КІРІСПЕ
Қазір әлемдегі түрлі қауіп-қатерлердің көбеюімен қоса, адамзатқа келер тағы бір қауіптің басы қылтиды. Ол – табиғат тепе-теңдігін сақтаушы кәдімгі көбелектердің жойылып бара жатқандығы.
Жаз келсе, көк орай шалғында көбелек қуып ойнайтын балалықтың бақытты сәттері қаншама. Әсіресе, қалада туып, қалада өскен балалар үшін.
Иә, қызыл ала, ақ-сары, көгілдір көбелектер біреуге балалығын есіне түсірсе, енді біреуді жаратылыстың сұлулығындай еліктіріп, еріксіз тамсандырады.
Астана қаласындағы «Думан» ойын-сауық орталығында ашылғанына жыл толған «Көбелектер көрмесі» соның дәлелі.
Жазғы демалысымда ата-анаммен бірге Астана қаласына бардым.Көрмедегі әртүрлі көбелектерді көргенде өзімнің қалай қызығып кеткенімді байқамай да қалдым.
– Бұл жұмысты зерттеуді сол кезден бастадым.
– Көрмеде тропикалық көбелектердің соңғы екі циклі өтеді екен. Яғни, өсіруге қолайлы болу үшін алғашқы екі кезеңнен өткен «қуыршақтарды» ғана алып келеді. Олар осында келген сәтінде тамаша көбелекке айналады. Қуыршақтарды ұстайтын жердің температурасы 30 градустан төмен болмауы керек, мейлінше тропикалық климатқа жақындатып, ылғалдылық мөлшерін сақтау керек. Ол үшін арнайы құрал арқылы ауаға бу жіберіп, ылғалдандыра- ды.Көбелектерді жемістің нәрімен, су араластырылған балмен қоректендіреді екен. Алғашқы кездегідей емес, қазір менің көбелектерге деген ықыласым артты. Менің ғылыми жобама дайын материал ретінде зерттей бастадым. Көрмеге бірнеше рет бардым.Қазір қызығушылығым ерекше. Тіпті көбелек -тердің түрлерін үйімде жинақтап ұстағым да келді.
Тірі көбелекті пәтерімізде ұстауға болады ма деген сұрақ мазалады?! Оңай емесекен, оның басты қиындығы – ауа ылғалдылығының төмендігі болса керек. Құрғақ ауада тропикалық көбелектердің мұрттары мен аяқтары сынып кетеді. Ауа құрамын арнаулы құралмен өлшеп су бүріккішпен ылғалдап ұстауға болады. Түнде қағаз қораптың түбіне ылғалды шүберек салып, жауып қою керек. Көбелектер жабық қорапта тұншықпайды.
Тақырыптың өзектілігі. Болашақ ұрпақ оқушыларға көбелектің ерекше қасиеттері мен сыртқы түрін,тіршілік ету мекені мен бейнесін ашып көрсету. Көбелектің түрлерін талдап, толық мәліметтер беру. Табиғатпен үйлесімділікте өмір сүре алатын, айналадағы қоршаған ортаға деген өзінің іс-әрекеттерін сезіне білуге қабілетті экологиялық ойлау өрісі дамыған тұлғаның қалыптасуы.
Жұмыстың мақсаты: Көбелектің ерекше қасиеттерімен таныстыру, көбелектің ғылыми жіктелуін, жалпы сипаттамасын, тіршілік мекені мен бейнесін зерттеу.
Жобаның міндеті: Сыныптастарыма, құрбыларыма көбелек туралы толық мәліметтер, мағлұматтар беру;
Көбелектің түрлерін талдау, ерекшеліктерін зерттеу
Эстетикалық талғамын дамыту. (табиғат әсемдігін сезіне білу)
Тірі табиғатты қорғауға тәрбиелеу.
Тірі табиғат обьектілеріне деген қызығушылығын ояту және бақылау дағдыларын қалыптастыру.
- Көбелектер
Көбелектер - қабыршаққанаттылар отрядының екінші атауы. Қабыршаққанаттылар отрядының негізгі тұқымдастары: ақ көбелек, мүр көбелек, түн көбелектері, қан көбелек, көгілдір көбелектер, кәдімгі күйе көбелектері, т.б. Көгілдір көбелектер қанатының үстіңгі жағы көгілдір (тұқымдастын аталуы осыдан), кейде көк, жасыл, сарғыш-қызыл, ал астыңғы жағы көкшулан түсті, онда ұсақ көзше дақтары болады. Қанаттарын жайған да ұзындығы 20-40 мм-ге жетеді. 1000-ға жуық түрі белгілі. Жұлдызқұрттары өсімдіктер арасында тіршілік етеді. Қазақстанда 9 түрі ұлттық "Қызыл кітап- қа" енгізілген. Кәдімгі күйе көбелектерінің қанаттары ұзын және жіңішке (осы бөлігінде жалпақ шашақша түктері болады) келеді. Қанатын жайғанда ұзындығы 0,9-1,2 см болады. Бұл тұқымдастың өкілдері жүннен, теріден жасалған бұйымдарға зиян келтіреді және азық-түлік қорын бүлдіреді. Негізгі түрлері: ішек көбелегі, жиһаз көбелегі, қамбар көбелегі.
Қабыршақ қанаттылар, көбелектер (гр. Lepidóptera, көне грекше: λεπίς, көне грекше: λεπίδος — қабыршақ және көне грекше: πτερόν — қанат) – жәндіктер класының бір отряды.
Эволюция
Бұлардың қазба қалдықтары бор кезеңінен белгілі.
1.1 Таралуы
Жер шарында кең тараған. Қабыршақ қанаттылырдың 200-ге жуық тұқымдасқа бірігетін 140 мыңдай түрі белгілі. Қазақстанда 3 мыңнан астам түрі кездеседі.
1.2 Көбелектің жалпы сипаттамасы
Екі жұп қанаттары болады, олардың беттерін ұлпа қабыршақ басып жатады (отрядтың аты осыған байланысты қойылған). Бұл қабыршақтар көбелектің қанаттарын алуан түске құбылтып тұрады. Қабыршақтарының құрылысы, ондағы пигмент түсі әрбір түр, жүйеленімдік топта әр түрлі болады. Қанат -тары бір-бірімен ілмек арқылы жалғасады. Қанатының түсі арқылы күндіз ұшатын көбелектер өз түріне жататын көбелектерді ажыратады, сондай-ақ қанатының түсі мен оның бетіндегі өрнегінің қорғаныштық та маңызы бар. Қабыршақ қанаттылырдың денесінің ұзындығы 3 – 8 мм-ден 200 – 300 мм-ге дейін ең ірісі – Оң түстік Америкалық қоңыр көбелек (жайған қанатының ұзындығы 30 см-дей), Еуропа көбелектерінен – емен көбелегінің қанаты 12 – 15 см. Аузы гүлдің шырынын соруға бейімделген, ұзын тұмсыққа айналған. Тыныштық күйде ол шиыршықталып оралып жатады. Кейбір түрлерінде мұндай тұмсық жетілмеген. Денесі бас, кеуде және құрсақ бөлімдерінен тұрады. Басында бір жұп фасетті көздері, көзшелері және иіс, дәм сезу қыз- метін атқаратын мұртшалары орналасқан. Бұлардың көру органы жақсы жетілген. Дәм сезу органдары тек аузында емес, кейде аяғында да болады. Кеудесінде үш жұп аяқтары және екі жұп қанаттары бар. Құрсағында 2 – 5 қос «жалған» аяқтары болады.
