысы мен мемлекеттік билікті? е? жо?ар?ы органдарын халы?ты? сайлайтынды?ы; мемлекеттегі органдар мен лауазымды ?ызметтерді? ?мір бойы емес, белгілі бір мерзімге сайлануы; мемлекетті? жо?ар?ы органдарын сайлайтынды?тан олар халы?ты? атынан с?йлеу, ?рекет жасау ???ы?ына ие болады. Ж?не осы т?р?ыдан ?ара?анда мемлекетті? к?зі халы? деп мойындалады; мемлекеттік билікті? за? шы?ару билігі, ат?ару билігі ж?не сот билігі болып ?ш тарма??а б?лініп іске асырылуы.
Халы?ты? ?ай б?лігіні? мемлекеттік билікті? жо?ары органдарын сайлау?а ?атыса алатынына байланысты республика аристократиялы? ж?не демократиялы? болып екіге б?лінеді.
Демократиялы? мемлекеттер, ?з кезегінде, т?мендегідей т?рлерге б?лінеді: 1) парламенттік, б?л мемлекетте саяси ?мірдегі шешуші р?л парламент сайла?ан ?кіметке тиесілі болады; 2) президенттік, б?л мемлекетте сайлан?ан ел басшысы ?кіметті? де басшысы болып табылады, сол себепті, ол ?кімет м?шелерін та?айындайды ж?не оларды ?ызметінен босатады; 3) аралас, б?л мемлекетте ?кіметті президент пен парламент бірлесе отырып ??райды.
Президенттік бас?ару тарихта бірінші рет 1787 жыл?ы Конституция бойынша А?Ш – та енгізілді. Президенттік республиканы? негізгі белгілері: Мемлекетті? басшысы Президентті? б?кіл халы?ты? дауыс беру т?сілі ар?ылы сайлануы; Мемлекет басшысы Президент бір мезгілде ат?арушы билікті? басшысы болып саналады; мемлекеттік билікті? за? шы?ару билігі, ат?ару билігі ж?не сот билігі сия?ты ?ш тарма??а міндетті т?рде б?лінуі; атал?ан мемлекеттік билікті? тарма?тары ж?не мемлекеттік билікті ат?арушы органдарды? арасында?ы ?арым – ?атынас тежемелік ж?не тепе – те?дік ж?йесі мен ?а?идасына негізделіп реттеледі; ?кіметті Парламентті? келісімімен Президент ?алыптастыратынды?тан ол Президент алдында жауапты.
Парламенттік бас?ару барысында б?кілхалы?ты? жолмен сайлан?ан Парламентті? р?лі мен ма?ызы бас?а президент, ?кімет сия?ты институттар?а ?ара?анда жо?ары. ?кімет Парламент депутаттарыны? сайлауымен ?алыптасады ж?не Парламент сенімі ар?ылы елді бас?аруды іске асыру?а м?мкіншілік алады. Сонды?тан ?кімет Парламент алдында жауапты. Парламенттік бас?аруды? белгілері: мемлекеттік билікті? ?ата? тарма?тар?а б?лінуі аны? бай?алмайды. За? шы?арушы ж?не ат?арушы билікті? ынтыма?тасып ?рекет жасау т?ртібі са?талады. Сонды?тан президенттік бас?ару сия?ты емес, парламенттік республика к?п жа?дайда за? шыы?арушы ж?не ат?ару биліктеріні? тепе – те?дігін ?амтамасыз етеді; парламент сайлауында же?іске жеткен ж?не парламентке к?пшілік орын?а ие бол?ан партия не бірнеше партияларды? ода?ы ?кіметті ?алыптастыратынды?тан ол парламент алдында жауапты; Мемлекет басшысы Президентті Парламент сайлайтынды?тан формальды т?рде ?кімет басшысын та?айындау?а ???ы?ы бар.
3. Мемлекеттік ??рылым нысаны. Елді, халы?ты бас?ару ы??айлы болу ?шін мемлекет аума?ы ауыл, аудан, ?ала, облыс, айма?, ?лке, округ, штат, губерния т.б. сия?ты ?кімшілік-??рылымдар?а б?лінеді. Атал?ан ??рылымдарда мемлекетті? бас?ару органдары ??рылады. Олар мемлекет билігін іске асырып жергілікті т?р?ындарды бас?арады. Сонымен мемлекетті? орталы? ж?не жергілікті органдары арасында?ы биліктік ?кілеттілікті б?лу, мемлекетті? т?тас ж?не жеке б?лшектерімен ара?атынасын аны?тайтын билікті? аума?ты? ?йымдасуы мемлекетті? ??рылым нысаны деп аталады.
