Білімділік: О?ушылар?а би, батыр ??ымдарыны? м?нін ашу ж?не XVIII ?асырда?ы ?аза? билері мен батырларыны? ?о?амда?ы алар орны, ?аза? хал?ыны? б?рын?ы сот т?релігі, билік айту ж?йесімен таныстыру, ?аза? билеріні? ?мірі, ?негелі істері жайында м?лімет беру.
Дамытушылы?: ?ткен ?асырларда?ы ?аза? еліні? сот ж?йесі т?релік ету д?ст?рімен таныстыра отырып мемлекет, билік жайында м?ліметтерін ке?ейту, ???ы?ты? т?сініктерін дамыту. ?аза? батырларыны? ерлігіне тарихи т?р?ыдан ба?а бере білуге да?дыландыру, танымды? ?абілеттерін арттыру.
М??алім с?зі: Ата-бабаларымызды? ?асырлар бойы армандап ?ткені-т?уелсіз ел болу. ?аза? елі ?тпелі кезе?ні? барлы? ?иынды?тарын же?іп, ?лемдік сахна?а к?терілді. Елімізді? осындай биіктіктерді ба?ындыруына барлы? адамдар с?белі ?лес ?осты. ?лтты? ?асиетіміз бен ?лтты? намысымызды оят?ан, ?лемге ?аза?ты? танылуына, бостанды? пен еркіндікті? бастауында- ?аза? хал?ына ?йгілі билерімізді? орыны ерекше бол?ан.
Б?гінгі саба?та мемемлекетті? саяси ?мірінде ел ішінде болып жат?ан талас тартыс?а ?діл шешім беретін ?аза?ты? билері, ?аза? мемлекетіні? саяси ?мірінде билерді? орыны ?те жо?ары болды. Б?гін сол ?лы биледі? бір ?атарына то?талып ?теміз.
«Ата?ты ?ш би-бір ананы? тетелес ?ш ?лындай ?атар аталып, ?атар ?адірленіп, ел жадында бірдей са?тал?ан. ?ш биді? ?аза? хал?ына сі?ірген ?лмес е?бегі де осы ?штік бірлікті ны?айт?анды?ында».
"Ми?а шабуыл" ?дісімен
Алдымен "Би" ??ымын ?алай т?сінесі?дер? Би болып сайлану ?шін сайланатын адамны? д?улеті, байлы?ы ескерілетін бе еді? ?алай ойлайсы?дар? Би деген кім, ?андай болуы керек, биде ?андай ?асиеттер болуы керек, соны біліп алайы?.
1 – тапсырма. «Би» ??ымы топтастыру стратегиясы
Топтар бір – бірін ?ол шапала?тау ар?ылы ба?алайды
2 – тапсырма. 7 минут уа?ыт беріледі.
Топ ішінде ж?мысты б?лу ?шін о?ушылар ? здеріне мыналарды та?дайды.
? Батыс Мон?олия жерінде, жо?ар?ы Ертіс, Алтай, Тар-ба?атай е?ірінде ??рыл?ан.
? ??рыл?ан уа?ыты - XVIII ?асыр (1635-1640 жылдар).
? Сипаты - ?скери-к?шпелі.
? Мемлекет билеушісі - ?онтайшы.
? Тайпалар - тор?ауыт,чорос, д?рбет, хошауыт т.б. Б?лар д?рбіт-ойрат деп атал?ан.
Б?дан ?рі балалар?а жо??арларды? ?аза? жеріне жаса?ан шапкыншылы?ы туралы т?сіндіремін. Жо??арлар да ?аза? хал?ы сия?ты к?шпелі мал шаруашылы?ымен айналыс?анды?тан мал жайылымы олар?а тарлы? етеді. Оны? ?стіне ойрат тайпалары шы?ыс мон?ол (халха), манчьжур ?ытайдан к?п ?ысымшылы? к?рді. Сонды?тан жо??ар нояндарын ?аза? еліні? ш?райлы жерлері ?немі ?ызы?тырады. Б?л шап?ыншылы?ты? басты себебі болып табылады.
