Иван Яковлевич Яковлев и его ученики

Иван Яковлевич Яковлев

тата ун ă н в ĕ ренекен ĕ сем

«Юратат ă п эп ĕ ч ă вашсене, в ĕ сене ыр ă тунис ĕ р пу ç не мана ур ă х ним ĕ н те кирл ĕ мар.» И.Я.Яковлев

И.Я.Яковлев- ырă, ăслă, тÿрĕ чунлă, пысăк чĕреллĕ, пархатарлă, ăс-хакăлĕпе мăнаçлă, анлă тавра курăмлă, çирĕп тĕллевлĕ, шÿтпе туслă ăсчах-энциклопедист.

Г.Н.Волков

Енчен те вырăс халăхĕ М.Ломоносова хăйĕн университечĕ тесе шутлать пулсан пирĕн ун пек университет – Иван Яковлевич Яковлев.

П.П.Хусанкай

Чăваш культури историйĕнче Яковлевпа унăн шкулне «пирвайхи чăваш университечĕ» тени тĕл пулать. Чĕмпĕр чăваш шкулĕнче чăваш литератури амаланнă, профессиллĕ чăваш музыкипе сăнарлă искуссстви пуçланнă, куçару ăсталăхĕ аталаннă, чăваш гуманитари пĕлĕвĕсен никĕсĕ хывăннă.

Иван Яковлев ă на букварь й ĕ ркелеме, т ĕ н к ĕ некисем к ă ларма хутш ă нтарн ă . 1896-1897 ç улсенче «Из чувашских преданий и верований», «Разные чувашские моления» ятл ă очерксем пичетлесе к ă ларн ă . 1908 ç улта «Чуваши» пыс ă к ĕç ç ырса п ĕ терн ĕ . Ун ă н п ĕ р пай ĕ «Чуваши. Применение системы Ильминского к их просвещению» ятпа «Сотрудник» журналта кун ç ути курн ă .

Пулас учительсем шкул мастерской ĕ нче ат ăç , тим ĕ р çĕ , столяр тата токарь ă стал ă хне алла илн ĕ . Каярах уй-хир ĕçĕ н, выль ă х-ч ĕ рл ĕ х, пахча ç им ĕç , улма- ç ырла тата хурт-х ă м ă р ĕ рчетес ĕçĕ н чи лай ă х меслеч ĕ сене х ă н ă хн ă . Шкултан в ĕ ренсе тухсан ху ç ал ă х ĕçĕ н çĕ н ĕ меслеч ĕ сене хресченсем хушшинче сарн ă , ç апла майпа çĕ р ĕç культурине ÿ стерн ĕ .

Çĕ н ĕ букваре вулама тата ç ырма в ĕ ренмелли х ă н ă хтарусемпе илемл ĕ текстсем («Автан», «Чакак», «Арман туни»)к ĕ ре ççĕ . Ку текстсене Яковлев х ă й хат ĕ рлен ĕ . К ĕ некери материалсене П ă ва уес ĕ нчи ч ă вашсен кала ç у ч ĕ лхипе ç ырн ă . Ку кала ç у тури ч ă вашсен ч ĕ л хинчен «о» выр ă нне «у» каланипе, х ă шп ĕ р с ă махсемпе, грамматика формисемпе уйр ă лса т ă н ă . Анатри кала ç у форми тури ч ă вашсене те тив ĕç терн ĕ , в ĕ семш ĕ н те ă нланмалла пулн ă . Май ĕ пен в ă л п ĕ т ĕ м хал ă х ч ĕ лхи, литература ч ĕ лхи пулса кайн ă .

Никифор Охотников – математик, педагогика тата этнографи очерк ĕ сен автор ĕ .

Гурий Комиссаров – этнограф, историк.

Хал ă х й ă ли-й ĕ ркине, литературине т ĕ пчен ĕ .

Павел Миронов- ботаник, математик, педагог.

Григорий Тимофеев – «Т ă х ă р ял» очерк автор ĕ .

Николай Шупу çç ынни

Игнатий Иванов

Константин Иванов

Степан Максимов-Кошкинский

Марфа Трубина

Гурий Комиссаров

К.Иванов вил ĕ мс ĕ р «Нарспий ĕ пе» ч ă вашла та чапл ă хайлавсем ç ырма май пуррине к ă тартса пан ă

«…Иванов вуласа п ĕ терч ĕ .

… Ç ыв ă х юлташ ĕ сем, шкул ачисем ă на пур енчен те ç ав ă рса илсе «урра» çĕ к- леме пикенч ĕç .

Ç акна курса т ă ракан Иван Яковлевич т ÿ сеймер ĕ , шур ă тут ă р к ă ларса шывлан-н ă ку ç не ш ă лма тыт ă нч ĕ , ÿ с ĕ рсе илч ĕ те …каласа хуч ĕ :

-Курт ă р-и? Курт ă р-и? Эдак-и-так!... «Ч ă ваш ç ырул ă х ĕ , литератури них ăç ан та пулас ç ук, ч ă ваш к ĕ некине ĕ не ç ин ĕ , ч ă ваш ч ĕ лхи п ĕ тмелле» тетч ĕç пур ăç ти ç уксем. Ухмахсем! Ак ă в ă л- пир ĕ н ч ă ваш литератури!..Ас туса юл ă р ç ак куна, ачасем! Ч ă ваш ç ынни хальл ĕ хе т ĕ тт ĕ м-ха, ун ă н ç ут ă пуласл ă хне шанман т ă шмансем, пире ç ул ç инче так ă нтарма х ă тланакансем нумай-ха. Анчах эсир в ĕ сене ан п ă х ă р. Х ă юлл ă пул ă р, малтан мала ç ул хывма т ă р ă ш ă р. Лай ă х в ĕ ренсе ă с ил ĕ р, хал ă х хушшине кайса ç ут ă сар ă р. П ĕ т ĕ м шанч ă к сир ĕ нте- ç амр ă ксенче. В ă х ă т ç ит ĕ -ч ă ваш хушшинчен пыс ă к учён ă йсем, ă сл ă к ĕ неке çĕ сем, чапл ă писательсем тух ĕç . Й ĕ р хывн ă ĕ нт ĕ , ç ул у ç н ă …»

