?дебиет теориясы — ?дебиеттану ?ылымыны? с?з ?неріні? таби?атын, оны? ?дістері мен методологиясын, ?деби процесс, рухани-эстетикалы? ??ндылы?тар за?дылы?тарy зерттейтін саласы. ?. т. осы ба?ытта?ы за?дылы?тар мен ?а?идаларды ж?йелеп, поэтикалы?, прозалы? ж?не драмалы? к?ркем шы?армаларды? таби?атын тану?а ?ызмет етеді. ?. т. ??ымдар мен терминдерді?, ?ылыми ?а?идалар мен ережелерді? ??р?а? жиынты?ы емес, ол — сол ар?ылы к?ркем ?дебиетті (?з п?нін) барлы? ?ырынан жан-жа?ты ашып к?рсетуді? ??ралы болып табылады. ?лемдік ?дебиеттану ?ылымында ?алыптас?ан д?ст?р бойынша, ?. т. — зерттеу объектісіне байланысты т?рт топ?а б?лінеді. Бірінші топты? зерттеу объектілеріне ?дебиетті? адамзат ?о?амы ?міріндегі р?лі, жалпы ?нер, м?дениет ж?йесіндегі орны, ?деби шы?армашылы?ты? т?тас болмысы, суреткер д?ниетанымыны? эстетик. ?уаты, оны? даралы? тал?амыны? шы?армашылы? орта? за?дылы?тармен ?ндесуі, ?деби шы?армашылы??а б?тіндей ба?а беру принциптері жатса, екіншісі ?дебиетті? тарихи дамуы, жанрларыны?, тек пен т?ріні? орта? за?дылы?тарыны? ?алыптасуы ж?не ?деби процес (а?ым, ба?ыт, кезе?, д?уір, ?деби байланыс), к?ркем шы?арманы талдау, ?абылдау за?дылы?тарын ?амтиды. ?. т. к?рсетілген осы м?селелерді зерттеу барысында ?дебиет тарихымен ?иылысады да, орта? методол. принциптерді ?алыптастырады. Келесі топ ?деби шы?армаларды? к?ркемдік-эстетик. сапасын, я?ни стиль мен ?деби тіл, сюжет пен композиция, жанрлар ?ндестігі, типологиясы, тарихилы?ы м?селелерімен айналысады. Б?л ба?ытта ?. т. поэтикамен ?ндеседі. Со??ы топта, ?дебиет рухани-эстетик. ??ндылы? т?р?ысынан ?арастырылады ж?не онда?ы м??гілік ??ндылы?тар мен ?тпелі д?ниелерге шынайы ба?а берілуі, ?деби процесті? ?з кезе?індегі ?рдістер сараланады. ?. т. б?л жолы эстетикамен т?тасып, ?нерді? орта? теориясымен ж?не ?деби сынмен ?иылысады. Жалпы, ?. т. ?з п?ніні? даму сапасына (к?ркемдік, эстетик., стильдік т.б.) ?арай ?немі ?згеріп отырады; к?ркем ?дебиетті? жетістіктері негізінде таптауырын бол?ан ?ыл. т?жырымдардан ажырап, онда жа?а ба?ыттар ?алыптасады. ?. т-ны? тарихы ежелгі д?уірдегі (?ндістан, ?ытай, Ежелгі Грек, Ежелгі Т?ркі елдеріндегі т.б.) с?з ?неріне ?ойыл?ан талаптардан басталады. ?лемдік ?. т-ны? бастауында Аристотель мен ?бу Наср ?л-Фараби е?бектері т?р. Аристотельді? “Поэзия ?нері туралы” трактатыны?, бас?а да ежелгі д?уір эстетикасы туралы жаз?ан е?бектеріні? танымды? ?уаты мол болып табылады. ?бу Наср ?л-Фарабиді? “?ле? ?неріні? ?а?идалары туралы трактатыны?” да ?. т. тарихында алар орны ерекше. Ал ?азіргі заман?ы ?лемдік ?дебиеттану ?ылымына зер салса?, с?з ?неріні? теориялы? де?гейін жо?ары биікке к?терген американды? ?алымдар Р. Уэллек пен О. Уорренні? “?дебит теориясы” (1949) зерттеуі болып табылады. Ол т?рік (1960 ж.), орыс (1978 ж.) т.б. тілдерге аударыл?ан. Орыс ?дебиеттану ?ылымында ?. т. бойынша орыс ?алымдары Б. В. Томашевский, Л. И. Тимофеев т.б-ды? е?бектерін айту?а болады. Теор. болжам ж?не филос. таным т?р?ысынан М.М. Бахтинні? е?бектері (1895 — 1975) ерекшеленеді. Онда к?ркем с?зді? к?п ма?ыналы?ы, ?ндестігі, к?п дауыстылы?ы т.б. м?селелер тере? талдан?ан. ?аза? ?алымдарынан ?. т. ж?нінде е? ал?аш ??