Зерттеу ж?мысыны? жа?ашылды?ы: ?аза? хал?ыны? т?рмысында ерекше орын алатын ?амшы туралы м?ліметтер жина?тап, оны? пайдасын болаша? жас ?рпа?тар?а т?сіндіріп, ке?ес беру, ?амшы туралы ма?ал - м?телдер, ?ле?дер кітапшасын ??растыру ж?мысты? ?ылыми жа?алы?ы болып табылады.
Зерттеу ж?мысыны? н?тижесі мен ?орытындысы: Зерттеу барысында ?амшы- ата - бабамызды? бізге ?алдыр?ан ба?а жетпес м?расы, ал оны ?астерлеп, ба?алай білу - болаша? ?рпа??а міндет ж?не денсаулы??а пайдасы мол екені аны?талды.
Зерттеу ж?мысыны? практикалы? м?ні: ?амшы туралы жина?тал?ан м?ліметтерді, к?рнекіліктерді «?дебиеттік о?у» арнайы курс, «Тіл дамыту» ?йірме ж?мыстарында, ?осымша ??рал ретінде музыка, е?бекке баулу саба?тарында ж?не саба?тан тыс ж?мыстарда ?олдану?а болады.
Кіріспе
?амшы - ер жабды?тарыны? ішіндегі ажырамас б?лігі ж?не к?неден келе жат?ан ??ралдарды? бірі. ?амшы - ?аза?ты? ?асырлар бойы ?ста?ан ?лтты? нысандарыны? бірі болды. ?аза? аттан т?сіп жаяу ?ал?асын, ?олына ?амшы ?стауды да ?ойды. ?олына ?амшы ?ста?ан ?аза? айбарлы, с?нді к?рінуші еді. Ат пен ?амшыдан айырыл?ан жай ?аза??а айналды. Адамзат жыл?ыны ?ол?а ?йретіп мінісімен атты? ?зін ж?ргізу ж?не алдында?ы малды айдау ?шін ?андай да бір ??рал ?ажет бол?ан. Ал?ашында ат?а мінген адам ?амшы ретінде ?рт?рлі шыбы?, а?аш ?олдан?ан. Уа?ыт ?те келе б?л ??ралды малды? шикі терісіні? ?зінен жаса?ан, бертінірек ?рме ?нері шы??анда шикі ?айысты ?ріп, ?рмені? санына байланысты ?амшылар ?ш таспа ?рім, т?рт таспа, алты таспа, сегіз таспа, он екі, жиырма т?рт, ?ыры? сегіз таспа ?рім болып б?лінген. ?амшыны? е? ал?аш ?андай б?ліктеріні? ?алай атал?анын жаз?ан Ш. У?лиханов.
?амшыны? тарихын, негізгі б?ліктерін зерттеу ар?ылы, оны? пайдасы мен хал?ымызды? т?рмысында?ы орныны? ай?ындалуы ж?мысты? ?зектілігі болып табылады.
Сонымен, ел алдында ж?рген жа?сы адамдарды?, ?уатты адамдарды? ?амшысын ырымдап отыр?ан. ?амшы- ?аза? хал?ыны? шаруашылы?, м?дени ?мірінде ке?інен ?олдан?ан ежелгі ??ралдарыны? бірі [4, 220-б].
Зерттеу ж?мысыны? ?зектілігі: ?амшыны? тарихын, негізгі б?ліктерін зерттеу ар?ылы, оны? пайдасы мен хал?ымызды? т?рмысында?ы орны ай?ындалады.
Болжам: Жастар ?амшыны? ?асиеті мен пайдалылы?ын ??ынады.
Зерттеу ж?мысыны? ма?саты: ?амшыны? шы?у тарихын, ?аза? хал?ы ?міріндегі ?асиетті ?амшыны? орнын аны?тау ар?ылы оны? ??рылысымен танысу.
