Наурыз – халы? мейрамы - классному руководителю, мероприятия

Наурыз – халы? мейрамы

Наурыз – халы? мейрамы

НАУРЫЗ- ?те к?неден келе жат?ан шы?ыс хал?ыны? к?пшілігіні? жа?а жыл мейрамы. Наурыз – парсы тілі, ноу- «жа?а», руз- «к?н» деген с?здерден ?алыптас?ан.к?шпенділерді? байыр?ы астрономиялы? т?сінігі бойынша, ?рбір жыл алты ай жаз бен алты ай ?ыс?а б?лінеді. Демек Наурыз – жаз бен ?ысты?, жа?сылы? пен жаманды?ты?, суы? пен жылыны?, ?айрымдылы? пен ?атыкездікті?, т.б. к?рес тартысыны? то?ыс?ан жері.

?аза?тар бір жылды? ?р?айсысын отыз к?н етіп, он екі ай?а б?лген. Жыл со?ында?ы санат?а ?осылма?ан, 5 (6) к?нді- «бес ?она?» деп атайды. Ежелгі сенім бойынша жа?сылы? пен жаманды?ты? жан алып, жан берісіп, ?мір ?шін к?ресуі осы санат?а кірмей ?ал?ан уа?ыт аралы?ына тура келіп, сонды?тан да халы? б?л кезді «?ліара» деп те ата?ан. ?аза?тар ежелден осы 5 (6) к?нді ?ткізіп жібермей жолаушы шы?па?ан, ?оныс аударма?ан, жиын- той жасама?ан, мал сатып, ?она? ща?ырма?ан. ?ткен к?ндерден со? 21- нен 22- не ?ара?ан т?нінен жа?сылы? же?ген к?н- Наурыз келді, «?лысты? ?лы к?ні» келді деп халы? ?уаныш?а б?ленген.

НАУРЫЗ мерекесі д?ние ж?зі халы?тарыны? к?пшілігінде ба?зы замандардан бері тойланып келеді. Ежелгі гректер оны «Патрих», бирмалы?тар «су мейрамы», т?жіктер «Гулгардон», «Б?йшешек», «Гулнаурыз», хорезімдіктер «?аусарджи», татарлар «нардуган», буряттар «Са?аан сара», со?далы?тар «Наусарыз», армяндар «Навасарди», чуваштар «Норис ояхе» т.б. т?рліше ата?ан.

Ежелгі т?ркілер ?лыс к?ніне жа?а киімдерін киіп, са?ал- м?рттарын т?зеп, шаштарын алдырып зор мереке сия?ты етіп дайындалып, ?ала сыртына шы?ып алты к?н сада? тартып машы?танып, жетінші к?ні алтын те?ге жамбы атып жарыс?ан. Жамбыны бірінші атып т?сірген адам?а билік беріліп, ол бір к?н патшалы? ??р?ан. ?аза?тар ?лыс к?нді «жыл басы» сана?анды?тан тілімізде: «жер бетінде жа?сылы? ?яла?ан к?н», «?лысты? ?лы к?ні - ?лы к?н», « ?за? ?шып келген к?н», жыл басы - жыл?ышы тор?ай (наурізек) келген к?н», « к?к ??т (?сімдік) к?зін аш?ан к?н», «жылды? жерге т?скен к?ні», жер-ананы? то? кеудесі жібіп, тас емшегі иіген к?н», « самар?анны? к?к тасы еріген к?н» т.б. бейнелі с?з орамдары са?талады. Осы т?ні, я?ни 22 наурыз т?нгі са?ат ?ште ?лысты? ?лы к?ні келеді де, сол т?ні даланы ?ызыр баба аралайды-мыс. Сол т?ні ?р ?йде «жал?ыз шала с?уле болмас, жал?ыз шыра? т?убе болмас» деп ?ркім ?йінде ?ос шыра? жа?ады. Ал наурыз?а дейін «жа?а жыл м?нтаздай таза ?йге кірсе, ол ?й ауру-сыр?аудан, п?ле-жаладан аман болады» деген сенім бойынша ?й ішіндегі жи?аз-м?ліктерді? ша?ы ?а?ылып, жуылып тазартылады. «Береке басынан басталады» деген сенім бойынша «жыл басы жа?сы басталса, ая?ы да жа?сы болма?». Сонды?тан да «а? жыл бойы мол болып, д?н тас?ындасын, жауын-шашын к?п болсын» деп ?ыдыр т?ні ыдыс атаулыны? б?ріне а? ( с?т, айран, ?ымыран, ?ымыз, шалап, уыз т.б.) ырыс толсын деп д?н ( бидай, тары, ж?гері, арпа, с?лы, ма?сары т.б.) ж?не к?ус?р б?ла? суын толтырып ?оятын бол?ан.Б?л т?ні ауыл бойжеткендері со?ымны? со??ы етін уыз?а салып пісіріп, «?й?ыашар» аталатын жас жігіттерге арнал?ан ерекше д?м дайындайды. Ал жігіттер мен бозбалалар ?ыздарды? ?ол а?ысыны? ?арымтасына айна, тара?, иіс судан т?ратын «селт еткізер», «дір еткізер» сыйлы?тарын ?сын?ан.

