Alisher Navoiyning hayoti va faoliyati
(1441-1501)
•O‘zbek adabiyotining asoschisi, shoir, olim, ma'rifatparvar, faylasuf, musiqashunos, davlat arbobi Nizomiddin Mir Alisher Navoiy 1441 yil 9 fevralda Hirot shahrida tavallud topgan. Uning otasi G‘iyosiddin Muhammad zamonasining bilimdon kishilaridan va Temuriylar xonadoniga yaqin shaxslardan bo‘lgan.
•.
•` Alisher yoshligidanok sharq adabiyotiga, fors she'riyatiga qiziqqan. Uning tog’alari Mir Sayyid Qobuliy va Muhammad Ali G‘aribiylar o‘sha davrning taniqli shoirlari bo‘lgan. Alisherlar xonadonida tez-tez she'riy suhbatlar bo‘lar, cholg’uchilar sozi, hofizlarning xonishi doimo yangrab turgan. Bunday muhit Alisherga ijobiy ta'sir qiladi
•Alisher badiiy asarlarni o‘qish va o‘rganish bilan kifoyalanib qolmay, o‘zi ham she'rlar yoza boshladi. U 10-12 yoshlaridayoq ilk she'rlari bilan mashhur bo‘lib, katta san'atkor va olimlarning diqqatini o‘ziga jalb qildi. Alisherning iste'dodidan mamnun bo‘lgan mavlono Lutfiy (Xondamirning xabar berishicha) uning:
•
•Orazin yopqoch ko‘zimdan sochilur
• har lahza yosh,
•Bo‘ylakim, paydo bo‘lur yulduz,
• nihon bo‘lg`och quyosh...
•matla'li g’azalini tinglab, "Agar mumkin bo‘lsa edi, men o‘zimning forsiy va turkiy tillarda aytgan o‘n-o‘n ikki ming she'rimni shu bir g’azalga almashar edim", - degan.
•
•Navoiy dastlab lirik she'rlari bilan keng shuhrat qozona boshlaydi. U o‘zbek tilidagi dastlabki yirik asarini, ya'ni "Hiloliya" qasidasini Sulton Husayn Boyqaroga bag‘ishlagan bo‘lsa, fors tilidagi birinchi yirik asari "Tuxfat ul-afkor" (1476) qasidasini Jomiyga bag’ishlagan edi.
•1470-yillarning oxirlarida Alisher Navoiy o‘zining o‘zbek tilida yozgan she'rlaridan iborat ilk devoni - "Badoye' ul-bidoya" ("Badiiylik ibtidosi")ni tuzdi.
•Alisher Navoiyda o‘zbek tilida "Xamsa" - besh doston yaratish maqsadi yoshligidan bo‘lgan. Ushbu maqsadini 1483-1485 yillarda amalga oshiradi. Asar o‘zbek adabiyoti shuhratini olamga yoyib, jahon adabiyotining durdonalaridan biriga aylandi.
•Navoiy shu yillar orasida ikkinchi devoni - "Navodir un-nihoya" ("Behad nodirliklar")ni yaratdi
•Alisher Navoiy 1485 yili mashhur "Nazm ul-javohir" ("Hikmatli so‘zlar manzumasi") asarini yozadi, bunda birinchi xalifalikdan bo‘lmish Hazrat Alining 266 ta hikmatli gapi ruboiy tarona shaklida bayon etilgan.
•Alisher Navoiyning she'riy dahosi XV asr oxirlariga kelib yana jo‘sh uradi. U 1498 yilda "Lison ut-tayr" ("Qushlar tili") falsafiy dostonini, 1499 yilda "Muhokamat ul-lug‘atayn" ("Ikki til muhokamasi") nomli ilmiy asarini yaratgan.
•Navoiy "Lison ut-tayr" dostonini "Xamsa"dan 14 yil keyin yaratgan. Bu asarini shoir "Foniy" taxallusi bilan yozgan. Chunki bu davrda uning hayoti keksalikka yuz o‘girgan, aniqrog‘i, bu dunyosidan ko‘proq u dunyosini o‘ylay boshlagan edi. Ushbu asar bolaligida sevib o‘qigani - Farididdin Attorning "Mantiq ut-tayr" ("Qushlar tili") dostoniga javob tarzida, shoirning o‘z ta'biri bilan aytganda, "tarjima rasmi bila" yuzaga keltirgan she'riy mo‘jizasi edi.
•1500 yilning 28 dekabrida Husayn Boyqaro isyon ko‘targan o‘g‘li - Muhammad Husayn bilan sulh tuzib, Hirotga qaytar ekan, Alisher Navoiy ham uni kutib olishi lozimligiga ishorat qiladi. Orada 2-3 kunlik yo‘l bor edi. Alisher Navoiy o‘zining so‘nggi she'rini Poyob rabotida yozgan va undan nusxa ko‘chirtirib, kelayotgan Husayn Boyqaroga yuborgan. Uchinchi kuni Alisher Navoiy hukmdor istiqboliga yaqinlashayotganida o‘zini yomon his etgan, u bilan ko‘rishayotganda hushidan ketib, qaytib o‘ziga kelmagan va 1501 yilning 3 yanvarida vafot etadi.
•Qator shoir va shoiralarimiz Alisher Navoiy. g’azallariga muxammaslar bog‘ladilar va qasidalar bitdilar, bobomiz haqida minglab she'rlar yozdilar.
•Alisher Navoiy hikmatlar
•Yigitlikda yig' ilm mahzani,
•Qarillik chog'i xarj qilgll oni.
•Ish erur ulkim, o`zi oni qilur,
•Hikmat ulkim, ham o`zi oni bilur.
• “G`aroyib us- Sig`ar” dan
•Komin qilur ermish odamizod xayol,
• Naqsh aylar emish kungliga yuz fikri mahol,
• Mundin g`ofil qolibki, hayyi mutaol
• Kelturgusi tongla aning ollig`a ne hol.
“ Sab`ai sayyor” dan
•Ko`r bilmas yorug` ekanni quyosh,
• Kunduz uchmog`g`arib erur xuffosh
• ***
• Bum zulmoniy o`ldi pinhoniy,
• Ko`p etar oni mehri nuroniy.
“Farhod va Shirin” dan
•Kerak sher oldida ham sheri jangi,
• Agar sher o`lmasa,bori palangi.
• * * *
• Yana bir buki, hech ish hodis o`lmas
• Birovga kim, anga bir bois o`lmas
