«Музыка адам жанының олқы тұстарын қалпына келтіреді»

Мектептегі хор үйірмесі
Академик Қаныш Сәтпаев: «Музыка адам жанының олқы тұстарын қалпына келтіреді»- деп құнды пікір айтқан.
Қазіргі қоғамға сай, жан - жақты дамыған, патриоттық, адамгершілік, эстетикалық қасиеттері бойына дарыған азаматты тәрбиелеуде музыка өнерінің ролі зор. Мектепте өткізілетін музыка пәні - оқушылардың қызығушылықтарын тудыратын, шығармашылықтарын арттыратын, ақыл - ойын дамытатын, әсемдік әлеміне жетелейтін пәндердің бірі. Музыка сабағында оқушылармен түрлі жұмыстар жүргізіледі. Музыка тыңдау, музыка сауатын меңгеру, ән айту, тақырыпқа лайық творчестволық жұмыстар. Осы аталған жұмыстардың бірі - ән айту.
Ән - музыка шығармашылығында кеңінен таралған вокалды жанр. Ән тыңдаушыға жарасымды әуен мен сөз арқылы әсер ете отырып, эмоциялық ұғу, түсіну сезімдерін оятады. Ән адамның жанын сергітеді, психологиялық әсері мол күшті құрал.
Музыка сабағында оқушылар әнді құлшына, қызыға орындайды. Оқушылардың шығармашылықтарын арттыруға, өнерлерін шыңдауға музыка сабағы жеткіліксіз. Мектепте ұйымдастырылатын хор үйірмесі оқушылардың творчестволық дамуына жол ашады. Хор үйірмесі баланың есте сақтау, тыңдау қабілеттерін арттырып, өзін - өзі ұстай білуге, жеке басының мүддесін ұжымға бағындыруға, сыныптан тыс бос уақыттарын дұрыс ұйымдастыруға септігін тигізеді.
Хор үйірмесіне кіші топқа 1 - 2 сынып, ортаңғы топқа 3 - 4 сынып, жоғарғы топқа 5 - 8 сынып оқушылары қатысады. Мұндай топтарға бөлудегі негізгі мақсат балалардың жас ерекшелігін еске ала отырып, олардың өсуі мен қалыптасуына зиян жасамау. Хормен дайындық кезінде жоғарғы топтағы оқушылардың мутациялық кезеңдеріндегі өзгерістерінде ән айтуда абай болған жөн. Балалардың жас шамасына қарай репертуарды лайықты таңдап, көлемі, мазмұны олардың ой - өрісіне сай болуы қажет.
Хормен дайындық жұмысы кезең - кезеңмен жүргізіледі.
1. Ән айту ережелерімен тиянақты түсіндіру.
2. Жаңа әнмен жан - жақты таныстыру.
3. Әннің сөздерімен жұмыс.
4. Тыныс алу жаттығуларымен жұмыс.
5. Әндік дыбыс жаттығуларымен жұмыс.
6. Ырғақпен жұмыс.
7. Ән айтудағы үйлесімділік, бір - бірін тыңдау.
8. Әннің көркем, мәнерлі айтылуы.
Әрбір сағат алдын ала жоспарлы, тартымды, қызықты болу керек. Музыка мұғалімі әр баланың дауыс ерекшелігін жақсы білуі керек. Дауыстарының дыбыс бояуы, тембрі қанықты, диапазондары кең, ашық дауысты балаларды солист ретінде алуға болады.
Балалар дауысының дамуына дауыс күтімі, ән айтудағы тыныс алу, артикуляция, вокалдық жаттығулар т. б. факторлар әсер етеді.
Вокалды хор жұмысы кезінде арнайы қалыптастыру жаттығулары шығарманы мәнерлі орындауға, өз бетінше ән айтуға да септігін тигізеді. Барлық вокалдық дағдылар бір - бірімен тығыз байланыста болғандықтан олармен жұмыс бір уақытта орындалады. Хор жетекшінің шеберлігі вокалды дағдыларды қалыптастыруда көрінеді. Дауыс қалыптастыру кезінде тыныс алуға көп көңіл бөлу керек. Өйткені дұрыс тыныспен айтылған ән тыңдаушыға түсінікті, мәнерлі жеткізіледі. Енді бірнеше тыныс алу жаттығуларына тоқталып өтейік.