Мемлекеттік ??рылым нысаны – б?л мемлекетті? аума?ты? ??рылымы, оны? ??рамдас б?ліктеріні? ж?не осы б?ліктерді? ?рбіріні? мемлекетпен ?арым-?атынасыны? сипаты. Барлы? мемлекеттер ?здеріні? мемлекеттік ??рылымы бойынша жай ж?не к?рделі болып екіге б?лінеді.
Жай немесе бірт?тас мемлекет – б?л ?з ішінде б?лінбейтін т?тас мемлекет, оны? ?з ішінде дербес мемлекеттік ??рылымдар болмайды, б?л мемлекетте жо?ары органдарды? бірт?тас ж?йесі, за?наманы? орта? ж?йесі, орта? сот ж?йесі, орта? азаматты?ы мен салы?тарды? бір каналды ж?йесі болады.
К?рделі мемлекет – б?л белгілі бір д?режедегі дербестікке ие жекелеген мемлекеттік ??рылымдардан ??рал?ан мемлекет.
К?рделі мемлекеттерге империялар, федерациялар, конфедерациялар, достасты?тар мен ода?тасты?тар жатады.
Империялар к?штеу ар?ылы ??рылатын к?рделі мемлекеттер, б?ларда ??рамдас б?ліктерді? жо?ары билікке ба?ыныстылы? де?гейі ?рт?рлі бол?ан. Империяларды? басты ерекшелігі – оларды? ??рамдас б?ліктеріні? еш?ашан орта? мемлекеттік-???ы?ты? м?ртебесі болма?ан.
Конфедерация империя?а ?ара?анда ерікті негізде ??рылады. Б?л на?ты бір тарихи кезе? шегінде белгілі бір ма?саттар?а жету ?шін ??рыл?ан мемлекеттерді? уа?ытша ода?ы. Конфедерацияны ??ра?ан егеменді мемлекеттер халы?аралы?-???ы?ты? ?атынастар субъектісі болып ?ала береді, оларда ?з азаматты?ы, билік, бас?ару ж?не сот ?ділдігі органдарыны? ж?йесі болады.
Федерация – б?л к?рделі, ода?тас мемлекет, оны? б?ліктері мемлекеттік ??рылымдар болып табылады ж?не ж?не белгілі бір д?режеде мемлекеттік егемендікке ие болады; федерацияда жо?ар?ы федералды? органдар мен федералды? за?намамен ?атар федерация субъектілеріні? жо?ар?ы органдары мен за?намасы да болады; федерацияда салы?ты? екіканалды ж?йесі пайдаланылады, оны? белгілеріні? бірі болып ?осазаматты? табылады. Федерациялар аума?ты? немесе ?лтты?-мемлекеттік ?а?ида бойынша ??рылуы м?мкін.
Достасты? – б?л орта? белгілермен, біртектілікті? белгілі бір де?гейімен сипатталатын мемлекеттерді? ?йымдастырушылы? бірлестігі. Оларды біріктіретін белгілер экономика?а, ???ы??а, тілге, м?дениетке, дінге ?атысты болуы м?мкін. Достасты?ты? м?шелері – б?л толы?ымен т?уелсіз, егеменді мемлекеттер, халы?-аралы? ?атынастарды? субъектілері.
Ода?тасты? – б?л ?о?амды мемлекеттік ?йымдастыруда?ы ауыспалы нысан. Ода?тасты?ты? негізінде к?п жа?дайда мемлекетаралы? шарт болады. Ол ода?тасты??а кіретін мемлекеттерді? интеграциялы? байланыстарын к?шейте т?седі ж?не оларды конфедеративтік бірлестікке ?арай итермелейді.
4. Саяси режим. Саяси режим (т?ртіп) дегенімізді? ?зі мемлекеттік билікті? іске асырылуыны? амал – айла, ?діс, т?сілдеріні? жиынты?ы. Мемлекеттік билікті? іске асырылуыны? т?сіліне орай билік, ?о?ам ж?не жеке адам арасында?ы ?атынасты? сипаты аны?талады.
