Ашық сабақ Тақырыбы: Ә.Сәрсенбаев «Халыққа жеткіз күйімді»

Күй — музыкалық жанр, қазақ халқының аспаптық пьесасы. Домбыра, қобыз, сыбызғыда шығарылып, тартылып келген.

Күйші– домбырада, қобызда, сыбызғыда күй орындаушы - музыкант. Күйшіні домбырашы, сыбызшшы, қобызшы деп те атайды.

Мысалы, сазгер күйшілер: Құрманғазы, Дина, Дәулеткерей

Күйлер мазмұны аңыз-ертегілерге, нақтылы тарихи оқиғаларға қүрылып, көбіне бағдарламалы түрінде дамыды.

Құрманғазының күйлері жігерлі, екпінді,

Дина 1861 жылы Батыс Қазақстан облысының Жаңақала ауданына қарасты Бекетай құмында дүниеге келген. Әкесі Кенже белгілі домбырашы болған.
Дина 8-9 жасында домбырашылық өнерді жақсы игереді. Құрманғазы Динаның талантына тәнті болып, одан үлкен үміт күтеді, ақыл-кеңес беріп, күйлер үйретеді, оны өзіне шәкірт тұтады. Ұстаз бен шәкірт арасындағы шығармашылық достықты Құрманғазының «Менің оң қолым мен Динаның сол қолын бір кісіге берсе, дүниеде одан асқан домбырашы болмас еді»,-деген сөздері айқын аңғартады.
Дина ұстазының күйлерін үйреніп қоймай, оның күйшілік-орындаушылық өнердегі ерекшеліктерін, дәстүрін жалғастырды.

Күй ойнайды қазағымның қанында,

Күй ойнайды қазағымның жанында.

Жүрегінің, жүрегінің, жүрегінің дүрсілі –

Күмбірлеген домбырасы барында.

Бабамыздың мұңысың сен, домбыра,

Анамыздың сырысың сен, домбыра.

Қазағымның жүрегінен жаралған,

Даламыздың үнісің сен, домбыра!

ҚҰРМАНҒАЗЫНЫҢ ДИНАҒА БЕРГЕН БАТАСЫ

Домбырам – мұрам, ал, балам,

Мүлкім осы қалдырған.

Ұсынамын қолымнан,

Иелік ет балдырған.

Құрманғазы кім десе,

Өмірін отқа шалдырған.

Күйімді тарт күңірентіп,

Тыңдаушысын қандырған.

Домбырам менің ырғайды,

Екі шегі тынбайды.

Пернелері қозғалып,

Бұзылмайды, сынбайды.

Аман болсаң, Динажан,

Сенімен бірге жырлайды.

Серігің болсын домбырам,

Қалған саған күй мұра.

Ұрпағым сенен тыңдайды.

Ана тілі
Тақырыбы: Ә.Сәрсенбаев «Халыққа жеткіз күйімді»
Мақсаты:
1) Ә.Сәрсенбаевтың «Халыққа жеткіз күйімді» әңгімесінің мазмұнын ашу, күй атасы Құрманғазы және Дина туралы тереңірек түсінік бере отырып, өз бетінше білім алуға үйрету;
2) Мәтін желісінде түсінік бере отырып сөздік қорын молайту, әр оқушының қабілетін, ойын, тілін дамыту, түсініп оқу дағдысын қалыптастырып, есте сақтауға дағдыландыру;

3)Дарынды, білімді, өнерді сүюге, оны құрметтеуге, берген антын орындауға және ұлттық өнерді насихаттауға тәрбиелеу;

Әдісі: ой-тастау, сұрақ-жауап, ойын, көрнекілік, түсіндіру;
Түрі: кіріктірілген.
Көрнекілігі: Дина мен Құрманғазы суреттері, слайдтар, домбыра, тірек-сызбалар, сәйкестендіру бетшелері;

