Та?ырыбы: Сахараны? ботак?зі- А?б?кендер?
Зерттеудегі ма?сатым: А?б?кендерді? тыныс – тіршілігімен танысу, оны? еті мен терісі ж?не м?йізіні? пайдасын білу, жан – жа?ты зерттеу.
1. А?б?кендер туралы м?ліметтер жина?тау;
2. А?б?кендерді? адамзат?а пайдалы екенін зерделеу;
3. А?б?кендерді? не себепті топтанып ж?руін аны?тау.
Егер а?б?кендерді ?ыз?ыш ??стай ?ор?ап ату?а жол бермесе, онда сахараны? ботак?здері таби?атымызды? с?ні болатын еді.
А?б?кендерді есепсіз ?ыруды? салдарынан оларды? ?те азайып кетті
А?датпа
Келешекте жас ?рпа?ты а?б?кенні? ??рып кетуіне жол бермеуге, оны? пайдасыны? к?п екенін білуге к?мегі тиеді.
Воспитать молодое поколение, бороться с исчезнованием сайги и знать их пользу в человеческой жизни.
А?б?кен, киік (лат. Saiga tatarica) – ж?пт?я?тылар отрядыны? б?кендер туысына жататын, т?л?асы ірі, ?ой?а ??сас, д??ес т?мсы?ты, к?йіс ?айыратын т?з жануары. А?б?кенні? ?азба ?алды?тары плейстоцен ?абатынан Батыс Англиядан Шы?ыс Аляска?а дейінгі аралы?тан табыл?ан. А?б?кендер Мо??олияда, ?алма? даласы мен ?аза?станда ?ана са?тал?ан. Республикамызда А?б?кендерді? бір-бірінен жеке дара б?лінген Бетпа?дала – Арыс, ?стірт ж?не Еділ – Жайы? деген топтары мекендейді. Текелеріні? дене т?р?ы 126 – 150 см, салма?ы 37 – 49 кг, ал ешкілері кішірек, дене т?р?ы 109 – 127 см, салма?ы 22 – 37 кг-дай болады. ?сті?гі ерні салбырап, етті т?мсы??а айнал?ан. Текесіні? м?йізі ?ай?ылау келеді, ешкісінде м?йіз болмайды. Жаз айларында ар?а т?сі сар?ыш тартады, ?ыста т?сі а?шылданады. А?б?кендер ш?л, ш?лейтті ж?не далалы? айма?тарда тіршілік етуге бейімделген. Оларды? ?оныс ?згертуі ауа райына, А?б?кен ж?п т?я?ты жануарларды? ішіндегі е? ?сімталы, жылына бір рет т?лдейді. Жаппай т?лдеуі мамырды? 1-жартысында ?теді. Б?л кезде к?н сал?ындап, жауын-шашын к?п болады да, оны ?аза? хал?ы «??ралайды? сал?ыны» деп атайды. К?біне егізден, кейде 3 ла? та туады. А?б?кендер ?сімдіктерді? 80-нен астам т?рімен ?оректенеді. Оларды? басты жауы – ?ас?ыр, ал жас т?лдеріне б?ркіт, дала ?ыраны мен ?ара??стар да шабуыл жасайды. А?б?кен аусыл, пастереллез ауруларымен ауырады. А?б?кен – д?мді еті, ??нды м?йізі мен т?я?ы, ?демі терісі ?шін ауланатын к?сіптік ма?ызы бар жануар. ?аза?станда 1921 ж. А?б?кенді аулау?а тыйым салын?ан.
1957 – 58 ж. оларды? жалпы саны 2 млн-нан ас?аннан кейін, к?сіптік жолмен аулау?а р??сат берілді. Оны? м?йізінен пантокрин д?рісі алынады, т?я?ын к?йдіріп, одан алын?ан к?лді денедегі теміреткіге жа?ады, сусамыр ауруына шалды??андарды емдеу ?шін пайдаланады.