Міндеттері:
?амшы туралы деректерді жина?тау;
Емдік ?асиеттерін зерттеу;
Сауалнамалар ж?ргізу;
Зерттеу ?дістері:
Т?рлі деректер мен зерттеулерді ?олдану;
С?хбаттасу;
Сауалнама алу;
Зерттеу ж?мысыны? жа?ашылды?ы: ?аза? хал?ыны? т?рмысында ерекше орын алатын ?амшы туралы м?ліметтер жина?тап, оны? пайдасын болаша? жас ?рпа?тар?а т?сіндіріп, ке?ес беру, ?амшы туралы ма?ал - м?телдер, ?ле?дер кітапшасын ??растыру ж?мысты? ?ылыми жа?алы?ы болып табылады.
Зерттеу ж?мысыны? практикалы? м?ні:
?амшы туралы жина?тал?ан м?ліметтерді, к?рнекіліктерді «?дебиеттік о?у» арнайы курс, «Тіл дамыту» ?йірме ж?мыстарында, ?осымша ??рал ретінде музыка, е?бекке баулу саба?тарында ж?не саба?тан тыс ж?мыстарда ?олдану?а болады.
Зерттеу ж?мысыны? ??рылымы: кіріспе, екі б?лім, ?орытынды, пайдаланыл?ан ?дебиеттер тізімінен т?рады.
Негізгі б?лім
1 б?лім. ?амшы ??ралы жайлы жалпы т?сінік
1.1. ?амшыны? негізгі б?лігі
?азіргі та?да ?амшы ?руді, ?амшыгерлікті жас ?рпа??а ?йретіп, насихаттап отырса елдік, ерлік д?ст?ріміз жал?асты?ын табар еді. ?амшы - ат?а мiнген адам ?стайтын, бiрнеше таспа ?айыстармен к?мкерiлiп, ?рiлген, сабы тобыл?ыдан, ыр?айдан, а?дарды? т?я?ы, м?йiздерiнен жасал?ан атты айдап ж?ргiзетiн ??рал. Ол ?лкен екі б?ліктен т?рды: ?рімі ж?не сабы. ?амшы сабы к?бінесе 4 - 7 т?там тобыл?ыдан, ыр?айдан, елікті?, таутекені? м?йізінен жасалып, барынша ?семделеді. Оны? терімен ?аптал?ан ?ол?а ?стайтын б?лігі - т?тамы (т?т?асы), о?ан тесіліп ?ткізілген ?айыс таспа- б?лдіргісі деп аталады. Шеберлер ?амшы сабына ерекше к??іл б?ліп, оны жез бауырлап, мойна?тап, металмен, был?арымен, ?айыспен орап тастайды. ?рім мен ала?анны? ?осыл?ан жері- шежемей. Оны? ?стінен т?йнектеп ?айыс шаша? та?ып ?ояды. Елік, киік сира?ынан металл, терімен мойна?тап, орам салып, шаша?тал?ан ?амшы ?те с?нді де ба?алы [1, 46-б].
Жалпы, ?амшы ?ріміні? сап?а жал?ас?ан б?лігіні? атауы - бауырла? (бауырда?, бауырдауы?), оны к?мкерген жез, мыс к?міс б?лігі - мойна?, біріктірген шегесі - б?ркеншік, ?амшы сабына бауырда?ты ора?ан б?рама металл- шырмауы?, ол таспалап бекітілсе - буна?, ?рімні? ?шында?ы ?шы?ы - т?йіні, ала?анны? бауырда??а ?арама ?арсы жа?ына ж??алап ?абаттап сал?ан кішкене б?лігі - ?амшыны? тілі, ?сті?гі жа?ында жі?ішкелеп, шаша? т?різді етіп тігілген, ?зынды?ы екі еліден бір жарым т?тамдай ?зын таспа шаша?ы- ?амшыны? кекілдігі, ?амшы ?ріміні? басталар т?сы мен сап?а бекітілетін бауырда? арала?ында?ы б?лігі- ала?ан.