Та?ы бір д?ст?р: ауыл жастары бір асау тайыншаны ?стап ?келіп, ?стіне ашамай ерттеп, о?ан жанды ?уырша?ты байлап, т?нгі са?ат 3-те ?орада?ы малды ?ркітіп, иттерді шулатып, елді ?й?ыдан ояту ?шін тайыншаны бос жіберетін бол?ан. ?уырша? елімізге келе жат?ан жа?а жыл бейнесі іспеттес.

Егер ?лысты? ?лы к?ні не ?ар, не жа?быр жауса «н?р жауды», «туар жыл жа?сы» болады деп аталарымыз ?уан?ан. Наурызды? ?ары «а?ша ?ар» деп аталады. Наурыз к?ні масайра?ан ж?рт жа?а киімдерін киеді, ондайы жо?тар таза бір киерін ?стеріне іледі

Наурыз – халы? мейрамы

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«Наурыз – халы? мейрамы»

Наурыз – халық мейрамы

НАУРЫЗ- өте көнеден келе жатқан шығыс халқының көпшілігінің жаңа жыл мейрамы. Наурыз – парсы тілі, ноу- «жаңа», руз- «күн» деген сөздерден қалыптасқан.көшпенділердің байырғы астрономиялық түсінігі бойынша, әрбір жыл алты ай жаз бен алты ай қысқа бөлінеді. Демек Наурыз – жаз бен қыстың, жақсылық пен жамандықтың, суық пен жылының, қайрымдылық пен қатыкездіктің, т.б. күрес тартысының тоғысқан жері.

Қазақтар бір жылдың әрқайсысын отыз күн етіп, он екі айға бөлген. Жыл соңындағы санатқа қосылмаған, 5 (6) күнді- «бес қонақ» деп атайды. Ежелгі сенім бойынша жақсылық пен жамандықтың жан алып, жан берісіп, өмір үшін күресуі осы санатқа кірмей қалған уақыт аралығына тура келіп, сондықтан да халық бұл кезді «өліара» деп те атаған. Қазақтар ежелден осы 5 (6) күнді өткізіп жібермей жолаушы шықпаған, қоныс аудармаған, жиын- той жасамаған, мал сатып, қонақ щақырмаған. Өткен күндерден соң 21- нен 22- не қараған түнінен жақсылық жеңген күн- Наурыз келді, «Ұлыстың ұлы күні» келді деп халық қуанышқа бөленген.

НАУРЫЗ мерекесі дүние жүзі халықтарының көпшілігінде бағзы замандардан бері тойланып келеді. Ежелгі гректер оны «Патрих», бирмалықтар «су мейрамы», тәжіктер «Гулгардон», «Бәйшешек», «Гулнаурыз», хорезімдіктер «һаусарджи», татарлар «нардуган», буряттар «Сағаан сара», соғдалықтар «Наусарыз», армяндар «Навасарди», чуваштар «Норис ояхе» т.б. түрліше атаған.

