BOSHLANG’ICH SINF O’QISH DARSLARIDA ABDULLA
AVLONIY ASARLARIDAN FOYDALANISH
Dolimova Gulsanam Avasxanovna. Uychi tumani 3-o’rta
umumta’lim maktabining boshlang’ich sinf o’qituvchisi
O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng o’tgan vaqt ichida o’zbek xalqi siyosiy-ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy sohalarda katta yutuqlarga erishdi: ulug’ ajdodlar qoldirgan boy ma’naviy, madaniy merosni o’rganish sharafiga muyassar bo’ldi, milliy g’ururi qayta tiklandi.
Azaldan ota-bobolarimiz yosh avlodni хayoli, axloqli, yurtiga va do’stiga sadoqatli, imon-e’tiqodli komil inson qilib tarbiyalashga alohida e’tibor berganlar, bu e’tibordan kelib chiqqan holda, milliy ma’naviyatimizni shakllantirishni boshlang’ich sinflardan boshlash kerak. Bunda Abdulla Avloniy asarlarining o’rni beqiyosdir. Ilk maktab yoshidagi bolalarga ma’naviy meroslar: ta’lim-tarbiyaga oid asarlar odobnoma o’qish darslarida o’rgatib, singdirib borilsa, bo’lajak barkamol avlod – komil inson bo’lib shakllanishiga ishonchimiz komil. Kelgusida esa bunday yoshlar O’zbekiston mustaqilligini yanada mustahkamlashda o’z hissalarini qo’shadilar.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarini yuksak insoniy fazilatlarga ega qilib tarbiyalashda Abdulla Avloniyning ta’lim-tarbiyaga oid asarlari alohida ahamiyat kasb etadi. Bu ish bilan shug’ullanadigan ustozlar esa kerakli ma’lumotlarni qaysi kitoblardan olish lozimligini yaxshi bilib olishlari zarur. Buning uchun esa eng asosiy manbalar “Birinchi muallim”, “Ikkinchi muallim”, “Turkiy guliston yoxud axloq” kabi kitoblar hisoblanadi.
Tarbiyani, eng avvalo, insonning o’ziga qaratilganligi O’zbekiston Pespublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan butun dunyo hamjamiyati tan olgan qadam-baqadam amalga oshirilayotgan “o’zbek modeli” da juda to’g’ri belgilandi.
Tarbiya ma’naviy manbalar va hozirgi zamon talablari va ehtiyojlarini nazarda tutgan holda o’qituvchining o’quvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan o’zaro amaliy va nazariy muloqotidir. Bu jarayonda o’qituvchi o’quvchini tarbiyalashda turli usullardan foydalanadi.
O’quvchilar bilan olib borilayotgan tarbiyaviy ishlar jarayonida biz Abdulla Avloniyning asarlaridan foydalansak ham yaxshi samaralarga erishamiz. Chunki Avloniyning barcha asarlari tarbiyaga, ta’limga yo’naltirilgan.
Bu o`rinda «Birinchi muallim» alifbo darsligi alohida o`rin tutadi.
Pedagogning “Ikkinchi muallim” darsligi bilan bog`liq bir muhim masalaga e`tiborni qaratish kerak. Bu – аql. Aqlga hamma islom mutafakkirlari alohida e`tiborni qaratadilar.
Mutafakkir “Birinchi muallim”dagi kabi “Ikkinchi muallim”da ham birinchi adabiy matn sifatida “Maktab” she`rini kiritgan. Bu bejiz emas. Millat istiqboli, Vatan istiqloli maktabdan boshlanadi, jaholatdan, nodonlikdan qutulishning birdan-bir yo`li maktabdir.
Maktab, Vatan mavzusi haqida hozirda “Odobnoma” va “O’qish” darsliklarida alohida bo’limlar ajratilgan. Avloniy o’z asarlarini osondan murakkabga tomon yozgan bo’lsa, bu g’oya hozirgi darsliklarda ham o’z ifodasini topgan.
Abdulla Avloniy “Ikkinchi muallim” darsligida ifodali hamda yoddan o`qish uchun maxsus she`rlar yaratdi. Shoir bunday she`rlarning tuzilishiga, musiqiyligiga, qofiyalarning, turoqlarning muntazamligiga alohida e`tibor berdi.
Ma`lumki, o`quvchilarni ifodali o`qishga o`rgatish adabiy o`qish darslarining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Ko`rgazmali vosita vazifasini bajaruvchi ifodali o`qish natijasida asar voqealari, g’oyasi o`quvchi ko`zi oldida namoyon bo`ladi. A.Avloniy savod chiqarishga qanchalik katta e`tibor bergan bo`lsa, asarni tushunib o`qishga, ifodali o`qishga, badiiy asarni his qilishga shunchalik ko`p diqqat qiladi. O`quvchilarning xo’r bo`lib o`qishlarini o`qituvchi Abdulla Avloniy nazarda tutganidek drijor kabi boshqarib borgan.
Ifodali o`qish xilma-xil shakllarga ega. Bunday shakllardan biri deklamatsiya qilib o`qishdir. Ifodali o`qishning bunday shakli o`quvchilarning jonli nutqi bilan uzviy ravishda bog`lanadi.
Nihoyat, ifodali o’qishning muhim turlaridan yana biri rollarga bo`lib o`qishdir. Bunday o`qish o`quvchilarning asar qahramonlari his-tuyg’ularini, ichki dunyosini tushunishida muhim ahamiyatga ega, ularda asarga qiziqish, zavq-shavq uyg`otadi.
Shuur fikrlar bilan ma`rifat maydoniga chiqqan Abdulla Avloniy o`z darsliklarida ifodali o`qishning elementar shakllari bilangina cheklanib qolmadi, ayni zamonda, o`sha davrda ilm-ma`rifat tarqatish, xalqni ilm-fanni egallashga chaqirish yo`lida jiddiy ish olib bordi. Bu yo`lda u ifodali o`qishning yangi shakllarini ham ishlab chiqdi.