?орытындылай келе, ?амшы- ер жабды?тарыны? ішіндегі ажырамас б?лігі ж?не к?неден келе жат?ан ??ралдарды? бірі. ?амшы- ат?а мiнген адам ?стайтын, бiрнеше таспа ?айыстармен к?мкерiлiп, ?рiлген, сабы тобыл?ыдан, ыр?айдан, а?дарды? т?я?ы, м?йiздерiнен жасал?ан атты айдап ж?ргiзетiн ??рал.
1.2. ?амшы т?рлері, оны ?руді? халы?ты? д?ст?рі
Сонымен, ?ашы ?рудi? к?птеген т?рi ?олданылады, соны? iшiнде 3 таспадан 32 таспа?а дейiн жететiн т?рi кiредi. ?рiмдер домала?, ж?мыр, т?рт?ырлы болып келедi. ?амшыны жасау ?шiн е? бiрiншi терiнi илеп, иiн ?андырып, ?айыс ??деп шы?ару ?ажет. ?детте оны бояу?а да, боямау?а да болады. Сосын ?айысты тарам- тарам етiп тiледi. ?рiм саны не??рлым арт?ан сайын сапасы да арта т?седi. Алайда, оны ?ру де айтарлы?тай ?иындайды. ?йткенi, ?рiм саны ?аншалы? к?бейсе, соншалы? ?айыс тарма?ын жi?iшкерту ?ажеттiгi туады. ?амшыларды? е? ?олайлысы 12 ?рiмдiгi болып табылады. 6 ?рiм ?арапайым т?рiне жатады.
2 б?лім. ?аза? хал?ы ?міріндегі ?асиетті ?амшыны? орны
?амшы б?л ?аза? хал?ына т?н н?рсе. Оны? бойында ?асиеті де, ??діреті де, киесі мен иесі- Сесі бар. ?аза?ымны? м??г?рттеніп, судан тиыш, бетегеден аласа болып ?ал?аны да осы ?амшысынан айрыл?аныны? кесірінен. ?аза?тан белінен семсері мен ?анжары, ша?ыра?ынан ?ылышы мен найзасы, астынан аты, ?олынан ?амшысы кетіп еді, Сесі де бірге жо?алды. Ат айдаса- ??ралы, а? ?стаса- ?аруы, жабыр?анса- сырласы, жау?а шапса- рухы, д?шпанына- Сесі!
Мен зерттеу ж?мысымны? барысында Екібаст?з ?аласында?ы ?амшы сатылатын «Болаша?», «Гамма», «Феникс» сауда ?йлеріне барып, сатушылардан ?амшыны? бір к?ндік сатылу к?рсеткішін с?рап, білдім.
2.2. ?амшыны? емдік ?асиеттері
?амшыны? ?асиетін сипаттар болса?, е? алдымен оны? тобыл?ыдан жасал?ан сабына бір то?талып ?телік. Тобыл?ы ?аза? жеріні? нулы- сулы, то?айлы жерлерінде кездесе береді. Осы топталып ?сетін а?аш келе- келе ?атайып, темірдей берік болады ж?не ысты?- суы??а т?зімді, судан ?оры?пайды, жарылмайды. Тобыл?ыны? майы теміретке сия?ты жара?а жа?у?а емдік ?асиеті ?те шипалы ж?не тіс ш??ы?ыш ??ралы ретінде де ?асиеті сол- тістегі бактерияларды жояды. Тобыл?ыны ?амшы?а сап?а дайындайтын мерзімі желто?сан айы. ?сімдік майымен тазалап, с?ртіп, к?нні? к?зі, желді? лебі тимейтін к?ле?келі жерге кептіреді. Осыдан кейін ?ана ол ?амшы?а сап жасау?а ?олданылады.
?орытынды
?амшы- ер жабды?тарыны? ішіндегі ажырамас б?лігі ж?не к?неден келе жат?ан ??ралдарды? бірі. ?амшы- ат?а мiнген адам ?стайтын, бiрнеше таспа ?айыстармен к?мкерiлiп, ?рiлген, сабы тобыл?ыдан, ыр?айдан, а?дарды? т?я?ы, м?йiздерiнен жасал?ан атты айдап ж?ргiзетiн ??рал.