Ежелгі түркілер ұлыс күніне жаңа киімдерін киіп, сақал- мұрттарын түзеп, шаштарын алдырып зор мереке сияқты етіп дайындалып, қала сыртына шығып алты күн садақ тартып машықтанып, жетінші күні алтын теңге жамбы атып жарысқан. Жамбыны бірінші атып түсірген адамға билік беріліп, ол бір күн патшалық құрған. Қазақтар ұлыс күнді «жыл басы» санағандықтан тілімізде: «жер бетінде жақсылық ұялаған күн», «ұлыстың ұлы күні - ұлы күн», « ұзақ ұшып келген күн», жыл басы - жылқышы торғай (наурізек) келген күн», « көк құт (өсімдік) көзін ашқан күн», «жылдың жерге түскен күні», жер-ананың тоң кеудесі жібіп, тас емшегі иіген күн», « самарқанның көк тасы еріген күн» т.б. бейнелі сөз орамдары сақталады. Осы түні, яғни 22 наурыз түнгі сағат үште Ұлыстың ұлы күні келеді де, сол түні даланы Қызыр баба аралайды-мыс. Сол түні әр үйде «жалғыз шала сәуле болмас, жалғыз шырақ тәубе болмас» деп әркім үйінде қос шырақ жағады. Ал наурызға дейін «жаңа жыл мұнтаздай таза үйге кірсе, ол үй ауру-сырқаудан, пәле-жаладан аман болады» деген сенім бойынша үй ішіндегі жиһаз-мүліктердің шаңы қағылып, жуылып тазартылады. «Береке басынан басталады» деген сенім бойынша «жыл басы жақсы басталса, аяғы да жақсы болмақ». Сондықтан да «ақ жыл бойы мол болып, дән тасқындасын, жауын-шашын көп болсын» деп Қыдыр түні ыдыс атаулының бәріне ақ ( сүт, айран, қымыран, қымыз, шалап, уыз т.б.) ырыс толсын деп дән ( бидай, тары, жүгері, арпа, сұлы, мақсары т.б.) және кәусәр бұлақ суын толтырып қоятын болған.Бұл түні ауыл бойжеткендері соғымның соңғы етін уызға салып пісіріп, «ұйқыашар» аталатын жас жігіттерге арналған ерекше дәм дайындайды. Ал жігіттер мен бозбалалар қыздардың қол ақысының қарымтасына айна, тарақ, иіс судан тұратын «селт еткізер», «дір еткізер» сыйлықтарын ұсынған.

Тағы бір дәстүр: ауыл жастары бір асау тайыншаны ұстап әкеліп, үстіне ашамай ерттеп, оған жанды қуыршақты байлап, түнгі сағат 3-те қорадағы малды үркітіп, иттерді шулатып, елді ұйқыдан ояту үшін тайыншаны бос жіберетін болған. Қуыршақ елімізге келе жатқан жаңа жыл бейнесі іспеттес.

Егер ұлыстың ұлы күні не қар, не жаңбыр жауса «нұр жауды», «туар жыл жақсы» болады деп аталарымыз қуанған. Наурыздың қары «ақша қар» деп аталады. Наурыз күні масайраған жұрт жаңа киімдерін киеді, ондайы жоқтар таза бір киерін үстеріне іледі.

Ұлыс күні кісілер бір- бірімен кездескенде:

Ұлыс бақытты болсын!

Төрт түлік ақты болсын!

Ұлыс береке берсін!

Пәле- жала жерге енсін!- деп тілеу тілеседі де, ер адамдар қол қолдасып, төс соғыстырады, ал әйелдер құшақтасады, ерлер мен әйелдер кездессе құшақ айқастырады. Қос қолдап амандасып, төс соғыстыру- «өмір тірегім- төсім, тіршілік көзім- екі қолым аман- сау болсын» дегенді білдіреді. Рәсім бойынша жаңа жылда бір-ақ рет көрісуге болады.

