Жамбыл Жабаев дастандарының идеясы

ҒЫЛЫМИ ЖҰМЫС

ТАҚЫРЫБЫ: «Жамбыл Жабаев дастандарын оқыту »

Орындаған: Адият Хамбар

ЖҰМЫСТЫҢ ТАҚЫРЫБЫ:

« Жамбыл Жабаев дастандарын оқыту »

Ғылыми жұмыстың бағыты: әдебиеттану

Ғылыми жұмыстың жетекшісі:

Адият Хамбар

Өтетін орны: Ұзынағаш ауылы

2016-2017 оқу жылы

1-БӨЛІМ

1.1. кіріспе

1.2. Жыр алыбы Жамбыл

1.3. Өтеген батыр

1.4. Жырдың мазмұны, идеясы, тақырыбы

2-БӨЛІМ

2.1. Әдебиеттің көркемдік тәсілдері

2.2. “Өтеген батыр” жырының көркемдік ерекшелігі

2.2. Қорытынды

МАЗМҰНЫ

1.1. кіріспе

“ Өтеген батыр” ерлігі аңызға айналса да Күсен, Майкөт, Сүйінбай, Жамбыл, Тілеміс секілді ақындардың жыр-дастандарына арқау болды. Бұлардың ішінде бізге жеткені – Жамбылдың «Өтеген батыр» дастаны. Өтеген батыр туралы дерек-аңыздарды әдебиетшілер Е.Ысмайылов, Қ.Тұрғанбаев, Н.Смирнова, С.Бегалин зерттеді. Жыр алыбының жырларының зерттелмеген қырлары мен сырлары әлі де көп. Осы орайда Жамбыл атамыздың жырымен таныса отырып, дастан туралы ақпараттармен толықтырып, дастанның көркемдік тәсілдерін анықтап-пайымдауды жөн көрдім.

Жұмыстың жалпы сипаттамасы

Жұмыстың жалпы сипаттамасы

Жырдағы

Жырдағы

5

Өтеген батырдың даралық қасиеттерін сипаттауға қолданған көркемдік тәсілдерді анықтау.

Өтеген батырдың даралық қасиеттерін сипаттауға қолданған көркемдік тәсілдерді анықтау.

Жырдың

Жырдың

Зерттеудің өзектілігі

Прагмалингвистика ғылымының бір бөлігі бұқаралық ақпарат құралдарының негізгі өзегі - газет мақалаларының тақырыптары құбылысына тілдік тұрғыдан талдау жасап, теориялық негізде баға беруге мүмкіндік береді.

Мақаладағы тақырыпаттың прагматикалық әлеуетін арттырудағы логоэпистемаларының берілу ерекшеліктері мен медиа-мәтіндегі логоэпистемалардың көріктеуіш құрал екендігі анықталады .

Әрбір оқырман газет бетін ашқанда, ең алдымен, мәтін тақырыптарымен танысатыны анық. Газет тiлшiсi оқырманға айтар ойын пәрмендi жеткiзу үшiн қанатты сөздердi, мақал-мәтелдердi, әйгiлi адамдар айтқан құнды сөздердi келтiредi .

Ақынның көркемдегіш-суреттегіш құралдардың қолданылуына, көркемдік шеберлігіне қажетті деңгейде барынша назар аудару, зерттеу, тексеру – қазіргі әдебиеттану ғылымының өзекті мәселесі.

Жырдың көркемдік құндылығын анықтауда ондағы поэтикалық ерекшеліктерді  зерттеу.

Жырдың эстетикалық деңгейінің биіктігі,  ақынның шеберлігі мен ұлылығын дәлелдеу.

1.2. Жыр алыбы Жамбыл

Жамбыл – асқан шебер жыршы, ол кісі жырды айтудың өзін шығармашылық деп түсінеді, яғни Жәкең белгілі эпосты жырлаған шақта да импровизация жасап отырады. Бұған Жәкең жырлаған “Өтеген батырдың” екі нұсқасын салыстыру арқылы көз жеткізуге болады. Бір сюжетке құрылған екі шығарма болып шыққан.

Жамбыл атамыз өзі «тау етегінде, қақаған боранды күні мен туыппын. Маған сол көне таудың есімі қойылыпты. Бұл 1846 жылдың ақпан айы екен. Менің әкем – Жапа, шешем Ұлпан көшпелі кедей болған» дейді.

1.3. Өтеген батыр

Өтеген батыр (1699-–1773) – XVIII ғасырдың І-жартысында жоңғар басқыншылығына қарсы күрескен қазақ батыры. Ұлы жүздің дулат тайпасынан Жаныс руынан шыққан. Өтегеннің ата-бабалары да есімдері елге танылған батырлар болған.

1756 жыл шамасында Абылайдың Қытаймен бейбіт болу саясатына қарсы шығып, Жиделібайсында 17 жыл жүріп қайтыпты деген аңыз да бар. Өтеген батыр жөнінде ел аузында аңызға бергісіз әңгімелер көп сақталған.

Ел оның есімін әулие тұтып, қос мүйізі бар киелі деп біледі. Жамбыл Жабаевтың: «Қасара біткен маңдайдан, жан еді қос мүйізді» — деп жырлап, оны батырлықтың белгісі ретінде тануы да содан.

1.4. Жырдың мазмұны, идеясы, тақырыбы

Айлы түнде ұйықтамай, халқына жайлы қоныс табам деп өзінің үлкен арманына бой ұрған ер жүрек Өтегеннің сапары. Сапарындағы жасаған ерлігі мен арыстанмен айқасы. Өтеген дастанындағы ерекше бір жаңалық – мұнда әр халықтың өкілдері бас қосып, тіл тауып жалпы тап дұшпанына қарсы күресуі, осы күресте шыныққан достық.