Зерттеу барысында ?амшыны? жасалуына, ?олданылуына байланысты бірнеше т?рі бар екенін, бірнеше б?ліктерден т?ратынын ж?не оны? ?р?айсыны? ат?аратын ?ызметі, ма?саты, ма?ынасы бар екенін білдім. Сонымен ?атар ?амшы ?рудi? ?асырлар бойы са?тал?ан ?зіндік к?птеген т?рлері ?олданылады, соны? iшiнде 3 таспадан 32 таспа?а дейiн жететiн т?рi кiредi. ?амшыны жасау ?шiн е? бiрiншi терiнi илеп, иiн ?андырып, ?айыс ??деп шы?ару ?ажет. ?амшыларды? е? ?олайлысы 12 ?рiмдiгi болып табылады. 6 ?рiм ?арапайым т?рiне жатады.
Ал ?азіргі та?да жас?спірімдерде ?амшыны? ?асиеті жайлы ма?л?маттары аз, осы?ан орай, осы проблеманы шешу ?шін мынадай жоба ?сынамын.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Зерттеу жұмысының жаңашылдығы: Қазақ халқының тұрмысында ерекше орын алатын қамшы туралы мәліметтер жинақтап, оның пайдасын болашақ жас ұрпақтарға түсіндіріп, кеңес беру, қамшы туралы мақал - мәтелдер, өлеңдер кітапшасын құрастыру жұмыстың ғылыми жаңалығы болып табылады.
Зерттеу жұмысының нәтижесі мен қорытындысы: Зерттеу барысында қамшы- ата - бабамыздың бізге қалдырған баға жетпес мұрасы, ал оны қастерлеп, бағалай білу - болашақ ұрпаққа міндет және денсаулыққа пайдасы мол екені анықталды.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні: Қамшы туралы жинақталған мәліметтерді, көрнекіліктерді «Әдебиеттік оқу» арнайы курс, «Тіл дамыту» үйірме жұмыстарында, қосымша құрал ретінде музыка, еңбекке баулу сабақтарында және сабақтан тыс жұмыстарда қолдануға болады.
Кіріспе
Қамшы - ер жабдықтарының ішіндегі ажырамас бөлігі және көнеден келе жатқан құралдардың бірі. Қамшы - қазақтың ғасырлар бойы ұстаған ұлттық нысандарының бірі болды. Қазақ аттан түсіп жаяу қалғасын, қолына қамшы ұстауды да қойды. Қолына қамшы ұстаған қазақ айбарлы, сәнді көрінуші еді. Ат пен қамшыдан айырылған жай қазаққа айналды. Адамзат жылқыны қолға үйретіп мінісімен аттың өзін жүргізу және алдындағы малды айдау үшін қандай да бір құрал қажет болған. Алғашында атқа мінген адам қамшы ретінде әртүрлі шыбық, ағаш қолданған. Уақыт өте келе бұл құралды малдың шикі терісінің өзінен жасаған, бертінірек өрме өнері шыққанда шикі қайысты өріп, өрменің санына байланысты қамшылар үш таспа өрім, төрт таспа, алты таспа, сегіз таспа, он екі, жиырма төрт, қырық сегіз таспа өрім болып бөлінген. Қамшының ең алғаш қандай бөліктерінің қалай аталғанын жазған Ш. Уәлиханов.
Қамшының тарихын, негізгі бөліктерін зерттеу арқылы, оның пайдасы мен халқымыздың тұрмысындағы орнының айқындалуы жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Сонымен, ел алдында жүрген жақсы адамдардың, қуатты адамдардың қамшысын ырымдап отырған. Қамшы- қазақ халқының шаруашылық, мәдени өмірінде кеңінен қолданған ежелгі құралдарының бірі [4, 220-б].
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қамшының тарихын, негізгі бөліктерін зерттеу арқылы, оның пайдасы мен халқымыздың тұрмысындағы орны айқындалады.
Болжам: Жастар қамшының қасиеті мен пайдалылығын ұғынады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қамшының шығу тарихын, қазақ халқы өміріндегі қасиетті қамшының орнын анықтау арқылы оның құрылысымен танысу.