1.2. А?б?кендерге жалпы сипаттама
А?б?кен – к?птеген ?аза?стан таби?атыны? белгісі болып табылады. С?т?оректілерді? ж?пт?я?тылар отряды,?уыс м?йізділер т??ымдасыны? ?кілі (денесіні? ?зынды?ы 150см, шо?ты?ыны? биіктігі 80см, салма?ы 50кг дейін). Ш?л мен ш?лейт ландшафтысыны? ?деттегі ?кілі. Ж?здеген жыл б?рын ?аза?стан жерінен ?ара те?ізге дейінгі ?уа? далаларды мекендеген. 60 – 70 – шы жылдары а?б?кенні? саны кенеттен ?сіп, бір млн-?а жеткен, дегенмен ХХ ?асырды? басында оны? саны мен мекен ететін жері к?рт азайып, Каспий ма?ы мен ?аза?станны? ?уа? айма?тарында (100 мы?нан аз) са?тал?ан. Т?лдеу орны – Орталы? ?аза?станда, а?б?кендер ?ыстау ?шін Бетпа?дала ш?лінен Арыс??м, ?ара??м, ?стірт ж?не Еділ – Жайы? ?зенаралы? о?т?стік айма?тарына кетеді. ?йір болып тіршілік етеді, ?р аталы?та бірнеше аналы? болады. 10 – 12 жыл ?мір с?реді, аталы?ы бір жарым, ал анал?ы жарты жылда жынысты? жа?ынан жетіледі. Аналы?ы бес айлы? буазды?тан кейін 1 – 2 (сирек 3 ) т?лін д?ниеге ?келеді, ш?лді? ?ата? жа?дайынан біреуі ?ана тірі ?алады. А?б?кен ?шін ж?т ?те ?ауіпті – ?алы? ?ар мен к?к м?зды? ?серінен ?орексіз ?алады. К?птеген аталы?тар к?здегі к?йлеуден кейін ?лсірейді, к?пшілігі жырт?ыштар?а жем болады. А?б?кен ?шін ?ауіпті жау – ?ас?ыр, оны? саны ?аза?стан ш?лінде ?лсін – ?лсін ?сіп отырады.
А?б?кендер, ?ара??йры? т?різді ?орек ж?не су іздеп ?за? сапар шегіп отырады. Б?лар ?аш?анда ат?а ?арасын к?рсетпейді. Т?мсы?ы имектеу – д??ес, танау терілері ?атпарланып жатады, ж?гіргенде танауы далдиып еркін тыныс алуына м?мкіндік береді. Текелерді? басында іші ?уыс жылтыр м?йіз болады. ?р?ашыларында м?йіз болмайды. А?б?кендер аша т?я?ты болады.
А?б?кен злак, жусан, сора? жейді. Та? с?ріден б?лар суаттан сусынын ?андырып алып, ш?лде ысты? т?скенше ?айта жайылады.
К?ктемде а?б?кендер жазды? ысты? кезінде ш?бі са?талатын солт?стікке ?арай ауысады. Ал, к?зде о?т?стікке ?арай бет алып, ?ары ж??а, ш?п тауып жейтін жерлерге ?айта келеді.
А?б?кендер жал?ы да, егіз де туады. ?ш – т?рт к?ндік ??ралай жауынан ?ашып ??тыла алмайды. ?атер ту?ан кезде олар тырп етпей жата ?алады. Оны екі адым жерден де к?рмейсі?, ?йткені т?сі сол жерді? ре?іне ??сас келеді. Ая?танып буыны бекігеннен кейін ??ралайы аналарына еріп ж?реді. Олар екі айдай емшек емеді. Екінші айда – а? ш?п жеп, отты?а бастайды.
Ертеде а?б?кендер б?кіл Европа?а тарал?ан, ?азір б?лар волга ?зеніні? шы?ыс жанында?ы ш?лдерде ?ана кездеседі.
1.3. А?б?кендерді? адамзат?а тигізер пайдасы
А?б?кенні? д?мді еті ж?не терісімен ?атар медицина ?нерк?сібі ?шін ?те ба?алы шикізат болатын м?йізі де пайдалы.
А?б?кенні? м?йізінен канпактокрин д?рісі алынады. А?б?кенні? т?я?ын к?йдіріп, одан алын?ан к?лін денедегі теміреткеге жа?ады. Егер адам сусамыр ауруына шалды?са, м?йізін емдеу ?шін пайдалынады. А?б?кенні? етін тама? ретінде пайдаланса, терісінен киімдер тігуге болады. Осы ?асиеттерін д?ріптеп, ?аза? хал?ы а?б?кенді «киелі, ?асиетті» а? деп ба?алайды
1.4. А?б?кендерді? топталып ж?руі.
