Шал а?ын ауданы
Социал негізгі мектебіні?
3- сынып о?ушысы
Амангелді Ай?аным
Н?рым?ызыны?
Кіріспе
1.1.С?н ж?не ?олданбалы ?нер
С?н ж?не ?олданбалы ?нер – с?н ?неріні? бір саласы, т?рмыс?а ?ажетті к?ркем, жи?азды? заттарды жасайтын шы?армашылы? т?рі. Негізінен т?рлі ?й жи?азда-
рын(мебель, зергелік ою- ?рнекпен ?шекейленген заттар, тіршілікке ?ажетті с?ндік ??рал-жабды?тар, сувенирлер, ??мыра, сый кеселер т.б) жасайды.С?н ж?не ?олдан
балы ?нерді? материалдары – металдар, керамика, а?аш, ?ыш, шыны,асыл тастар, с?йек, был?ары т.б. Негізгі технологиялы? ?дістері - к?ркем оймыш,шекіме,к?ркем
жазба, кесте, ??йма т.б. болды.А?аш ?сталары сан алуан с?йектен ою - ?рнек салын?ан – ?й жи?азын (керует, асадал, ?стел, кебеже т.б. ыдыс – ая? (ожау,т?рлі тоста?ан, кесе ?зірлеуде ас?ан шеберлік к?рсетіп ол ?шін к?геріс ж?не геом, ?рнек т?рлерін пайдаланды.
1.2. ?аза? шеберлері а?аштан жасалатын ?й жи?аздары
Ертедегі жи?аз т?рлері К?шпелілерді? ?й жи?аздары мен ыдыс-ая?тары к?нделікті т?рмыс жа?дайларына байланысты а?аштан жасалып, с?йек, т?рлі-т?сті металмен ?апталды. Оларды? к?п тара?ан т?рлері: т?сек а?аш, жасты? а?аш, ж?кая?, кебеже, санды?, ?бдіре, жа?лан, ?затылатын ?ыздарды? ?ол санды?ы, асадалар, ?ант ша??ыш то?па?, саба ая?, піспек, астау, таба?, тегене, шара ая?, тоста-?ан, ожау, ?асы?, к?бі, а?аш шелек, келі, келсаб та?ы да бас?а б?йымдар.
?аза? шеберлері а?аштан жасалатын ?й жи?аздары мен ыдыс-ая?ты? бетіне ою ойып, оны бояп, ?рнектеп, жар?ыра?ан тастармен, шынылармен к?ркемдег
II. Негізгі б?лім.2.1. Санды? с?зіні? ма?ынасы
Санды? –с?зіні? 4 ма?ынасы бар.Біріншісі - ?й жи?азы –санды?. Екіншісі - ?І-ІХ ?асырда?ы т?ркі ??рыпты? ескерткішті- санды? деп ата?ан.?шіншісі- затты? ??рамынды?ы жеке б?ліктерді талдауды – санды? ?атынас дейді. Т?ртінші математикалы? есептерді жуы? т?рде шы?ару т?сілін - санды? талдау дейді.
болып табылады. Бізге керегі бірінші т?рі. Ол- киіз ?йді? а?аш жи?аздарны? бірі. О?ан киім-кешек, асыл б?йымдар салынады. ?аза? шеберлері санды?ты ?айы?, ?ара тал а?ашыны? с?регінен жаса?ан. Сыртынан к?ркем етіп темір, мыс жапсырмамен, ?атырма ою-?рнектермен безендірген. Санды?ты т?рмыста ?олданылуына ?арай к?лемі де ?р т?рлі.
Кіші санды?тар 30-60 см болса, ?лкендері 60-120 см\ге дейін жетеді. Санды?ты? ?лкенін абдыра, кішкенесін б?гіребас деп атайды, ж?не де кебеже, асадал, жа?лан болып б?лінеді.
2.2. Санды? деген не?
Санды? – ?аза? хал?ыны? байыр?ы ?й жи?аздарыны? бірі . А?аш ?сталарыны? а?аштан, с?йектен оймыштап жаса?ан киіз ?й жи?аздарыны? ішінен к?п орын алмайтын, ?й т?рмысында т?тыну мен с?ндік м?ні зор б?йымны? бірі – санды?.