Саяси режим – б?л мемлекеттік билікті ж?зеге асыру?а ж?р-демдесетін т?сілдер мен ?дістер. Мемлекеттік биліктегі т?сілдер мен ?дістерді? жиынты?ына ?арай екі т?рлі режимді б?ліп атау?а болады–демократиялы? ж?не антидемократиялы? режимдер.
Я?ни, саяси режимні? т?рапатына ?арай мемлекет нысаны жа?ынан демократиялы? емес (тоталитарлы, авторитарлы режимдер) ж?не демократиялы? (президенттік, парламенттік) болып екі ?лкен топ?а б?лінеді.
Тоталитарлы? латын тілінен аудар?анда «толы?», «т?тас» деген ма?ына береді. Сонда тоталитарлы?ты? барысында б?кіл ?о?ам мен жеке адам ?міріні? барлы? жа?ы т?тастай мемлекетті? ?олына, ба?ылауына шо?ырландырылады. Бір с?збен айтса?, барлы?ы мемлекет ?шін, барлы?ы мемлеетті? ішінде, мемлекетке ?арсы, мемлекеттен тыс ешн?рсе болмауы тиіс, мемлекет м?ддесі бас?а субьектілерді? м?ддесіні? к?рінісі, жиынты?ы, шо?ырлан?ан шо?ты?ы. Тоталитаризмні? сталинизм, гитлеризм, фашизм деген сия?ты т?рлері бар. Батыс Еуропа саясаттану ?ылымында тоталитаризмні? т?мендегідей бірнеше белгілері к?рсетіледі: бір ?ана б??аралы? партия; бір идеологияны? ?стемдігі; б??аралы? а?парат ??ралдарына мемлекетті? ?стемдігі; экономиканы бас?ару мен ба?ылауды? орталы?тан?ан ж?йесі; жаппай саяси ?у?ын – с?ргін.
Авторитаризм к?п жа?дайда тоталитаризмнен демократия?а ?тпелі кезе? ретінде ?арастырылады. Сонды?тан авторитаризм т?сында к?ппартиялылы?, меншікті? к?пт?рлілігі, бірт?тас идеологияны? болмауы, б??аралы? а?парат ??ралдарына мемлекеттен тыс ?стемдікті? пайда болуы т.с.с. ?згерістер ?алыптаса бастайды.
Демократиялы? режимні? белгілері:
1) халы? мемлекеттік билікті ж?зеге асыру?а тікелей (азамат-тарды? референдум?а ?атысуы) ж?не ?кілдік (халы?ты? билікті ?зі сайла?ан ?кілдік органдар ар?ылы ж?зеге асыруы) демократия ар?ылы ?атысады;
2) шешімді к?пшілік азшылы?ты? м?дделерін ескере отырып ?абылдайды;
3) мемлекеттік билікті? орталы? ж?не жергілікті органдарыны? сайланбалылы?ы ж?не ауыспалылы?ы, оларды? сайлаушылар?а есеп беруі, жариялылы?;
4) сендіру, келісу, келісімге келу ?дістері жиі ?олданылады;
5) ?о?амды? ?мірді? барлы? салаларында?ы за?ны? ?стемдігі;
6) адам мен азаматты? ???ы?тары мен бостанды?тары жария-ланады ж?не шын м?нінде ?амтамасыз етіледі;
7) саяси плюрализм, соны? ішінде к?ппартиялылы?;
8) билікті? тарма?тар?а б?лінуі ж?не т.б.
Антидемократиялы? режимні? бірнеше т?рі болады: тирания, деспотизм, фашизм, тоталитарлы? ж?не авторитарлы? режимдер. Антидемократиялы? режимге мына белгілер т?н:
1) бір саяси партияны? ?стемдігі;
2) бір ресми идеологияны? болуы;
3) бір меншік т?ріні? болуы,
4) саяси ???ы?тар мен бостанды?тарды жо??а шы?ару;
5) ?о?амны? сословиелік, касталы? ж?не т.б. белгілер бойынша б?лінуі;
6) халы?ты? т?мен экономикалы? де?гейі,
7) м?жб?рлеу мен жазалау шараларыны? ?стемдігі;
8) сырт?ы саясатта?ы агрессиялы? сипатта?ы ?рекеттер ж?не т.б.
ІV. Жа?а саба?ты бекіту: (14 мин)
V. Саба? бойынша ?орытынды: (2 мин) (о?ушыларды ба?алау)
VІ. ?й тапсырмасы: (1 мин)