Міндеттері:
Қамшы туралы деректерді жинақтау;
Емдік қасиеттерін зерттеу;
Сауалнамалар жүргізу;
Зерттеу әдістері:
Түрлі деректер мен зерттеулерді қолдану;
Сұхбаттасу;
Сауалнама алу;
Зерттеу жұмысының жаңашылдығы: Қазақ халқының тұрмысында ерекше орын алатын қамшы туралы мәліметтер жинақтап, оның пайдасын болашақ жас ұрпақтарға түсіндіріп, кеңес беру, қамшы туралы мақал - мәтелдер, өлеңдер кітапшасын құрастыру жұмыстың ғылыми жаңалығы болып табылады.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні:
Қамшы туралы жинақталған мәліметтерді, көрнекіліктерді «Әдебиеттік оқу» арнайы курс, «Тіл дамыту» үйірме жұмыстарында, қосымша құрал ретінде музыка, еңбекке баулу сабақтарында және сабақтан тыс жұмыстарда қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспе, екі бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Негізгі бөлім
1 бөлім. Қамшы құралы жайлы жалпы түсінік
1.1. Қамшының негізгі бөлігі
Қазіргі таңда қамшы өруді, қамшыгерлікті жас ұрпаққа үйретіп, насихаттап отырса елдік, ерлік дәстүріміз жалғастығын табар еді. Қамшы - атқа мiнген адам ұстайтын, бiрнеше таспа қайыстармен көмкерiлiп, өрiлген, сабы тобылғыдан, ырғайдан, аңдардың тұяғы, мүйiздерiнен жасалған атты айдап жүргiзетiн құрал. Ол үлкен екі бөліктен тұрды: өрімі және сабы. Қамшы сабы көбінесе 4 - 7 тұтам тобылғыдан, ырғайдан, еліктің, таутекенің мүйізінен жасалып, барынша әсемделеді. Оның терімен қапталған қолға ұстайтын бөлігі - тұтамы (тұтқасы), оған тесіліп өткізілген қайыс таспа- бүлдіргісі деп аталады. Шеберлер қамшы сабына ерекше көңіл бөліп, оны жез бауырлап, мойнақтап, металмен, былғарымен, қайыспен орап тастайды. Өрім мен алақанның қосылған жері- шежемей. Оның үстінен түйнектеп қайыс шашақ тағып қояды. Елік, киік сирағынан металл, терімен мойнақтап, орам салып, шашақталған қамшы өте сәнді де бағалы [1, 46-б].
Жалпы, қамшы өрімінің сапқа жалғасқан бөлігінің атауы - бауырлақ (бауырдақ, бауырдауық), оны көмкерген жез, мыс күміс бөлігі - мойнақ, біріктірген шегесі - бүркеншік, қамшы сабына бауырдақты ораған бұрама металл- шырмауық, ол таспалап бекітілсе - бунақ, өрімнің ұшындағы ұшығы - түйіні, алақанның бауырдаққа қарама қарсы жағына жұқалап қабаттап салған кішкене бөлігі - қамшының тілі, үстіңгі жағында жіңішкелеп, шашақ тәрізді етіп тігілген, ұзындығы екі еліден бір жарым тұтамдай ұзын таспа шашағы- қамшының кекілдігі, қамшы өрімінің басталар тұсы мен сапқа бекітілетін бауырдақ аралағындағы бөлігі- алақан.
Қорытындылай келе, қамшы- ер жабдықтарының ішіндегі ажырамас бөлігі және көнеден келе жатқан құралдардың бірі. Қамшы- атқа мiнген адам ұстайтын, бiрнеше таспа қайыстармен көмкерiлiп, өрiлген, сабы тобылғыдан, ырғайдан, аңдардың тұяғы, мүйiздерiнен жасалған атты айдап жүргiзетiн құрал.
