Т?РТ Т?ЛІК – мал: т?йе, жыл?ы, ?ой, сиыр. ?аза? хал?ы осы т?ртеуін т?рт т?лік деп ата?ан. Ауыз ?дебиетінде “т?рт т?лік малды ??рады?” деген тіркес жиі кездеседі. Б?л д?улетіне с?улеті сай адамдар?а арналып айтыл?ан. Мысалы, “Байб?рі деген бар екен, Байб?рі мал?а бай екен, Т?рт т?лігі сай екен...” (“Алпамыс батыр” жырынан). Халы? т?рт т?лікті? ?р?айсысыны? са?таушы иесі бар деп ??ынып, оларды ойсыл?ара, ?амбар ата, жыл?ышы ата, шопан ата, зе?гі баба деп ата?ан. Т?рт т?лікті кейдеж?п (аша, айыр) т?я?, та? (тік) т?я? деп те атайды. ?аза? т?рт т?лікті? ішінде т?йе малын байлы? ретінде де, к?лік ретінде де, азы? ретінде де ?атты ?астерлеген. “Нар жолында ж?к ?алмас” деген м?тел осыны? ай?а?ы. “Ат – ерді? ?анаты”, “Мінсе? – к?лік, жесе? – ет” деп жыл?ы малын да аса жо?ары ба?ала?ан. Сондай-а? ?ой мен ешкі, сиыр малыны? да ?зіне т?н ерекше ?асиеттері болатынын ?мытпа?ан.
Толы?ыра?...[1] К?шпелілерді?, оны? ішінде ?аза?ты? т?рт т?лік малды? ішіндегі ?астерлеп, пір т?татыны – жыл?ы. Жыл?ы к?шіп-?ону?а т?зімді ?рі ы??айлы, ?ысы-жазы жем-ш?п тілемей жайылады.Оны? азы?ы (жемі, ш?бі) ?зге малдан ?лде?айда асыл.Сол себепті де оны? еті де,с?ті де денсаулы??а шипалы екендігі ерте кезден – а? белгілі. Жыл?ы бетегелі, к?делі, селеулі, ?ауданды жерде жа?сы ?скен.?аза? даласыны? батысында М??алжар тауынан басталып, Сарыар?аны ?уалай отырып, ая?ы Батыс Сібірге тірелетін ке? ?лкесінде жыл?ы малы к?п ?сірілген. ?аза?ты? жыл?ымен ?атар ?ста?ан малы – т?йе.?аза?та «Т?йелі бай ?онады сорта?ды алып» деп басталатын ?ле? бар.Б?лай деуді? себебі, ертедегі т?йелер байлар суы т?зды к?лдерді?, те?іздерді?, ?зендерді? бойларына, ?сімдігі ащы, сорта? жерлерге ?онатын бол?ан. Т?йе-ж?к к?лігі.К?шпелілерді?, соларды? ішінде ?аза?ты?, ?асырлар бойы к?бінесе ж?гін к?терген мал-т?йе.Оны? ішінде е? т?зімдісі ?рі мы?тысы – жал?ыз ?ркешті нар.?аза?ты? «Нар жолында ж?к ?алмайды»деуі содан.Т?йе жол?а да шыдамды.Оны? жейтін ащыларыны? ішінде т?з да бар. Т?йені? етін б?л т?лікті ба?пайтын ел ?натпайды, ал ба?ытындары о?ан ??мар.Т?йені? т?біті мен шудасы ?ымбат саналады:т?біттен иіріп то?ы?ан киім е? жылы, е? т?зімді болады;шудадан жіп, ар?ан еседі. Т?йені? с?ті де асыл. Одан ашытатын ?ыш?ылтым сусынды Батыс ?аза?станда «ш?бат», Т?ркістан жа?ында «?ымыран» деп атайды.?ылымны? д?лелдеуінше, ш?батты? д?рілік ?асиеті ?ымыздан да арты? саналады. ?ой да к?шпелі елдерді? ерте заманнан малдан?ан т?лігіні? бірі.Ол ?рі киім, ?рі тама?.Киім дегенде, оны? ж?нінен г?рі ертедегі к?шпелі халы??а терісі ?ымбат бол?ан. ?йткені ?ыс, к?з айларында жылы киім керек.О?ан илеген ?ой терісінен тігілген ішік, тон, т?лыптан жылы киім табылмайды.?азіргі кездегі «дубленка»аталатын с?нді тон да осы ?ой терісінен жасалады. Ал ж?нінен неше т?рлі асыл ж?н маталар то?ылады.Ол ?шін биязы ж?нді ?ойлар ?сіріледі.?аза? ?ойыны? ж?ні киіз басу?а, кілем то?у?а, байпа?, пима дайындау?а ж?мсалады.Негізінен ?ойды? азы?ты? ж?не киімдік пайдасы жыл?ы мен т?йе т?ліктерінен арты?.Онымен бірге ?ой малы к?шіп-?ону кезінде ?за? жол ж?рістеріне шыдамды болып келеді.Жеп-ш?пті онша тал?амайды.Тіпті ?сімдігі ащылы болып келетін ??м мен ш?лде де ?ойды? теріп жейтін азы?ы к?п. Ешкі де сондай.?ой мен ешкі к?не заманнан бері бірге жайылып, бірге жусап келеді.?ойды отты-сулы жерлерге ешкіні? серкесі бастайды. Ешкі мен ?ойды? с?тінен ?йыт?ан айран да, ?айнат?ан ??рт пен ірімшік те ?аза?ты? с?йікті асы. Ешкіні? т?бітінен е? жа?сы ш?лі то?ылады,оны? ?ылшы?ынан есілген жіп пен ар?ан жыл?ы ?ылынан со? е? берігі саналады. «Ангор ешкісі» деп аталатын асыл т??ымды ешкілерді? ж?ні ?те ??нды. Мал шаруашылы?ында?ы та?ы бір т?лік-сиыр.Ертедегі к?шпелі ?аза?тар сиырды аз малдан?ан.?йткені сиыр малы ??шіп-?онуды? талабына сай келмей, отыры?шылы??а ауыс?аннан кейін ?ана к?бейген... Сиыр малы айры?ша ба?уды тілемейді, ?ріске ?зі кетіп,мезгілінде ?зі ?айтып келеді.?ыс айларында сиыр тек ?орада ?ана к?тіледі.Сонды?тан бас?а малдар?а ?ара?анда ол к?тімді к?бірек керек етеді.