Әр үйдің дастарқанына ақтан(сүт тағамдары), көк ырыстан (дән тағамдары мен жеміс- жидектер), қызылдан (еттен істелген тағамдар) жеті түрлі дәм қойылып, жеті түрлі заттан (ет, тұз, су, құрт, бидай, сөк, күріш, пияз, сәбіз, т.б.) наурыз көже қайнатылады. Қалыптасқан жоралғы бойынша барлық адамдар бір-бірінің үйіне кіріп, наурыз көжені тоя ішу керек . оның мәні «жыл бойы тоқшылық болсын» деген пейіл. Наурыз күнгі қасиетті дәмнен алыс сапарда, түзде жүрген адамдарға, қадірменді қарияларға сыбаға сақталады.

Наурыз күні таңертең ертемен қолдарына күрек, кетпен, ал қыз- келіншектер құрт, ірімшік, пісірген ет алып далаға шығып, жігіттер айналадағы бастаулардың көзін ашып, бұлақ басына талдар егеді. әйелдер болса атып келе жатқан күнге тәу етіп, «Армысың қайырымды күн-Ана!» деп иіліп сәлем беріп, «Кеудесі түкті жер-Ана, құт дарыт, жарылқа!»- деп ашылған бұлақ көзіне май құйып, жаңа егілген ағаштарға ақ шашады.

Ақ түйенің қарны жарылған бұл күні пейіл де кеңіп, келіні қайын атасымен, күйеу баласы қайын енесімен жарасымды емін-еркін әзіл айтып, қалжыңдасса, мұндай істер бұл күні сөлекет көрінбейді. «Ұлыстың ұлы күні қариялармен көріссем, батасын алсам, болашақ ұрпағыма олардың күш-қуаты дариды» деген сеніммен жас келіндер көп жасаған, балалы-шағалы шежіре қарттармен көбірек көрісуге тырысады. Олар болса:

Дәулетті бас берсін,

Бақытты ас берсін.

Ұлыстың ұлы күнінде

Ұлың оңға қонсын,

Қызың қырға қонсын,

Қыруар малың өріске толсын.

Дәулетіңді асырсын,

Дұшпаның басылсын.

Менің берген бұл батам,

Ұлыс күнге сақтап жүрген сүр батам - деп тілеу тілеседі.

Ежелгі уақытта наурызда өгіз сою дәстүрі болған. Түске таман ауыл адамдары қотан ортасына міндетті түрде нарқазан алып шығып, астына от жағады. Жас жігіттер ошақ басында өгіз сояды да, бауыздау қанымен ойнап жүрген жас балалардың маңдайына дөңгелек ою салады. Наурызда өгізді құрбандыққа шалу қадым заманнан келе жатқан астрономиялық түсініктерге байланысты болуы ықтимал. Төрдегі қарияларға өгіздің қос шекесі тартылып, ол сыбағалы табақ «бел көтерер» деп аталады. Тай қазан көтеру де ежелден келе жатқан үрдіс. Халқымыздың тұрмы-тіршілігінде жеті қазынаның бірі – қара қазан. Қала берді ежелгі құдіретті сақ елінің бірлігі бұзылып, ішін алауыздық жайлағанда ел көсемдері халықтың басын біріктіру үшін үлкен қазанды құюды бұйырады. Бірақ қазан құятын мыс жуыр маңда табылмай сарбаздарының жебелерінің мыс масағын жинатып, содан нарқазан құйдырыпты. Сол қазанға пісірілген қазаннан дәм татқан сақ елі өзара өкпелерін ұмытып, қазан қасы, от басында қайтадан татуласып, осылайша ел бірлігі сақталып қалыпты-мыс дейді.

Осы дәстүр ары жалғасып, қылышынан қан тамған Ақсақ Темір де Ахмет Йассауйдің ғимаратына арнап тайқазан құйдырып, жалпақ даланы мекендеген ру-тайпалардың басын біріктіру үшін, ру басшыларын осы қазаннан дәм таттырып, мәслихат құрған.

Қалың бұқараға жылына бір рет дәм таттыру осылай үрдіске айналып, ел ішінде оны «шүлен тарту» деп атап кетті.

Наурыз мейрамы үстінде аузы дуалы шежіре қариялар мен ел басқарған көсемдер ұрпақтары ұмытпай айта жүретіндей аталы, ұлағатты сөз қалдыруға тырысады екен. Бір күн ойланып, ойлы сөз таппаған адамды көп алдында айыптап, ағынды өзенге лақтыратын да заң болған. Осындай сынға ұшырап, қанша ойланса да жүйелі сөз айта алмаған бір батыр суға лақтырылар тұста «көп қорқытады, терең батырады» деген сөз аузынан шығып, жазадан аман қалған деген аңыз бар.