?аза?стан жерінде к?п тара?ан жануарларды? бірі-а?б?кен.
А?б?кен ?йір-?йір болып топтанып ж?реді. Былайша ?ара?анда, жазы? жерде ?йірімен ондап, ж?здеп ж?руден г?рі жал?ыз-жал?ыз бытырап ж?рсе бай?алмай ?алуы м?мкін т?різді. Дегенмен а?б?кендер не себепті топтанып, ?йір ??райды? Осыны? себебін ?арастыралы?.
А?б?кен ?сімдіктерді к?п м?лшерде жеп ?оректенетін жануар бол?анды?тан, оны жеуге де біраз уа?ытын кетіреді. Жайылып ж?ргенде а?б?кендерді? ?рі оттауы, ?рі жан-жа?ын шолуы ?иын. Б?л кезде оларды а?дып ж?рген жырт?ыштар сап ете т?суі м?мкін. Ал а?б?кен ?йірімен жайылып ж?ргенде, бірі болмаса бірі са?танып, ??ла? тігіп, жан-жа?ты шолып ж?реді, с?йтіп т?нген ?ауіпті дер кезінде сезеді. Сонымен, а?б?кендер жапан далада топтанып, ?йірімен ж?ріп тіршілік етуі-пайдалы бейімділік
- А?ындар жырла?ан а?б?кендер
Совет ?лім??лов
А? б?кен
Ж?депсі? ?атты жаншылып,
?ыс биыл сонша мы?ты ма?
??мда?ы жо?ты?, тапшылы?,
Амалсыз ?уып шы?ты ма?
Та?ы еді? к?з сап аула??а,
?арайтын ?ркіп к?діктен.
?ысыл?ан кезде біз жа??а,
Тартты? ба жа?сы ?мітпен?
Жасаурап с?лу жанары?,
?аба?ын на?ып т?йілген?
Ере алмай топ?а, жаралым,
Келді? бе шы?ып ?йірден?
Саялап келсе? тарын ба,
Сезімі к?шті аяулы а?.
А? ниет жандар барында,
Арылар к??іл ?аяудан.
Т?р?анмен ?азір болдырып,
?ам?оршы ?олда ??марсы?.
Танауды желге толтырып.
Т?зі?ді бетке ап туларсы?.
С?кен Сейфуллин
А?са? киік
Ар?аны? Бетпа? деген даласы бар,
Бетпа?-ш?л, ойлы ?ырлы панасы бар.
Сол ш?лде ел жо?, к?н жо? ?сіп ?нген,
Ж?ндікті? киік деген баласы бар.
Бетпа?та ?ысы-жазы ел болмайды,
Ел жайлау ?зен яки к?л болмайды.
Б?тасы ?у баялыш, ?ара жусан,
К?гала бетегелі бел болмайды.
Бетпа?ты? к?лдене?і сегіз к?штік,
Сайланып ?ыс ішінде талай кештік,
Азамат, ат пен ай?ыр, атан ?ана,
Шыдар деп ?оста отырып, талай дестік.
Бетпа?та елсіз-к?лсіз ?сіп ?нген,
Жал?ыз-а? ??лан ,киік ш?лге к?нген.
?аза?ты? малдарындай ?ыбырласып,
?р ойдан топ-топ болып жусап ?рген.
Бетпа?ты? к?кпек, жусан, ш?бі с?йы?,
Сол ш?пті ?орек ?ыл?ан бай??с киік.
Та?ы аппа?, екі к?зі м?лдір ?ара,
Тигендей емес адам к?зі ?иып.
Киікті ?аза? ж?не дейді б?кен,
Бетпа?ты б?л бейшара ?ыл?ан мекен.
Б?кенді атып мерген ?лтіргенде,
Жазасыз жан ?лді деп ойлай ма екен?
Б?кеннен с?лу а?ды мен к?рмедім,
?зге а??а жануарды те? к?рмедім.
К?здурі м?лдіреген а? б?кенді,
Адамны? баласынан кем к?рмедім.
?ап-?ара екі к?зі м?лдіреген,
?демі екі танау желбіреген.
