«БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ?АЗА? ТІЛІ САБА?ЫНДА К?РНЕКІ ??РАЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІ»

Баяндама "Бастауыш сынып оқушылары 
үшін арнайы тіл дамыту жұмыстары"

Бастауыш сынып оқушылары үшін арнайы тіл дамыту жұмыстары
Қазақстан Республикасының дүниежүзілік білім кеңістігіне енуі,қоғам дамуындағы жаңа бағыттар мен нарықтық қарым қатынастар еліміздің болашағы ,бүгінгі мектеп оқушыларын оқытуға жаңаша міндеттер қойып отыр.Мұның өзі әрбір мұғалімнен оқу үрдісін қайта қарауды бұрыннан қалыптасқан әдістер мен технологияларды жаңа өмір талабына сай өзгертілген түрлерімен ұтымды ұштастыруды қажет етеді.Бастауыш мектептің көбіне оқытатын оқуы тілдің мүшелерін нық білдіріп,баланың тілін байыту.Мектепте үнемі тілді жаттықтыру ,дағдыландыру керек, екінші жағынан тіл түзетуге,тіл сабағының міндетін атқаруға тырысу керек.Бала сөйлегенде жазғанда,тілді дұрыс қолдануға үйрету әр оқытушының міндеті.Баланы тілге жаттықтырудың мағынасы: баланы сөйлеуге,басқалардың сөзін ұғуға,өз бетімен жазуға,оқуға төселдіру.Өсіп келе жатқан баланың бойындағы жалпы адамзаттық құндылықтары мен түрлі қабілеттерінің қалыптасуы қоршаған ортасымен тікелей қарым -қатынас нәтижесінде жүзеге асады.Қарым -қатынастың негізгі құралы -сөйлеу.Баланы сөйлеуге уйрету тілі шығып,қажетін сұрай бастаған сәттен басталады.Адам тілі арқасында ғана жан сырын сыртқа шығарып,басқалардың жан сырын ұға алады.Ойлаған ойын сыртқа шығарып,басқаға ұқтыра алуға тырысады.АйтылатыН ойды ауызша жеткізу әсері болғанымен,қысқа мағынада қалып қояды.Ендеше адамның ішкі ойын жеткізудің ең тиімді жолы жазбаша сөйлеу.Бастауыш мектепте оқытудың мазмұнын жетілдірудің басты шарты оқушылардың ауызша және жазбаша тілін дамыту болып табылады.Балаға айтатын ойын ауызша жеткізу жазбашаға қарағанда әлдеқайда жеңіл.Ал ойын қағаз бетіне түсіруде ол ойын көркемдеп ,әсерлі жеткізуге тырысады.Кез келген бастауыш мектеп оқушысының өз ойын жүйелеуге тәжірибесі жете бермейді. Егер оқушының жазу стилін бастауыш сатыдан бастап қалыптастыратын болса, онда ойы ұшқырланып,жазуға икемділігі арта түседі.Жазбаша айтылатын ойлар жүйелілігін,ауқымдылығын сақтай отырып,кең мағынада көркем жеткізіледі.Әрине мұндай деңгейде әрбір жеке тұлға жоғары сауаттылық пен терең білім,қалыптасқан білік пен дағдының арқасында жетеді.Сондықтан оқушының жазба тілін дамытуда бағыт бағдар бере отырып,олардың жеке ерекшеліктеріне қарай, ойлау тіліне қарай ойлау тілін дамытуға тікелей ықпал ететін әдіс -тәсілдерді жан- жақты ойластыру қажет.Бастауыш сынып оқушысының жазбаша сөйлеуін қалыптастыру мұғалімнен үлкен жауапкершілік пен шығармашылық ізденісті талап етеді.Мектепке дейінгі жаста бала өзінің ойын қағаз бетіне бейнелеу арқылы жеткізеді. Салған суреті бойынша әңгімелессеңіз ,бала өзінің ой- қиялының шарықтау шегін байқатады.Ал сауаты ашыла бастаған сәттен бастап ,баланың ойын бір екі сөйлеммен болса да жазып беруге үйрететін болса, ол көрген- білгенін ,айналасынан алған әсерін қағаз бетіне түсіруге дағдыланады. 3-4- сынып оқушыларының сабақ үстінде бір -біріне хат жазатыны тәжірибеден бәрімізге белгілі. Сауаты ашылып,ойын қағаз бетіне түсіру оқушы үшін үлкен мәртебе.Сондықтан да олар өздерінің жақын адамдарына мейрамдарда құттықтауларын жазбаша жеткізуге асығады.Оқушылардың тілін дамыту үшін әліппедегі мәтіндер мен берілген сөздер өмірдің әр саласын қамтиды.Балалар мен үлкендер өмірі ,табиғат құбылыстары ,баланы қоршаған сан алуан заттар ,өсімдіктер,жануарлар дүниесі.Оқушылар әр топтағы заттар мен олардың қызметімен ,неден жасалғанымен танысады.Соңында оларды топтастырады,негізгі белгілеріне қарай ажыратады.Мысалы шеті иректелген жапырақты ағаштарды бір топқа,қылқан жапырақты ағаштарды екінші топқа шығарып жіктей алады.Байланыстырып сөйлеуге үйрету жұмысы,бірінші сынып оқушылары сөйлеу сөйлемнен тұратынын біледі.Олар сөйлемді сөзге бөледі.