(А.С.Артемьев «Хунавлах х ă рнисем»)

«Ч ă ваш халап ĕ сем» к ĕ некере К.Иванов ă н «Нарспий ĕ ». Н.Шупу çç ыннин «Хитре Ч ĕ ке çĕ », «Янтрак янрав ĕ », « Ă сл ă суе çĕ » пичетленн ĕ .

Хапха- ху ç и ыр ă ç ын пулнине, тирпей-илеме хисепленине п ĕ лтерет-м ĕ н.

Т ĕ нчери полиграфи музей ĕ сенче те кун пек пичет машини ç ук.

Фотоаппаратпа ÿ керме в ĕ ренессине кашни учител ĕ н тив ĕçĕ тесе шутлан ă .

«Татах ç ак ă н паха япаласем ç ырмалла!... М ĕ н шутлат ă н,Дмитриева? Эс ĕ п ĕ ч ĕ к çĕ калавсене яп ă х мар ç ырат ă н. Т ă р ă шсан ç ырмам пултарат ă н. Ç ыр,в ĕ рен ç ырма…»- тен ĕ Яковлев. «Хам ă н в ĕ рентекен ĕ м ĕ н ç ак с ă мах ĕ сене эп ĕ ĕ м ĕ рл ĕ хе асра х ă варт ă м.В ĕ сем манш ă н ч ĕ н ÿ лл ĕ н ян ă рар ĕç »,- аса илн ĕ Марфа Трубина.

Марфа Трубина хал ă х с ă вви-юррине, юмах ĕ сене пухса к ă ларн ă , ача- п ă ча валли с ă в ă сем ă сталан ă .

Фёдор Павловпа Степан Максимов- ч ă ваш -сен прфессилле музыка искусствине пу ç ласа яракансем

«Юр ă ра ч ĕ р ĕ энерги пур,вил ĕ мс ĕ р в ă й пур. Юр ă сем чуна савакан с ă махсене каласа юрласа пан ă чух ч ă ваш ч ĕ лхи них ç ан та вилесс ĕ н, ç ухаласс ă н туй ă нмасть».

Ф.П.Павлов

Степан Максимов ч ă ваш хал ă х к ĕ ввине ик ĕ пин ытла пухн ă . Гаврил Фёдоровран 600 юр ă ç ырса илн ĕ .

Фёдор Тимофеев

Василий Егоров

Тимофей Матвеев

Ç ар ç ыннисем

И.С.Космовский

З.Т.Трофимов –

М.В.Фрунзе яч ĕ лл ĕ академин пу ç л ă х ĕ

И.Т.Трофимов

В ĕ сем- т ă ван хал ă х ă н ыранхи кун ĕ ш ĕ н хыпса ç унакан Иван Яковлев ă н йыхрав ч ĕ н ĕ вне чун ĕ -ч ĕ рипе ă нланса илн ĕ в ĕ рен ÿçĕ сем. Ч ă вашыв ă л ĕ -х ĕ р ĕ н пархатарл ă ĕ м ĕ т- т ĕ ллевне ç унат сарма, çÿ ле в ĕç ме мехел к ÿ рекенсем. Ш ă пах в ĕ сен ă ш-пилл ĕ с ă мах ĕ сенче хавхалану тупн ă та Ф. Павлов, М.Трубина, Максимов-Кошкинский, Н.Шупу çç ынни.

Ч ă ваш хал ă хне

«Килĕшсе ĕçленĕ ĕç усăллă- ç акна пĕлсе тăрăр, ун пек ĕçе юратăр.Чăн пĕчĕккĕ ĕçе те пикенсе, юратса ĕçлĕр. Пурнăçра курма тÿрĕ килнĕ йывăрлăхшăн ан кулянăр .Кукăр çулпа çÿресрен, ултавпа тăвас ĕçрен хăраса тăрăр.

… Çемйĕре лайăх пăхса усрăр. Çемье вăл –халăх чарак ĕ , патшал ă х чарак ĕ . …

Вĕренсе çутăлма телей тупнă чăвашсене калам тата . Ас туса тăрăр!Пайсăр тăрса юлнă хăвăрăн мĕскĕн чăваш тăван халăхăра эсир пулăшса пурăнмалла; вĕсене ăçтан та пулин катаран пулăшу килĕ-ха тесе тăмалла мар. Ан манăр! Вĕсене вĕрентсе çутăлтарас ĕç пуринчен ытла сирĕн çинче пулмалла.

Пĕр-пĕринпе сапăр пулăр, çукшăн-пуршăн чашкăрса çÿресрен , харкашасран аякра тăрăр.

Вырăс халăхĕ питĕ пысăк халăх.Вăл ырă камăллă,ăслă; эсир ăна итлĕр, юратса пурăнăр .

… Выр ă с патшал ă х ĕ ç ине шанса пур ă н ă р, ă на юрат ă р, вара в ă л сир ĕ н анн ĕ р пул ĕ …»

И. Яковлев. «Ч ă ваш хал ă хне». Ч ĕ мп ĕ р, 1921 ç ул