- Дирижер қолы арқылы тыныс алып, санау арқылы (1, 2, 3, 4, 5) тынысты шығару. Жаттығуды қайталау кезінде, тыныс шығарған кезде цифр санын көбейтіп отыру керек.
- Алақанды ауыз қуысынан 20см аралықта қарама - қарсы ұстап, «с» дыбысын айта отырып алақанға демді үнемдеп, үрлеп шығару.
- Хор айтуда диафрагматикалық тыныс алу қолданылады. Диафрагма мен құрсақ қуысының бұлшық еттері белсенді жұмыс істеу керек. Тынысты тезірек алып, «с»дыбысын айта отырып, демді сыртқа үзіп шығар(с - с - с - с - с)
Балалар дауысын бірте - бірте жаттықтыру керек. Дауысты қыздырмай жатып жоғарғы дыбыстарды алуға болмайды. Жоғарғы дыбыстардың орнын, ырғақты таза алу үшін жаттығуларды жарты үнмен жоғары II октаваға дейін «legato» мен «ctaccatto»- да алмастыра айту керек (соль - ми - до) Жоғарғы қиын дыбысқа келгенде сол дыбысты фразалық кезеңімен қайта - қайта жаттықтыру абзал. Дыбыстың таза алынуына жеңіл және күрделі шабуылдарды қолданып, дауыс желбезегін қабыстыруға қол жеткізу керек. Сонымен тыныс алуға мынандай талаптар қойылады: тынысты тез, шусыз, еркін, ауыз және мұрын қуысы арқылы алу. Тынысты терең алған соң, оны міндетті түрде әннің ырғағына байланысты үнемдеп шығару қажет.
Артикуляция - тыныс алу белсенділігінің негізгі тәсілдерінің бірі. Артикуляциялық аппараттың сырт жағындағы бөлімнің дамуына О, У дыбыстарымен айтылған жаттығулар ықпал етеді. Бұл дыбыстарды гамманың бірінші, үшінші сатыларының аралықтарында (терция) әндету қажет. Хор тәжірибесінде дауысты және дауыссыз дыбыстармен жұмыс жүргізудің өзіндік ерекшеліктері бар. Дауысты дыбыстарды жұмырлай білу,(о дыбысына жақын айту), дауыссыз дыбыстарды анық, қысқа айту, екпінсіз дауысты дыбыстарды таза айтуға тырысу, сөздерді әнде бірқалыпты артикуляциямен жеткізу. Айқын артикуляцияда тіл белсенділігі үшін «бра - бре - бри - бро - бру», «тра - ля» буындарымен жаттығулар жүргізуге болады.
Шығарманың көркем, сауатты орындалуы жоғарыда аталған жұмыстардың нәтижелігіне байланысты. Орындалатын ән оқушылардың жас ерекшелігіне, дауыс мүмкіндіктеріне сай болу керек. Шығарманың көркемдік мәнін ашатын жұмыстар да шет қалмау қажет. Олар: әннің интонациясы, динамикасы, екпіні мен шарықтау шегі. Орындау шеберліктерін арттыруда оқушыларға хорға арналған классик композиторларының әндерін, кеңес дәуірі кезіндегі композиторлардың таңдаулы шығармаларын, халық әндерін тыңдату маңызды.
Оқушылар хор дайындығы кезінде өздері мағынасын түсінетін, әдемі әуенге құрылған әндерді бар ниеттерімен құлшына орындайды. Мысалы И. Нүсіпбаевтің «Жас дәуірдің түлегіміз», Ә. Бейсеуовтың «Ақ мамам», Е. Хасанғалиевтің «Атамекен», Б. Бейсенованың «Шығыстың қос жұлдызы» әндері туралы өздерінен сұрағанда әндердің мазмұнын дәл жеткізеді.
Оқушылардың өмірге деген көзқарастары, дүниетанымдары айтқан әндерінен алған әсерлері арқылы тәрбиеленеді. Вокалды - хор үйірмесінің мақсаты оқушыларды өнер құндылықтарын сезіну, таза және мәнерлі ән салу, тіл, сөз өнерін меңгеру, олардың бойында адамгершілік - эстетикалық мәдениетті қалыптастыру, шығармашылықтарын арттыру болып табылады. Хормен ән айту көпшілік өнер болып табылатындықтан балаларды достыққа, татулыққа, ұйымшылдыққа тәрбиелейді.
Қорыта айтқанда музыка өнері – адамның сана сезіміне әсер етіп, ой - өрісінің дамуына әсер ететін күшті құрал.