Бір сөйлемде қанша сөз бар екенін анықтайды,өздері екі үш сөзден сөйлем құрайды.Ертегіні қайталап айтқанда ,әңгімелескенде олар сөйлеммен сөйлейді.Байланыстырып сөйлеуге үйрету сұрақ жауап түрінде жүргізіледі.Сөйлеуге үйретуде дыбысты дұрыс айтып және оны дәл қабылдаудың маңызы зор.Дыбысты бұзып айту бірқатар жағдайда оны дәл қабылдай алмағандықтан болуы мүмкін.Халық ауыз әдебиетіндегі ұсақ жанрлар деп аталатын жұмбақ,жаңылтпаш,мақал мәтел,өтірік өлеңдердің балалар үшін орны ерекше.Халықтық шығармалар ішінде баланы тәрбиелеумен қатар дұрыс та айқын сөйлеуге үйретіп,тілін дамытатын жанр -жаңылтпаш.Жаңылтпаш бастауыш сынып оқушыларына лайық шығарма.Балбөбектің тілі шығып,балдырған жасында сөздік қоры молая бастаған кезде кейбір дыбыстарды айта алмай қиналады.Мүдірмей сөйлеу үшін қиналып айтатын дыбыстары бар сөздерді бала неғұрлым жиі -жиі дыбыстап айтып ,жаңылмай жаттықса ,сөйлегенде де мүдірмей ,өз ойын толық жеткізе алады.Жаңылтпаштарды жаттап ,жаттыға айту арқылы баланың ана тілін ардақтау,сөз қадірін білу сезімі қалыптасып,ой -қиялы дамиды,тәлім алады.Жаңылтпашты тіл дамыту құралы десек,мұғалімнің міндеті оларды балалардың жас ерекшеліктеріне,сауат ашу сабақтарының мазмұнына сәйкес лайықты ,орынды қолдана білу .Осы мақсатты орындау үшін оқу пәнінің алдында мынадай міндеттер жүктеледі.Оқушылардың дұрыс түсініп,шапшаң және мәнерлеп оқу дағдысын қалыптастыру және жетілдіру.
Оқушылардың көркем шығармаларды оқуға деген қызығушылығын ояту.
Оқушылардың шығарманың түпкі мазмұн мәнін түсінуін қамтамасыз ету.
Оқушыларға мәтіндердің сөздер мен сөз тіркестерін,сөйлем мен сөйлеу үлгілерін үйрете отырып,олардың ана тіліміздегі сөз мағыналарының түрленуіне көңіл аудару.
Оқушыларды шығармадағы көркем бейненің ерекшеліктерін аша білуге бағыттау.
Оқушылардың ауызша және жазбаша байланыстырып сөйлеуін дамыту.
Оқушылардың өзіндік ой пікірін айта білуге баулу.
Қазақ тілі сабағында оқушыларды сөзді дұрыс қолдана білуге, өз ойын орнықты жеткізуге,еркін сөйлей білуге жетелейтін тәсілдің бірі-тіл дамыту жұмыстары.Тіл дамыту мақсатындағы жүргізілетін жұмыстар оқушының ойлау қабілетіне,сондай-ақ өз ойын жеткізе білуіне,шығармашылық ізденісіне жол ашады.Оқушының білімі ғана жетіліп қоймайды,қабілетінің дарын көзінің ашылуына түрткі болады.Барлық жаттығулар оқушылардың тілін дамытуға бейімделе жүргізілуі тиіс.Тіл сабағы негізінен оқушыларымызға тілімізді меңгертуді мақсат етіп қойды.Олай болса,оқу мен жазу сабақтарына әдеби тіліміздің нормаларын сақтау дағдысы бірдей дәрежеде берілуі қажет деген ұстанымды басшылыққа алсақ,тіл дамыту жұмыстарына бастауыш сыныптың өзінде-ақ аса назар аударылып келеді.
Тіл дамытудың басты құралы сөздік қорға жатады.Оқушының сөздік қорының неғұрлым көп болуы және оны тиімді қолдана білуі жүйелі еңбекті қажет етеді.Тіл дамыту жұмыстарында басшылыққа алатын басты мәселелердің бірі-оқушылардың сөздік қорды,ауызекі сөйлеу тілін тиімді ережеге сәйкес құра білуінде жатыр. «Тіл мәдениетінің жоғары деңгейі ол тіл арқылы өз ойын дұрыс,дәл және мәнерлі жеткізе алады».
Тіл дамытудағы тиімді тәсілдердің бірі – шығармашылық тапсырмалар.Шығармашылықтың түрі әр алуан,мәні біреу – ол жаңа мазмұн жасау.Шығармашылық жұмыстарды орындау арқылы әрбір бала өзінің таланттылығын,қабілеттілігін,бейімділігін көрсете алады.
Қорыта айтқанда,оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты түрлендіре жүргізілетін жұмыс – оқушылардың жүйелі ойлау қабілетін тудырып,шығармашылық ізденіске бейімделушілігін молайтады,тіл байлығын арттырады. Тіл дамыту жұмыстарында дамыта оқыту жүйесі іске асып әр оқушы өз бетінше жұмыс істеуге қалыптасады.Бала жұмысына сын көзбен қарап, бағалауға,ойын еркін,дұрыс, ашық айта білуге үйренеді.Оқушыға берілген тапсырманы біртіндеп күрделендіре түсіп,шәкірт бойындағы шығармашыл ізденісті тереңдете түсу менің және барлық ұстаздар қауымының негізгі мақсаттарының бірі болмақ деп есептеймін.