Жо??арларды? ?аза? жеріне шабуылы ХУІІ-ХУШ ?асыр аралы?ын ?амтиды. Е? ?асіретті жыл деп 1723 жылды айту?а болады. Себебі тарихта?ы ?йгілі ?ыр?ын «А?табан ш?бырынды, Алкак?л с?лама» осы жылы бол?ан. Б?дан со? о?ушыларды? назарын «Елім-ай» ?ніне аударамын. Саба? жоспарында?ы екінші та?ырыпша?а ке?інен то?таламын. Е? алдымен жо??ар шап?ыншылы?ы кезінде ?ол баста?ан, ел мен жерді ?ор?ау кезінде ерлік к?рсетіп, аты а?ыз?а айнал?ан батырлар жайында ?ыс?аша ??гімелеп беру.
Батырлар: ?аракерей ?абанбай, ?анжы?алы Б?генбай, Шапырашты Наурызбай, Ша?ша? Ж?нібек, Баян батыр, Райымбек, Малайсары т.б.
Жоспар бойынша ?рі ?арай саба?ты т?сіндіремін Е? алдымен ?абыр?а?а ?азыбек, Т?ле, ?йтеке билерді? суреттері ілінеді. Осы ?ш биді? ?мірі туралы ?ыс?аша о?ушылар?а баяндап беремін. ?ш биді? ?аза?ты? ?ш ж?зінен шы??аны, жастайынан билік айту ж?йесіне ?атысканы жайында, ???ы?тык ж?йесіне сі?ірген е?бегі туралы айтылады. Билерді? жасты? ша?ы, ?мірлеріні? барлы?ы дерлік со?ыс, шап?ыншылы??а толы жылдарда ?ткені, б?л жа?дай оларды? жас кезінен бастап билікке араласуына ы?пал еткені белгілі.
Б?дан кейін о?ушыларды ?ш топ?а б?ліп, ?ш биді? шешендік с?здері жазыл?ан ?а?аздарды таратамын. Оны 5-7 минуттай о?ып, ой ?орыту?а уа?ыт береміз. Осыдан кейін олардан не т?сінгенін с?рау керек. О?ушыларды? ?з беттерінше талдау жасауына ба?ыт беріп, ойларын ты?даймыз. Осы аркылы ?ара ?ылды ?ак жар?ан билерді? шешендік ?неріне о?ушыларды? к?здерін жеткізу.
Билер туралы негізгі м?ліметтерді о?ыта отырып ?ыс?аша конспект жаз?ызамын
Саба?ты? негізгі жоспарына с?йкес ?р ?лы билерге жеке то?таламын.
Т?ле би ?лібек?лы ?аза?ты? ?лы ж?зіні? ?йсін тайпасынан шы??ан ірі мемлекет ?айраткері. Жастайынан ел билеу ісіне араласкан Т?ле жо??ар шапкыншылы?ы кезінде елшілік ?ызметті де аткарды. Б?л оны? хал?ын шап?ыншылы?тан, жаугершіліктен аман са?тап ?алуына септігін тигізді.
Т?ле би ?аза?ты? ата?ты «Жеті жар?ы» за?дар жина?ын жасаушыларды? бірі.
?азыбек би Келдібек?лы Орта ж?зді? ар?ын тайпасыны? ?аракесек руынан шык?ан. Оны? шешендігі мен са??ылда?ан дауысына ?арап халы? ?аз дауысты ?азыбек деп атап кеткен. Т?уке хан бір кездері Орта ж?зді? билігін осы ?азыбекке сеніп тапсыр?ан. ?аз дауысты ?азыбек би Т?уке ханны? басшылы?ымен жаса?ан «Жеті жар?ы» за?дар жина?ыны? авторларыны? бірі.