Сабақтың барысы:
1)Ұйымдастыру кезеңі
Психологиялық дайындық
- Ақ көңілді жүрекпен
Ақ ниетті тілекпен
Амандасып алайық
Қонақтарға ізетпен


- Жылдың қай мезгілі?
- Қыс айындағы өзгерістер?
- Қыс туралы тағы не білесіңдер?
- Айнала аппақ, аппақ тыс
Аяз алып келді қыс
Қар атысып тоңбаймыз
«Аққала» соғып ойнаймыз

2)Үй тапсырмасын тексеру Ойын: «Аққала құрастыру»
Сұрақ-жауап әдісі бойынша:

1. Сәкеннің анасының есімі.

2. Мәтінде қай жыл мезгілі суреттелген?

3. Омар қандай адам?

4. Сәкен қарындастарының несін тарап беретін еді?

5. Қолы қысқалау көп балалы адам.

Ребус шешу Құрманғазы Дина

3)Жаңа сабақ
а)Автор туралы түсінік
Қазақстанның халық жазушысы
1905 ж Атырау облысы Құрманғазы ауд.дүниеге келіп, 1997 ж дүниеден өтті.

(1861-1955)
Батыс Қаз. обл.туған
Ұстазы Құрманғазы
Күйші, сазгер
Анасы Жәмиха, әкесі Кенже

Оқулықпен жұмыс
Жаңа сабақты түсіндіру

«Есіңде сақта!»
1.Қазірде Алматыда Құрманғазы атында Қазақ ұлттық консерваториясы;
2.Алматыда Құрманғазы атында Қазақ мемлекеттік халық аспаптар оркестрі;
3.Құрманғазы атында аудан, көшелер, мектептер бар;
4.Атырауда Құрманғазы атында мәдениет сарайы;
5.Құрманғазы ауданында Құрманғазы атында саз колледжі

1)тізбектеп оқу

ә)Түсіндірме сөздіктер
Атырау – өзеннің аты
Мұра – кейінге МҰРА ЕТІП ҚАЛДЫРУ.

б) Сұрақтарға жауап алу

Құрманғазы мен Дина қай жылы кездесті?

Құрманғазы неге налыды, неге қуанды?

Құрманғазы мен Динаның қандай күйлерін сүйіп тыңдайсың?

Динаның Құрманғазы алдында ойнап берген күйі қалай аталады?

Дина атасына қандай ант берді?

Құрманғазы Динаға қандай бата берді?

Сергіту сәті.

Күй ойнайды қазағымның қанында,

Күй ойнайды қазағымның жанында.

Жүрегінің, жүрегінің, жүрегінің дүрсілі –

Күмбірлеген домбырасы барында.

Бабамыздың мұңысың сен, домбыра,

Анамыздың сырысың сен, домбыра.

Қазағымның жүрегінен жаралған,

Даламыздың үнісің сен, домбыра!

Сурет бойынша жоспар құру

Жоспар

1.Жар жиегіндегі қария.

2. Арындаған асау күй.

3. Домбыра ұстаған жас қыз.

4. Күйші назы.

5. Кек күйі Құрманғазы.

6. Антқа адалдық.
Топпен жұмыс 1 топ
а) «Жүйрік ойлы, тапқыр кім?»
(Мына сөздерді дұрыс орналастыру арқылы Құрманғазының Динаға мұра етіп қалдырған сөзін оқи аламыз)
2 топ

. «Өткенге көз жіберсек»
Құрманғазының күйлері
Күйлері
Лаушкин
Адай Кішкентай
Кісен ашқан Алатау
Серпер Сарыарқа
Балбырауын

3 топ Өнер туралы мақал мәтелдер жазу.