Еле?деп жас балаша жалта?дайды,
Жел т?рткен жусаннан да селдіреген.
Азайды со??ы кеэде бай??с б?кен,
Мы?-мы?дап бая?ыда ?реді екен.
Б?л к?нде келе жат?ан жолаушы?а
Кез келеді анда-санда сая?-некен.
Кей ?аза? ?дет ?ыл?ан киік атып,
М?йізін пайда ?ылып, шетке сатып,
Сандал?ан бір киікке ?шырастым,
Бір жылы Бетпа? ш?лде келе жатып.
Бетпа?та келе жатты а?са? киік,
Сандалып ?а??ыра?тап басын иіп.
Пана іздеп шыбын жан?а с?йретіліп,
Мергенні? кеудесіне о?ы тиіп.
Тамады ?ара жерге а??ан ?аны,
?иналып ентігеді шыбын жаны.
Боялып а? денесі ?ызыл ?ан?а,
Келеді ?лі кетіп жы?ыл?алы.
?иырсыз, Бетпа?дала... ?ура?ан ш?л...
Жал?ыз-а? сыр?а?дайды ?о?ылта? жел.
Ме?іреу... тірі жан жо?... жып-жылма?ай...
Ел ?айда? Ел алыста-шула?ан ел!
Сандалып келе жатты а?са? киік,
Бір то?тап анда-санда ?лін жиып...
А? б?кен сахараны? ботак?зі,
Атты екен ?андай мерген к?зі ?иып?
Келеді ?а??ыра?тап жал?ыз ?зі,
Тілі жо?, ??р ж?ректе айтар с?зі.
Ша?ады шыбын жанны? ?инал?анын
Жал?ыз-а? м?лдіреген екі к?зі.
Жапанда еш сая жо? шыбын жан?а,
Монша?тап жерге там?ан ?ызыл ?ан?а.
Жапанда басын с?йер тірі жан жо?,
?лі кетіп сорлы киік жы?ыл?анда?..
Ботак?з сахарада ?ына терген,
Кім екен жапан т?зде сені к?рген?
Аяныш сезімі жо? бір ?аза?-ау,
Д?л к?здеп ж?регі?е ат?ан мерген.
?орытынды
Ш?лдер мен ш?лейттерде сирек кездесетін жануарды? бір т?рі-а?б?кендер. Б?лар ашы? дала?а т?н жануарлар. А?б?кенні? д?мді еті ж?не терісі мен ?атар медицина ?нерк?сібі, ?шін ?те ба?алы шикізат болатын м?йізі де пайдалы. Дегенмен, а?б?кен саныны? к?рт т?мендеуіне адамны? ?сері ?те к?п. Тибет медицинасында ба?аланатын м?йізі ?шін, еті ?шін еш?андай шара?а ?арамай ?ырып жіберді. Браконьерлер бір аула?анда
50-70 б?кенді алады. ?ызылорда облысынан 200-250 а?б?кен тиеген ж?к машинасын, аэропортта тонал?ан а?б?кен м?йізін кеден ?ызметкерлері ?ста?анын айтпау?а болмайды. Алайда, сахараны? ботак?зі-а?б?кендерді тек ш??ыл шараларды? ?ана ??т?аруы м?мкін.
?орыта айт?анда а?б?кенді аулау?а м?лдем тыйым салса деймін.
?ста?анны? ?олында, тістегенні? ауызында кете берсе есепсіз ?ыруды? салдарынан б?ларды? саны ?те азайып, м?лдем ??рып кетуі м?мкін.
Сонды?танда адамзат?а пайдалы бол?анды?тан а?б?кенді жоспарлы т?рде аулап, арнайы терісін ??дейтін зауыттар ашып, м?йізін медицина саласында тиімді пайдаланса, н?р ?стіне н?р болар еді
Пайдалан?ан ?дебиеттер
1. Муханов «?аза?станны? ?сімдіктері мен жануарлары»
2. Энциклопедия. «А?б?кен»
3. Ол кім? Б?л не? «А?б?кен»
4. «Балдыр?ан» балалар журналы №5, 2007 Совет ?лім??лов «А?б?кен»
5. ?.Дайыр, ?. Айт?алиев. ?аза? ?дебиеті. Атам?ра баспасы, 2005.
