Шартты рай.

Сабақтың тақырыбы: Шартты рай.
Сабақтың мақсаты: Етістіктің рай түрлері туралы білімдерін тереңдету, шартты рай, оның жасалуы жайында толық мағлұмат беру.
Міндеттері:
1. Білімділік. Шартты рай туралы ғылыми - теориялық түсінік, оның жасалуы мен қолданысын, өзіндік ерекшелігін ұғындыру;
2. Дамытушылық. Дүниетанымын кеңейту, көру, есту қабілеті арқылы есте сақтауын дамыту, сөздік қорын арттыру;
3. Тәрбиелік. Оқушыларды инабаттылыққа ,халқымыздың салт –дәстүрін қастерлеуге тәрбиелеу.
Сабақтың типі: жаңа білімді меңгерту
Сабақтың түрі: білім, білік дағдыларын қалыптастыру.
Әдіс - тәсілі: түсіндіру, проблемалық ізденіс, СТО әдісі, сатылай комплексті талдау.

Көрнекілігі: слайд, кесте, дидактикалық материалдар, малдың мүшелері салынған сурет. Табақшалар макеті.
Пәнаралық байланыс: әдебиет,музыка
Сабақтың барысы.
1. Ұйымдастыру. Оқушылармен амандасып, түгендеу.

Топқа бөлу. (дөңгелек арқылы бөліп алу)

1. Қазақ тобы .

2. Қонақ тобы

3. Тілшілер тобы .

4. Әдебиетшілер.

Сыныпта жағымды психологиялық ахуал туғызу.

Сабақ ұран айту керек.

- Әрбір адам?

- Туысым, досым, жұрағат.

- Әрбір сабақ?

- Үйрену, ұғу, ұлағат.

- Әрбір ісім?

- Тірлік, тірек, адамдық

- Әрбір сөзім?

- Шындық, бірлік, адалдық. (Оқушылар айту керек)
2. Үй тапсырмасын тексеру.(1-тапсырма)
154 – жаттығу.

1.Бата жаттап келу.

2.Бұйрық райда тұрған етістіктерді жазып келу.

3.Бір оқушы бұйрық райда тұрған етістікті дәлелдеу.

-Себебі, 2- жаққа қаратылып,қимылдың іс-әрекеттің орындалуын , талап ету мағынасын аталған сөздер білдіріп тұр.
Бұйрық райлы етістіктер - болма, бол, бағала, арала, сағала.

Мұғалім:

Баласы батаменен ауызданған,

Бабаңнан мәрттік жайлы аңыз қалған.

Қадыр ақын айтқандай батаны жаттап есте сақтап алу керек екенін есте ұстау керек.

3. Өткен тақырыпты пысықтау. (2-тапсырма)
«Кім жылдам» ойыны. Берілген сұрақтарға толық әрі жылдам жауап беру арқылы зерек топты, марапаттау.

Қазақ тобы .

1. Етістіктің райы нешеге бөлінеді? 4. Олар: ашық,бұйрық.шартты, қалау
2. Ашық рай деген не?

-Үш шақтың бірінде қолданылып,сөйлеушінің шындыққа баяндауын білдіреді

3.Әркім өз ойымен отыр (Ғ. М.) қай шақта айтылған ? (нақ осы шақ)

Қонақ тобы .

1. Келемін тау ішінде түнделетіп (С. С). (ауыспалы осы шақ)

2.Мақсатым тіл ұстартып, өнер шашпақ (А). (мақсатты келер шақ)

3.Жер жырттық, қайнады еңбек, егіс салдық (Ж. Ж.). (жедел өткен шақ)

Тілшілер тобы .

1. Бұйрық рай нені білдіреді?

-Қимылдың іс-әрекеттің орындалуын талап ету мағынасын білдіретін етістіктің рай түрі.Бұйрық рай етістігі бұйрықты, насихатты, тыйымды және т.б.

2. Бұйрық райдың өзіне тән ерекшелігі қандай?

-бұйрық райының жасалуынан көрінеді. Басқа рай сияқты етістіктің түбіріне жұрнақ жалғанбайды. Етістіктің түбіріне немесе негізгі және туынды етістікке етіс немесе болымсыз етістікке жіктік жалғауы жалғану арқылы жасалады.
3. Рай сөзінің мағынасы не? Сөйтіп, етістіктің үш шақтың (осы шақ, келер шақ, өткен шақ) бірінде қолданылып, сөйлеушінің шындыққа қатысын,айтушының пікірін,көзқарасын білдіретін , белгілі бір грамматикалық тұлғалар арқылы жасалатын етістіктің түрі.