Ұлыс күннің талабы бойынша Наурыз күні адамдар бақай есеп, пендешілік атаулардан тазарып, ар-ұжданы алдында арылуы керек. «Ұлыс күні алдыңа келсе, атаңның құнын кеш», «жақсылыққа жақсылық жай адамның ісі, жамандыққа жақсылық ер жігіттің ісі», «тас атқанға ас ат» секілді нақылдарды өзек етіп, ту көтерген ел басшылары, ақсақалдар ат құйрығын кесісіп, араға жік түскен бауырлас ел, руларды, туысқан ағайын, дос жарандарды бір дастарханнан дәм таттырып, табыстырған, осылайша ел бірлігін күшейткен.

Отбасын бұзып, бала- шағасын тентіретіп жібергендерді қайта қосып, жалғыз жарым жетімдерді көп болып үйлендіріп, жеке отау қылған. «Сүйекке дақ, етке таңба болмасын» деп кембағал, мүгедектерді жақын туыстарының қарауына арнайы міндеттеп тапсырған. Жұтқа ұшырап, таяғын ұстап қалғандарға «дүние кезек», «адамның күні адаммен» деп жылу жинап берген. Жаман әдетке үйір болғандарды халық талқысына салып, дұрыс жолға түсуіне жол көрсетіп, уәделерін алған т.с.с.

Қараңғы түсе екі жерге үлкен от жағылады. Басына майлы шүберек ораған таяқтары бар аламан топ жас ерекшеліктеріне қарай осы екі от ортасынан өтіп, қолдарындағы таяқтарын тұтатады. «Алас, алас, пәледен қалас!» деп хормен айтып, төңіректі отпен тазалап шығады. Бұл рәсім «аластау» деп аталады. Алтыбақан басында жастар жиналып таң атқанша ойын- сауыққа кенеліп, ән айтады, күй тартады, айтысады. Таң ата көпшілік биік төбенің басына шығып, атқан таңды қарсы алады. Күлімдеп көрінген күнге иіліп сәлем беріп, «құт дарысын!» деп айнала төңірекке ағарған шашып, үйлеріне тарасады. Халық аңызына сүйенсек, қазақ елі Наурызды 3 күннен 9 күнге дейін тойлағын. Қазақстан аумағының аумағы өте кең болғандықтан, бір шетінде жаз шығып жатқан кезде, екінші бөлігінде қыстың қуаты әлі қайтпай тұрады. Сондықтан Қазақстан тұрғындары 22 наурызды – жаңа жыл деп жай атап өтіп, оны үлкен той етіп өткізбеген. Көшпенділер жаңа жылды, жерден қар кетіп, көк қылтиып, мал төлдей бастағанда қарсы алып, тойлаған.

Наурыз мерекесі Кеңес үкіметі тұсында да қысым көрді. 1920 жылы Кеңес үкіметі оны халыққа қайта тарту етіп, ол қуаныш 1925 жылға дейін келді. Осы жылы Наурыз мерекесінде «Еңбекші қазақ» газеті бірінші бетіне ірі әріптермен:

Қыс өтіп, қар кетіп,

Шырайлы жаз жетіп,

Шаруаның кенелген

Мейрамы ежелден

Құтты болсын, бұл Наурыз! – деп жазды.

Ал 1926 жылы кейбір асыра сілтеуші «әулиелердің» ықпалымен Наурыз тойланбай тоқтатылды. Одан кейінгі жылдарда халық жадында еміс-еміс, үзік-үзік болып сақталған Наурыз кейбір өңірлерде мүлдем ұмытылып, бұны бірде «діни мейрам», бірде «ескіліктің сарқыншағы» деп үстірт бағалады. Енді қайта құру уақытының, демократия мен жариялылықтың салтанаты нәтижесінде 1988 жылдың көктемінен Наурыз ұлттық қана емес, интернационалдық мерекесі болып тойлануда.