Санды? – киім-кешек, та?ы да бас?а заттарды салып ?ою?а арнал?ан жи?аздарды? к?рікті т?рлеріні? бірі. К?п халы? оны ерте кезден-а? пайдаланып келеді. А?аштан жасалып, сырты ?рнектеп сырланады, ?а?ылтырмен ?апталып, ?шекейленеді. Санды?ты? ?лкені - ?бдіре (абдыра), кішкентайы – ?олсанды?, кесе, а???ман т?різді ?й ?бзелдерін салу?а арнал?ан т?рі – б?гіребас. Санды?ты? алды??ы беті ?а?ылтырмен ?аптал?аны – ?аптама санды?, алды??ы жа?ы оюлы был?арымен к?мкеріліп, асыл- тас орнатыл?аны, к?міс ?шекей бастырыл?аны – жа?ылан деп аталады.
2.3. Санды? т?рлері.
№
Санды? т?рлері
?олданысы
Ерекшелігі
1.
Абдыра
?й б?йымдары мен ?са? т?йек заттарды са?тайтын к?лемі ?р т?рлі болып келетін санды? т?рі.
?оз?ау?а ы??айлы болу ?шін екі б?йіріне ?ос-?остан т?т?а орнатып, ?а?па?ына ??лып салынады.
2.
Кебеже
Ас-та?ам са?тау?а арнал?ан м?лік
К?ші ?онда т?йеге арту ?шін т?рт шетіне ?айысына
?ткізетін тесігі бар ??ла? жаса?ан. Т?рт ??ла? кебежені? астына ж?кая? ?ойылмайды. ?а?па?тарын оймыштап бедерлеп ?шекейлейді. Бір ?йде 3-5 кебежеге дейін бол?ан.
3.
Асадал
Ыдыс-ая? са?тау?а арнал?ан ерекше м?лікті? бірі
Ол кебеже, абдыра?а ?ара?анда биік болып келеді. Екі немесе ?ш ?абат с?релеріне к?містелген, с?йектелген ?а?па?тар орнатылады.
4.
Б?гіребас
Шай ?бзелдерін (кесе-ая?, а???ман, т.б ?шекей-зергерлік б?йымдарды салу?а арнал?ан ша?ын т?рі.
Ерекше с?ндеп, с?йектеп, бедерлеп, к?містеп, ?шекейлеп ?ста?ан. Бет жа?ына ж??а мыс, ?а?ылтыр, жез ?а?ылтырларды шаршылап, керег к?здеп ?адау ар?ылы ?шекейлеген.
5.
Жа?лан
(шабадан- чемодан)
Киім-кешек, мата, п?л сия?ты ба?алы заттарды салып са?тау?а арнал?ан.
Был?арымен ?аптал?ан, ??йма к?міспен ?шекейленген, к?ркем оймыш шекіме ?олданылады.
2.4. Санды? ?асиеті
Ата-бабамыз к?шіп-?онып ж?ргендіктен ет, ыдыс-ая? т.б, заттарды ?ол?а ?стап ж?ру ?иын бол?анды?тан санды?ты? ма?ызы ?те зор бол?ан. Санды?та?ы ет к?п т?рса б?зылмай, ыдыс-ая? сынбай са?тал?ан. Санды?та?ы заттар бір ай емес, бір жыл б?зылмай т?р?ан. Сонды?тан ата-бабамыз ?асиетті ?ара санды?ты ??рмет- т?т?ан.?азіргі заман?ы то?азыт?ышты? р?лін ат?ар?ан. Басты ерекше ?ор?аныш
ты?, са?тандыр?ышты? ?асиетіне ?арап аса к??іл б?лгіміз келеді. Осы ?асиетіне орай санды?ты ?олдану ?ажеттілігін сезінеміз. ?йткені ?зі ы??айлы, ішіне не сал-
са?ыз да са?талып, шашырамай, жина?ылы? к?рсететін жи?азды? осы бір т?рін ма?таныш т?тамыз.
2.5. Салыстыру
Кебеже - ??рт, с?р ет са?талаты? ыдыс. Ол санды?ша ?лгіде жасалады. Т?рт та?ан?а та?- тай ??растырып, ?рнектеп боялады, с?йектен, к?містен ?рнек салына- ды, к?міс мы? шегеленеді. Кебежені т?йеге те?деп, ішіне жас балаларды да отыр?ыз?ан. ?аза?станны? барлы? айма?ында кебежені? кескіні мен жасалу т?сілі бірдей бол?анымен, бет жа?ын к?ркемдеуі ?р ?илы. Орта есеп бойынша, кебежені? ?зынды?ы – 70-90, биіктігі 40-50, ені 40-45 сан-тиметрдей. Кебежені? т?рт ?абыр?асы, т?бі мен ?а?па?ы т?рт ?ырлы ?азы? ар?ылы біріктіледі. Шеберлер кебежені? бет жа?ына келетін екі ?азы? беттерін, оны? басы мен ая? жа?ын м?сіндеп, к?ркемдейді.