нды пікірлер айт?ан Ш. У?лиханов болды. Ол ?аза? халы? поэзиясыны? жанрлы? т?рлерін (жыр, жо?тау ?ле?і, ?айым ?ле?, ?ара ?ле?, ?ле? т.б.) ж?йелеп берді. А. Байт?рсыновты? “?дебиет таныт?ышы” (1926, 1989, 1991) осы салада?ы іргелі ?ыл. е?бек. Алайда б?л ??нды м?ра алпыс жылдан астам ?ыл. айналымнан тыс ?алып келді. “?дебиет таныт?ыш” — ?аза? ?лтты? ?дебиеттануыны? негізі, ?. т. мен ?дебиеттану методол., ??ым-терминдер мен эстетик. категориялар, жанрлар ж?йесі т?зілген аса ма?ызды е?бек. Онда с?з ?нері ?ылымына т?н барлы? факторлар ?амтылып, ана тіліні? ?орынан ??ым-терминдер, жанрлар атаулары жасалып, ж?йеленіп берілген. Т?рлі идеологиялы? тос?ауылдар?а ?арамастан 20 ?-ды? 30-жылдары ?аза? ?аламдарыны? б?л салада жа?а туындылары жары? к?рді. ?. Ж?малиевті? “?дебиет теориясы” (1938, 1964, 1969) атты е?бегі негізінен орта мектептер мен жо?ары о?у орнына арналды. Сондай-а?, Е. Ысмайыловты? “?дебиет тееориясыны? м?селелері” (1940) атты орта мектепке арнал?ан о?улы?ы жазылды. 1970 ж. З. ?абдоловты? “?дебиет теориясыны? негіздері” атты е?бегі жары? к?рді. Б?л е?бек толы?тырылып “С?з ?нері” деген атпен 2 рет (1976, 1982) ?айта басылды. Ол еліміздегі жо?ары о?у орындарында 30 жыл?а жуы? ?. т-ны? бірден-бір о?улы?ы ретінде ?ызмет етіп келеді. З. Ахметовты? “?аза? ?ле?іні? ??рылысы” (1970), “?ле? с?зді? теориясы” (1973) атты е?бектері — осы салада соны пайымдауларымен к?рінген ??нды ?ыл. зерттеулер. ?. т-ны? басты ?ылыми ??ымдары мен терминдері ж?йеленіп берілген “?дебиеттану. Терминдер с?здігі” (1997, 1998) жары? к?рді.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Әдебиет теориясы — әдебиеттану ғылымының сөз өнерінің табиғатын, оның әдістері мен методологиясын, әдеби процесс, рухани-эстетикалық құндылықтар заңдылықтарy зерттейтін саласы. Ә. т. осы бағыттағы заңдылықтар мен қағидаларды жүйелеп, поэтикалық, прозалық және драмалық көркем шығармалардың табиғатын тануға қызмет етеді. Ә. т. ұғымдар мен терминдердің, ғылыми қағидалар мен ережелердің құрғақ жиынтығы емес, ол — сол арқылы көркем әдебиетті (өз пәнін) барлық қырынан жан-жақты ашып көрсетудің құралы болып табылады. Әлемдік әдебиеттану ғылымында қалыптасқан дәстүр бойынша, Ә. т. — зерттеу объектісіне байланысты төрт топқа бөлінеді. Бірінші топтың зерттеу объектілеріне әдебиеттің адамзат қоғамы өміріндегі рөлі, жалпы өнер, мәдениет жүйесіндегі орны, әдеби шығармашылықтың тұтас болмысы, суреткер дүниетанымының эстетик. қуаты, оның даралық талғамының шығармашылық ортақ заңдылықтармен үндесуі, әдеби шығармашылыққа бүтіндей баға беру принциптері жатса, екіншісі әдебиеттің тарихи дамуы, жанрларының, тек пен түрінің ортақ заңдылықтарының қалыптасуы және әдеби процес (ағым, бағыт, кезең, дәуір, әдеби байланыс), көркем шығарманы талдау, қабылдау заңдылықтарын қамтиды. Ә. т. көрсетілген осы мәселелерді зерттеу барысында әдебиет тарихымен қиылысады да, ортақ методол. принциптерді қалыптастырады. Келесі топ әдеби шығармалардың көркемдік-эстетик. сапасын, яғни стиль мен әдеби тіл, сюжет пен композиция, жанрлар үндестігі, типологиясы, тарихилығы мәселелерімен айналысады. Бұл бағытта Ә. т. поэтикамен үндеседі. Соңғы топта, әдебиет рухани-эстетик. құндылық тұрғысынан қарастырылады және ондағы мәңгілік құндылықтар мен өтпелі дүниелерге шынайы баға берілуі, әдеби процестің өз кезеңіндегі үрдістер сараланады. Ә. т. бұл жолы эстетикамен тұтасып, өнердің ортақ теориясымен және әдеби сынмен қиылысады. Жалпы, Ә. т. өз пәнінің даму сапасына (көркемдік, эстетик., стильдік т.