8.Қорытынды
Құрманғазы Дина қанша күйі бар? 60-тан астан күйі бар,
мұрасы қалаә жалғасты? ұрпақтан –ұрпаққа жалғасты
Дина қандайкүйші? Талантты, Дарынды аманатын жеткізді
Дина мен Құрманғазы Күйші,сазгер Тарихта есімдері қалған

Халықтың күйші-сазгері, қазақ мәдениетінің көрнекті қайраткері, Қазақ КСР-інің халық әртісі (1944; 1940 жылдан Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген әртісі) –1861 жылы Батыс Қазақстан облысының Жаңақала ауданына қарасты Бекетай құмында дүниеге келген. Әкесі Кенже белгілі домбырашы болған.
Дина 8-9 жасында домбырашылық өнерді жақсы игереді. Оның ұлы күйші Құрманғазымен кездесуі (1870 ж) болашақ өнер жолында шешуші рөл атқарды. Құрманғазы Динаның талантына тәнті болып, одан үлкен үміт күтеді, ақыл-кеңес беріп, күйлер үйретеді, оны өзіне шәкірт тұтады. Ұстаз бен шәкірт арасындағы шығармашылық достықты Құрманғазының «Менің оң қолым мен Динаның сол қолын бір кісіге берсе, дүниеде одан асқан домбырашы болмас еді»,-деген сөздері айқын аңғартады.
Дина ұстазының күйлерін үйреніп қоймай, оның күйшілік-орындаушылық өнердегі ерекшеліктерін, дәстүрін жалғастырды. Өзі өсіп-өнген ортадағы күйшілік өнерді толық меңгеру, Құрманғазының «мектебінен» өту - Динаның домбырашылық өнерін шыңдай түсті. Ол өз жанынан күй шығара бастайды.
Динаның тырнақалды «Бұлбұл», «Байжұма», «Көгентүп» атты күйлерінде халықтың күйшілік дәстүрі айқын сезіледі. 1916 жылғы Қазақ даласындағы ұлт-азаттық көтеріліс Динаның шығармашылығына елеулі әсер етті. Осы оқиғаға шығарылған «1916 жыл» күйінде Құрманғазының Исатай мен Махамбетке арнаған «Кішкентай» күйінің әсері байқалады. Бұл күйде Дина жарқын болашақ пен азаттық өмірді аңсаған ұстазының асыл арманын одан әрі жалғастыра түскендей болады. Күйшінің сазгерлік шығармашылығының кемелденіп, күйшілік-орындаушылық өнерінің шабыттанған шағы – кеңестік дәуір.
1937 жылы ол халық өнерпаздарының Республикалық байқауына қатысып, I жүлдеге ие болса, 1939 жылы Мәскеуде өткен халық музыкалық аспаптарында орындаушылардың Бүкілодақтық байқауында I орынды алып, «Домбыраның Жамбылы» атанды. Оның нәзік сазды «Әсем қоңыры», тау өзенінің тасқынындай жігерге толы «Тойбастары» қазақтың ұлттық ою-өрнегіндей түр ерекшелігімен, музыкалық үн-бояуымен, терең тебіреністі мазмұнымен қазақ жаңа заман күйлерінің негізін салған үздік туындылар. Сазгер заман шындығын өз шығармашылығында асқақ шабытпен, қуаныш сезіммен жыр етті. Мысалы, «Жеңіс», «Ана аманаты», «Сегізінші март», «Сауыншы», «Еңбек Ері» т.б Құрманғазының, Дәулеткерейдің дәстүрін дамыта келіп, Дина қазақтың бергі дәуіріндегі күйшілік өнерін жаңа бір белеске көтерді. 1955 жылы Алматыда қайтыс болды.

1 топ
«Жүйрік ойлы, тапқыр кім?»
(Мына сөздерді дұрыс орналастыру арқылы Құрманғазының Динаға мұра етіп қалдырған сөзін оқи аламыз)

қалдырдым,

Мұрамды саған

күйімді халыққа

жеткіз

2 топ

«Өткенге көз жіберсек»
Құрманғазының күйлері

3 топ

Өнер туралы мақал мәтелдер жазу.

1. Жатақ ауылы.

2. Сәкеннің батылдығы.

3. Омардың секем ауылы.

4. Сәкеннің үй шаруасына араласуы.