Кебеже - тама? са?тау?а арнал?ан санды??а ??сас а?аш б?йым. Кебежені? т?бі ?алы? та?тайдан жасалады. Оны? ?а?па?ы санды?ты? ?а?па?ы сия?ты, кейде жармалы да болып келеді. Жармалар не к?лдене? кергіш а?ашпен, не таспамен жал?астырылады. Кебежені? беті де кейде сырмен, кейде с?йекпен ою салып ?шекелейді
Абажа – кебежені? ?лкен т?рі, ?й жи?азы. Оны та?тайдан жасайды. Киізбен, был?арымен, ?а?ылтырмен де ?апталады. М?нда ыдыс-ая?, тама?ты са?тап ?ояды. Оны? астына ?шекейлі ж?кая?ты да ?ою?а болады. ?бдіре (абдыра) – зат са?тай-
тын ?лкен санды?. Сыртын ?а?ылтырмен ?шекейлеп ?аптап та ?ояды. Этнографтар абдыра с?зін т?ркі тілінде «абы?», «абыт» (бірде?ені «ты?у», «жасыру») с?зінен шы?уы м?мкін деп те жорамалдайды. ?азір де ?бдіре, санды?ты? бас?а да т?рлері жасалып, т?рмыста ?олданы-лып ж?р.
Асадал - тама? пен ыдыс-ая? са?тау?а арнал?ан кебеже тектес ыдыс. Асадал мы?ты ?рі же?іл а?аштан жасалады. Асадалды? т?бі оны? ішкі жа?ында?ы жиекшелерге тірей орнатылатын ?алы? та?таймен, ?сті?гі беті ж??алау та?таймен жабылады. Алды??ы бетінде топсамен бекітілген бір кейде екі жармалы есігі ж?не суырмасы болады. Асадал с?нді болу ?шін оны? бетін ?р т?рлі бояулармен ?рнектеп сырлайды не с?йекпен ?рнектеп ?шекейлейді. Асадалды? ?йдегі орны - ?азан-ая? (сол жа?) жа?.
Жа?ылан - санды?-ты? к?не т?рі. ?аза? даласында Х?ІІІ-ХІХ ?а- сырда ке? тара?ан. Киім- кешек бас?а да б?йым-дарды ішіне салып ?ояды. ?лгісі ?бдіре т?різді. Оны? негізі ж??а та?тайлардан ??растырылады, сырты т?гелдей был?ары
мен ?апталады, бет жа?ы ?ана ?р т?рлі ?діспен к?ркемделіп, ?зынды?ы 60-70, ені мен биіктігі 30-35 сантиметр болады.Сыртында?ы был?ары?а ?ош?ар м?йіз, ?ос м?йіз, сы?ар м?йіз сия?ты ою-?рнектер ж?ргізіледі. Жа?ланны? бетіні? д?л ортасынан д??гелек, екі шетінен жапыра? т?різді д??ес к?здер к?ксауыр был?ары-
мен ойыстырылады да, т?рт б?рышында?ы д??гелек ж?лдыз т?різденіп бастырыл-
?ан ?рнекті? ортасына к?міс к?здер орнатылады. Кейбір жа?ыландар был?арымен де ?апталады.
?олсанды? – ?затылатын ?ыздар?а арнап жасалатын, киім-кешек, ?рт?рлі заттар салынатын б?йым. Ол б?рындары ?ыз жасауыны? ??рамына кіретінді. К?лемі ша-
?ын, ?зынды?ы – 45-50 сантиметр, ені 20-30 сантиметр, биіктігі – 15-20 сантиметр болып келеді. А?аштан жасалып, бірт?сті бояумен сырланады. С?н ?у?ан адамдар оны? беттеріне н?с?алы, бедерлі оюлар ой?ыз?ан,т?рлі-т?сті бояулармен сан ?илы ою-?рнектер сал?ыз?ан. Оны жасат?анда неше т?рлі ш??а, асыл тастар, с?йек пен к?міс ?шекейлермен де безендірткен.