1.2. Қамшы түрлері, оны өрудің халықтық дәстүрі
Сонымен, қашы өрудiң көптеген түрi қолданылады, соның iшiнде 3 таспадан 32 таспаға дейiн жететiн түрi кiредi. Өрiмдер домалақ, жұмыр, төртқырлы болып келедi. Қамшыны жасау үшiн ең бiрiншi терiнi илеп, иiн қандырып, қайыс өңдеп шығару қажет. Әдетте оны бояуға да, боямауға да болады. Сосын қайысты тарам- тарам етiп тiледi. Өрiм саны неғұрлым артқан сайын сапасы да арта түседi. Алайда, оны өру де айтарлықтай қиындайды. Өйткенi, өрiм саны қаншалық көбейсе, соншалық қайыс тармағын жiңiшкерту қажеттiгi туады. Қамшылардың ең қолайлысы 12 өрiмдiгi болып табылады. 6 өрiм қарапайым түрiне жатады.
2 бөлім. Қазақ халқы өміріндегі қасиетті қамшының орны
Қамшы бұл қазақ халқына тән нәрсе. Оның бойында қасиеті де, құдіреті де, киесі мен иесі- Сесі бар. Қазағымның мәңгүрттеніп, судан тиыш, бетегеден аласа болып қалғаны да осы қамшысынан айрылғанының кесірінен. Қазақтан белінен семсері мен қанжары, шаңырағынан қылышы мен найзасы, астынан аты, қолынан қамшысы кетіп еді, Сесі де бірге жоғалды. Ат айдаса- құралы, аң ұстаса- қаруы, жабырқанса- сырласы, жауға шапса- рухы, дұшпанына- Сесі!
Мен зерттеу жұмысымның барысында Екібастұз қаласындағы қамшы сатылатын «Болашақ», «Гамма», «Феникс» сауда үйлеріне барып, сатушылардан қамшының бір күндік сатылу көрсеткішін сұрап, білдім.
2.2. Қамшының емдік қасиеттері
Қамшының қасиетін сипаттар болсақ, ең алдымен оның тобылғыдан жасалған сабына бір тоқталып өтелік. Тобылғы қазақ жерінің нулы- сулы, тоғайлы жерлерінде кездесе береді. Осы топталып өсетін ағаш келе- келе қатайып, темірдей берік болады және ыстық- суыққа төзімді, судан қорықпайды, жарылмайды. Тобылғының майы теміретке сияқты жараға жағуға емдік қасиеті өте шипалы және тіс шұқығыш құралы ретінде де қасиеті сол- тістегі бактерияларды жояды. Тобылғыны қамшыға сапқа дайындайтын мерзімі желтоқсан айы. Өсімдік майымен тазалап, сүртіп, күннің көзі, желдің лебі тимейтін көлеңкелі жерге кептіреді. Осыдан кейін ғана ол қамшыға сап жасауға қолданылады.
Қорытынды
Қамшы- ер жабдықтарының ішіндегі ажырамас бөлігі және көнеден келе жатқан құралдардың бірі. Қамшы- атқа мiнген адам ұстайтын, бiрнеше таспа қайыстармен көмкерiлiп, өрiлген, сабы тобылғыдан, ырғайдан, аңдардың тұяғы, мүйiздерiнен жасалған атты айдап жүргiзетiн құрал.
Зерттеу барысында қамшының жасалуына, қолданылуына байланысты бірнеше түрі бар екенін, бірнеше бөліктерден тұратынын және оның әрқайсының атқаратын қызметі, мақсаты, мағынасы бар екенін білдім. Сонымен қатар қамшы өрудiң ғасырлар бойы сақталған өзіндік көптеген түрлері қолданылады, соның iшiнде 3 таспадан 32 таспаға дейiн жететiн түрi кiредi. Қамшыны жасау үшiн ең бiрiншi терiнi илеп, иiн қандырып, қайыс өңдеп шығару қажет. Қамшылардың ең қолайлысы 12 өрiмдiгi болып табылады. 6 өрiм қарапайым түрiне жатады.
Ал қазіргі таңда жасөспірімдерде қамшының қасиеті жайлы мағлұматтары аз, осыған орай, осы проблеманы шешу үшін мынадай жоба ұсынамын.