«Өтеген батыр» жырының идеясы -халқымыздың ерлік рухын көтеріп, еркіндікті арман еткен дәурірді жырлау.

Жырдың тақырыбы ерлік пен елдік, өмір мен өлім, қажырлық пен рух .

Құбылту (троп)

• Метафора
• Метонимия
• Символ
• Синегдоха
• Кейіптеу

6. Аллегоия

7.Гипербола

8. Литота

Айшықтау (фигура)

• Арнау

• Жарлай арнау
• Зарлай арнау
• Сұрай арнау

2. Қайталау

Шендестіру (антитеза)

• Жәй қайталау
• Еспе қайталау
• Әдепкі қайталау
• Кезекті қайтлау

Дамыту (градация)

Инверция (Сөздердің орын

ауыстыруы)

Элипсис (Сөз қалтыру)

Ақын түйеден түскендей түйдей-түйдек ойларын жыр үлгісінде жалаң түрде бере салған жоқ, керісінше, құбылту арқылы троп пен фигураның түрлеріне салып, тігісін жатқызып, икемдеп әкелді. Иін, иірім сөздерді тура мағынасында емес, бұрма мағынасында қолданып, шындықты бейнелеп, кейде тіпті перделеп танытып, ойды өзгертіп жеткізе білді. Ақынның поэмадағы көркемдік құралдарды игеруі сондай-ақ, оқырманды образды ойландыруы.

6

6

Жырдағы әрбір теңеу көркемдік-эстетикалық міндетті жүзеге асыруға бағытталады.Ақын өлеңдеріндегі  теңеулер  оның ақындық қуаты, қаруы іспетті көп қолданысқа ие көркемдегіш құралдардың бірі. Теңеулерді Жамбыл атамыз өте жиі қолданғанын ескеру керек

Саз балшықтай тасты езіп

Жөнелді батыр жорыққа

Нөкерімен түзеп жүрісін,

Жортқан жолдың шаңдағы,

Ақ бұлттайын алысқа,

Бұрқыратып жол тартты - деген шумақта теңеуді қолданады.

«заттың не құбылыстың айрықша белгісін, қасиетін білдіретін бейнелі сөз — эпитеттер» де молынан кездеседі.

Баспасөз бетіндегі тақырыптардың қолданылу ерекшелігі мен прагматикалық қызметін айқындау;

Баспасөз тақырыптарын ұлттық-мәдени көріністің қайнар көзі ретінде қарастыру;

« Ақ сақалды, ақ шашты», «зәрлі иіс», «құралайды көзге атқан» сияқты эпитеттер.

М. Балақаев бір еңбегінде: «…  ойды бейнелі, нақты, шынайы көрсету үшін эпитетсіз елестету мүмкін емес», — деп өте ұтымды  тұжырым жасаған екен.

Баспасөз бетіндегі тұрақты тіркестермен, өлең – жырлармен, нақыл сөздермен берілген тақырыптардың оқырман сезіміне әсер ету мақсатында туындаған тілдің ерекше бейнелі құралы ретінде сипаттау;

Баспасөз бетіндегі

логоэпистемаларының

берілу ерекшеліктерін ашу;

-Баспасөз бетіндегі тақырыпаттарды жүйелеу және топтастыру;

Өтеген батыр жырында кездесетін кейіптеу табиғат құбылысына тәуелді  болып, келтіреді.

Аппақ қудай сақалды ,

Жарқыратып ақ басын.

Үйдің жары жақпардай,

Қырау шалған ақ қардай...

Жырда ұлғайтудың түрлері де кездеседі. Мысалы,

.....Ақ көбігі күркілдей,

Тауды орай аққаны.

Көктегң қосақ кемпірдей,

Ақты таудың жарынан.... Бұл әдебиетте гипербола деп аталады.

Метафора – екі нәрсені, құбылысты салыстыру және жанастырып-жақындату негізінде астарлы тың мағына беретін бейнелі сөз немесе сөз тіркесі.

«Көзіменен Өтеген,

Жас жыланға оқ атты» мұнда ақын айдаһарды жыланмен ауыстырып тұр. Яғни батыр айдаһарға оқ атқан еді.

«Метафора – екі нәрсені, құбылысты салыстыру және жанастырып жақындату арқылы астарлы тың мағына беретін бейнелі сөз немесе сөз тіркесі»,- дейді академик З.Ахметов

Сондай-ақ ақынның тіл шеберлігін жыр шумағының басын бірыңғай дыбыспен бастауынан (аллитерациядан ) байқаймыз:

.... Жұлдыз сөніп жатқанша

Жел аударған қаңбақтай

Жортуылда жортақтай...

....Көк өспейтін жерге айдайды,

Көрместей ғып жарықты.

Күн түспейтін жерге айдайд

Күнге қақтап көктемде......

2.2. Қорытынды

Жүз жыл өмірінің сексен бесін өлеңмен өткізген Жәкең айтысқанда да, арнау жырларында да, дастандарында да осы тұрғыдан айныған емес, сол себепті де ол ел ықыласына бөленді, жаңа заманда жаңаша түрленді. Жамбыл поэзиясы өміршеңдігінің де, ақын есімінің ел жадынан өшпейтіндігінің де сыры осында.

Сондықтан Жамбыл жыры әлі де зерттейміз деген үміттеміз!

Назарларыңызға рахмет!

Ғылыми жетекшісі: Адият Хамбар

Орындаған:

Теміралы Гүлжамиля

8-сынып оқушысы