2.6. Болаша?та?ы жи?аз т?рі
Ежелгі ата-бабамызды? м?расы санды?ты ?азіргі жа?андану заманында к?п ?олдана бермейміз.Сонды?тан да ХХІ ?асырда одан кейінгі ?асырларда осы жи?аз-
ды? жо? болып кету ?аупі бар ма деп ойлаймыз. ?йткені ?азіргі та?да ?асиеті мен ерекшелігіне ?арай ?олданыста к?п емес. Тек оны ата-?желеріміз бар ?йден к?руге болады. ?рбір ?йден сувенир т?рі ретінде ?ана к?рініс табады. А?ашты? адамзат?а,
т?рмыс-тіршілігіндегі ?олданылатын орнымен ?атар ата-бабаларымыз ?шін ?асиетті де, киелі а?ашты? орны бір б?лек екенін бай?аймыз. “Ел іші-?нер кеніші” дегендей бізді? ?лкемізде де а?аштан т?йін т?йетін небір ата?ты шеберлеріміз бол?ан.Мысал?а,соны? бірі жерлесіміз белгілі ?ол?нер шебері-Айдос М?рат?лы атамыз.Халы? шеберлеріні? а?аштан жаса?ан,ке? тара?ан б?йым -
дарыны? бірі-санды?.О?ан киім-кешек т.б. заттарды салу?а арнал?ан.?ыз ?зат?анда ?ыз жасауы санды? бол?ан.А?аштан жасал?ан ?й жи?аздарыны? безендіру т?сілдері
ні? де ерекшеліктері бар. ?лтты? м?ра, ?аза? хал?ыны? санды?ын жа?андану заманында?ы жи?аз т?р-леріні? ішінен к?ргіміз келеді.?лтты? ?згешелігімізді? бір ?ыры а?ашты к?ркем ??деу ?дісін, егер де, ?ндірісте ?лтты? ерекшелікті са?тай отыра, технологиялы? ?діс к?ркем оймыш, ??йманы пайдаланып, ою- ?рнектеп, асыл тастармен безендіріп, бедерлеп жасалса на?ыз ?ымбат, к?зді? жауын алатын бас?а елдерді? жи?азынан кемде- кем болмас еді. ?йткені, ?аза? ?олданбалы ?нері эстетикалы? к?з?арасты т?рбиелейді.
ІІІ. ?орытынды Келешекте, біз санды?ты? ?р пішінді, оюлары к?з тартарлы? ?демі бол?анын к?ргіміз келеді. Алда?ы уа?ытта ауылда ?ана емес, ?алада?ы адамдар?а пайдасы тигенін ?алаймыз. Оны ХХІ ?асырда?ы технология-
лы? ?діспен ж?не сапалы материалдардан жаса?ымыз келеді. ?лтымызды? асыл м?расы сол заманда?ыдай халы? игілігіне жараса, тіпті жа?сы болар еді. ?аза?ты? ?аза? екенін содан білер едік. Шіркін, санды? жасайтын фабрика болса, д?кендерде алуан т?рлі санды? к?рсек, ?лтты? рухани байлы?ымызды? еншісі екендігіне еш к?м?німіз болмас еді.Жа?андану м?селелері, ?ркениетті елдер ?атарына ?осылу ?арса?ында, жа?а м?дениетті енгізуді талап етіліп отыр?анды?тан «Сырлы ая?ты? сыры кетсе де , сыны кетпейді»,- дегендей санды?ты ?аза? хал?ыны? ежелден келе жат?ан д?ст?рлі ?лтты? ерекшелігі бар, жасампаз, этикалы?, эстетикалы?м?дениет ?алыптастыруда?ы ?олданбалы ?нерді? бір б?лшегі ретінде ба?ала?ымыз келеді.
М?ліктік м?дениетті? дамуына ?лес ?осу, технологиялы? білім алу. ?ылыми ізденіс ар?ылы болаша?та?ы ?ажеттілікті аны?тау болып табылады.
О?ушыны? ?ынысы
1. Санды?ты ХХІ ?асырда?ы технологиялы? ?діспен ж?не сапалы материалдардан
жасаса?.
2.Д?кендерде алуан т?рлі санды? т?рлерін к?рсек, ?лтты? рухани байлы?ымызды? ай?а?ы болар еді.