Әдебиетшілер тобы.

1.Шақтың түрлері н атау. (осы,өткен, келер шақ)

2.Осы шақтың түрлерін ата. (нақ,ауыспалы)

3. Келер шақтың түрлері (болжалды, мақсатты, ауыспалы)
Жаңа сабақ. (Слайд арқылы түсіндіріледі)

1.Шартты рай іс-қимылдың жүзеге асу- аспау шартын білдіреді. Екі жай сөйлемде кездеседі.

Бірінші сөйлемі екінші сөйлемнің шартын білдіреді.

Егер күн жылы болса, пикникке шығамыз. (пекникке шығудың шарты күннің жылы не суық болуы).

2.Шартты рай кез келген етістікке – са, -се, жұрнағының жалғану арқылы жасалады.

Шартты райдағы етістік әрдайым жіктеледі.

Мен барсам Біз барсақ

Сен барсаң Сендер барсақ

Сіз барсаңыз Сіздер барсаңыз

Ол барса Ол барса

3.-са, -се кез келген етістікке жалғанады

А)Дара етістік:Сабақ оқысаң, бес алсаң

Ә)Күрделі етістік :Үйге барып келсең,алма беремін.

Б)Болымсыз етістік: Қар жаумаса ,тонымды кимеймін

4.Шартты райлы етістік «да», «де» шылаумен тіркессе, қарсылықты мағына береді.

Оның сөздерін түсінбеймін,бірақ оның айтқандарын тыңдап отырмын.

Оның сөзін түсінбесем де, оның айтқандарын тыңдап отырмын.
Мағынаны тану. Сөйлемдер тарату. «Кім тапқыр» (3-тапсырма)

Қазақ тобы .

1.Оқушылар, берілген сөйлемдерде іс - әрекеттің несі баяндалады?
а)Асан бүгін кітабын оқыса, ертең кітапханаға тапсырады.

• Бірінші сөйлемде іс - әрекеттің орындалуының шарты;
ә) Самал Гүлнұрға барса, ол әлі үйіне келмепті.

• Екінші сөйлемде іс-әрекеттің мезгілдік мағынасы көрсетіледі.

Қонақ тобы.

1.Оқушылар, берілген сөйлемдерде іс - әрекеттің несі баяндалады?

б)Ертерек айтсамшы, бұлай болмас еді.

• Үшінші сөйлемде сөйлеушінің өткен іске деген өкініші баяндалады.
с)Білгеніңді айтсаңшы, бәрін қазбалап қайтеді.

• Төртінші сөйлемде сөйлеушінің тілегі байқалады.

Тілшілер тобы .

Шартты райдың маңызды белгілерін ажырату.(Сөйлемді оқу)
1.Асан бүгін кітабын оқыса, ертең кітапханаға тапсырады.

2.Самал Гүлнұрға барса, ол әлі үйіне келмепті.

3.Білгеніңді айтсаңшы, бәрін қазбалап қайтеді.

4.Ертерек айтсамшы, бұлай болмас еді.

-Маңызды белгілерін ажырату.
-Осы сөйлемдердегі ортақ белгі қайсы?
- Ол сөйлемдердегі белгілі бір етістіктердің – са, - се жұрнағы арқылы жасалуы.
Әдебиетшілер тобы.

Шартты райға анықтама беріңдер.
-Демек, етістіктің шартты райы қимылдың, іс - әрекеттің болу -болмау,іске асу - аспау мүмкіндігінің шартын білдіреді.

Оқулықпен жұмыс. (4-тапсырма)
155 – жаттығу. Жазбаша орындалады.

Тапсырма. Шартты рай етістікті тауып,қай жақта тұрғанын анықтау.

1-топ. Қазақ тобы .

2- топ .Қонақ тобы.

Оқулықпен жұмыс.
156-жаттығу.

Тапсырма: Берілген етістіктен шартты рай жасаймыз.

Бір- бір сөйлем құрау керек.

3- топ.Тілшілер тобы .7 «А» Мерует ,7» Б» Аружан

Сана. Жаз.

4-топ Әдебиетшілер 7 «А» Дастан,7» Б» Дилназ

Жүргіз, Тазарт,Санаса.

«Табақ жасау» ойыны (5-тапсырма)

Қазақ осы ашық жарқын қабағы ,

Қонақ келсе ,шабылып бір қалады.