б.) қарай үнемі өзгеріп отырады; көркем әдебиеттің жетістіктері негізінде таптауырын болған ғыл. тұжырымдардан ажырап, онда жаңа бағыттар қалыптасады. Ә. т-ның тарихы ежелгі дәуірдегі (Үндістан, Қытай, Ежелгі Грек, Ежелгі Түркі елдеріндегі т.б.) сөз өнеріне қойылған талаптардан басталады. Әлемдік Ә. т-ның бастауында Аристотель мен Әбу Наср әл-Фараби еңбектері тұр. Аристотельдің “Поэзия өнері туралы” трактатының, басқа да ежелгі дәуір эстетикасы туралы жазған еңбектерінің танымдық қуаты мол болып табылады. Әбу Наср әл-Фарабидің “Өлең өнерінің қағидалары туралы трактатының” да Ә. т. тарихында алар орны ерекше. Ал қазіргі заманғы әлемдік әдебиеттану ғылымына зер салсақ, сөз өнерінің теориялық деңгейін жоғары биікке көтерген американдық ғалымдар Р. Уэллек пен О. Уорреннің “Әдебит теориясы” (1949) зерттеуі болып табылады. Ол түрік (1960 ж.), орыс (1978 ж.) т.б. тілдерге аударылған. Орыс әдебиеттану ғылымында Ә. т. бойынша орыс ғалымдары Б. В. Томашевский, Л. И. Тимофеев т.б-дың еңбектерін айтуға болады. Теор. болжам және филос. таным тұрғысынан М.М. Бахтиннің еңбектері (1895 — 1975) ерекшеленеді. Онда көркем сөздің көп мағыналығы, үндестігі, көп дауыстылығы т.б. мәселелер терең талданған. Қазақ ғалымдарынан Ә. т. жөнінде ең алғаш құнды пікірлер айтқан Ш. Уәлиханов болды. Ол қазақ халық поэзиясының жанрлық түрлерін (жыр, жоқтау өлеңі, қайым өлең, қара өлең, өлең т.б.) жүйелеп берді. А. Байтұрсыновтың “Әдебиет танытқышы” (1926, 1989, 1991) осы саладағы іргелі ғыл. еңбек. Алайда бұл құнды мұра алпыс жылдан астам ғыл. айналымнан тыс қалып келді. “Әдебиет танытқыш” — қазақ ұлттық әдебиеттануының негізі, Ә. т. мен әдебиеттану методол., ұғым-терминдер мен эстетик. категориялар, жанрлар жүйесі түзілген аса маңызды еңбек. Онда сөз өнері ғылымына тән барлық факторлар қамтылып, ана тілінің қорынан ұғым-терминдер, жанрлар атаулары жасалып, жүйеленіп берілген. Түрлі идеологиялық тосқауылдарға қарамастан 20 ғ-дың 30-жылдары қазақ ғаламдарының бұл салада жаңа туындылары жарық көрді. Қ. Жұмалиевтің “Әдебиет теориясы” (1938, 1964, 1969) атты еңбегі негізінен орта мектептер мен жоғары оқу орнына арналды. Сондай-ақ, Е. Ысмайыловтың “Әдебиет тееориясының мәселелері” (1940) атты орта мектепке арналған оқулығы жазылды. 1970 ж. З. Қабдоловтың “Әдебиет теориясының негіздері” атты еңбегі жарық көрді. Бұл еңбек толықтырылып “Сөз өнері” деген атпен 2 рет (1976, 1982) қайта басылды. Ол еліміздегі жоғары оқу орындарында 30 жылға жуық Ә. т-ның бірден-бір оқулығы ретінде қызмет етіп келеді. З. Ахметовтың “Қазақ өлеңінің құрылысы” (1970), “Өлең сөздің теориясы” (1973) атты еңбектері — осы салада соны пайымдауларымен көрінген құнды ғыл. зерттеулер. Ә. т-ның басты ғылыми ұғымдары мен терминдері жүйеленіп берілген “Әдебиеттану. Терминдер сөздігі” (1997, 1998) жарық көрді.