Байқа да тұр,саған да ол кетерде

Ат мінгізіп , жібек шапан жабады (Қ.М)

-Қазақ халқының қонақ жайлығын жыр жолдарында жақсы бедерлесе.

-Біз сабаққа қатысып отырған қонағымызға қой мүшелерінен табақ жасайтын боласыз.(ауызша)

Топтастыру.

Бас табақ

Бас табақ салатын қойдың мүшелерін анықтау.

Қазақ тобы .

Қонақ тобы.

Бас табақ жөнінде мәлімет (үлестіру)

Табақтың үш түрі болады. Бас табаққа міндетті түрде бас,жамбас,қыс айларында қазы қарта салынады екен.Басты сый табақтағы еттің үстіне салып әкеледі немесе жеке табаққа салып дастарханға әкеледі екен. Дәстүр бойынша

Бастың маңдайын айқыштап тіледі екен. Сыйлы адамға бастың тұмсығын , пышақтың сабын қаратып қояды екен.

Сый табақ

Сый табақ жөнінде мәлімет.(үлестіру)

Табақтың үш түрі болады. Бас табаққа міндетті түрде бас,жамбас,қыс айларында қазы қарта салынады екен.Басты сый табақтағы еттің үстіне салып әкеледі немесе жеке табаққа салып дастарханға әкеледі екен. Дәстүр бойынша

Бастың маңдайын айқыштап тіледі екен. Сыйлы адамға бастың тұмсығын , пышақтың сабын қаратып қояды екен .

Тілшілер тобы .

Әдебиетшілер.

Мұғалім:

Қойдың қандай мүшелері салынады? Сіздер қаланың баласысыз сондықтан біле бермеуіңіз мүмкін. Мен соны ескеріп сіздерге керекті мағлұматтарды алдарыңызға тастамақшымын сендер топтастыру тәсілі бойынша анықтай қойыңыз.

Мұғалім:

О бастан жомарт қазақ топырағы

Ол қашан дастарқансыз тоқырады.

Мейманға нәрін беріп ,

Барын беріп,

Қонақтан қалғанын жеп отырады- деген ақын жүрегіндегі отты жырлар күнделікті тірлікте , қазақтың әр отбасында қайталанып жатады.

Сіздер бүгін өздеріңізше қонаққа табақ жасап көрдіңіз.

Шығармашылық жұмыс. (6-тапсырма)

Қазақ тобы .

Шығармашылық жұмыс.
Көп нүктенің орнына тиісті сөзді қойып жаз.
Алтау ала... ауыздағы кетеді, (болса)
Төртеу түгел.. төбедегі келеді.(болса)

Ел болам.. бесігіңді түзе. (десең)

Қонақ тобы.

Тапсырма : морфологиялық талдау.

Еңбек... ерінбей. (етсең)
Тояды қарның тіленбей.
Ойнап... де, ойлап сөйле (сөйлесең)

Тілшілер тобы .

Тапсырма : Лексика –семантикалық талдау.

Қазаншының еркі бар қайдан құлақ... (шығарса да)

Әзіл.. әділ айт. (айтсаң да,)

Ұлық... кішік бол. (болсаң)

Әдебиетшілер .

Тапсырма. Сатылай комплексті талдау жаса.

Баласы түзде атқа шапса , анасы үйде тақымын қысады. (синтаксистік)

-АСМҚ: Хабарлы

-Ққ: құрмалас сөйлем

-СМТ:

А) Қысады. Қайтеді? (баяндауыш)

Ә)Кім? Анасы .(бастауыш)

Б) нені? Тақымын (толықтауыш)

С)Қайтсе? Атқа шапса? (баяндауыш)

Д)Кімі? Баласы (бастауыш)

Е)қайда? Түзде (пысықтауыш)

-Жст:1. А) жақты,толымды, жаайылма.

-Сөз тіркесі. Еркін

а)Анасы тақымын қысады.( ет, баст, баян)

ә)Тақымын қысады (ет, толық)

б)Үйде тақымын қысады.(ет, пысық)

с)Баласы атқа шапса (ет, толық)

д)түзде шапса(ет, баст)

-БТ: а)қиысу(д. ырғ)

ә)меңгеру (қосым)

б)жанасу (орын тәрт)

с)қиысу (дауыс ыр)

6. Білімді бекіту.
1.Білемін 2.Білдім 3. Білгім келеді.

7. Бағалау.
8. Үй тапсырмасы.
157 - жаттығу, ережені қайталау.

Оқушылар, сіздерге бүгінгі сабақ ұнады ма? Өз сезімдеріңді смайликтермен көрсетіңіздер.