?йтеке би Байбек?лы Кіші ж?зді? биі ж?не белгілі мемлекет ?айраткері. ?йтеке жастайынан мемлекеттік істерге араласып, ел арасында билік айта бастайды. ?аза?станны? батысы мен о?т?стік-батыс ?лкесінде ?йтекені? аты ертеден белгілі болады. Т?ле, ?азыбек билермен ?атар ?йтеке де Т?уке ханны? бастауымен ??растырыл?ан XVIII ?асырда?ы ?аза? хал?ыны? ?дет-??рыпты? жина?ы болып табылатын «Жеті жар?ыны» жасау?а ?атысады.
Б?дан кейін жо?арыда с?з бол?ан «Жеті жар?ы» за?дар жина?ы туралы о?ушылар?а т?сіндіремін. М?нда м??алімде атал?ан за?дар жина?ыны? ?а?аз?а жазыл?ан н?с?асы болуы керек.
«Жеті жар?ы» Х?ІІ-ХVIII ?асырда?ы ?аза? хал?ыны? т?рмысты? ?дет-??рыпты? ережелеріні? негізгі жиынты?ы болып табылады.
«Жеті жар?ы» за?дар жина?ы Т?уке ханны? кезінде ?мірге келген. ?уелден бастап ханны? жанында?ы ?лы билерді? ке?есі «Жеті жар?ы» атан?ан. Оны? ??рамында жо?арыда атал?ан ?лы билерден бас?а да беделді адамдар бол?ан. Б?л ?азіргі парламент де?гейіндегі билік ж?йесі. Атал?ан за?дар жина?ьш ??растыру?а Т?ле, ?азыбек, ?йтеке сия?ты каза?ты? белгілі билері ?атыс?ан.
IV. Саба?ты бекіту
1."Тарихи бас ?атыр?ыш" Б?л кезе?де топ?а с?ра? беріледі". О?ушылар адас?ан ?ріптерді? орнын тауып с?ра?ты д?рыс о?ып, жауабын табулары керек.
1. ?ЛТЕ би ?ай жылдары ?мір с?рді? (Т?ЛЕ би 1663-1756 жж.)
2. АЗ?ЫКБЕ би ?ай жылдары ?мір с?рд? (?АЗЫБЕК би 1667-1764 жж)
Просмотр содержимого документа
«?аза? билері ,батырлары »
Мирон негізгі жалпы білім беретін мектебі
Тақырыбы: «Қазақ билері, батырлары»
Пән мұғалімі: Жағпарова А.М
2014-2015 оқу жылы
Қазақстан тарихынан әңгімелер. 5 сынып
Тақырыбы: Қазақ билері,батырлары
Мақсаты:
Білімділік: Оқушыларға би, батыр ұғымдарының мәнін ашу және XVIII ғасырдағы қазақ билері мен батырларының қоғамдағы алар орны, қазақ халқының бұрынғы сот төрелігі, билік айту жүйесімен таныстыру, қазақ билерінің өмірі, өнегелі істері жайында мәлімет беру.
Дамытушылық:Өткен ғасырлардағы қазақ елінің сот жүйесі төрелік ету дәстүрімен таныстыра отырып мемлекет, билік жайында мәліметтерін кеңейту, құқықтық түсініктерін дамыту. Қазақ батырларының ерлігіне тарихи тұрғыдан баға бере білуге дағдыландыру, танымдық қабілеттерін арттыру.
Тәрбиелік:Қара қылды қақ жарған әділ билік айтқан билер мен батырлар өмірін мысалға келтіре отырып әділдікке, адамгершілікке, адалдыққа, ерлікке, отансүйгіштікке тәрбиелеу, құқықтық тәрбие беру. Көрнекілігі: Қазақ батырлары, қару-жарақ суреті, интерактивті тақта.
Сабақтың типі: Жаңа білімді меңгерту
Сабақта қолданылған технология: Конструктивті оқыту технологиясы
Сабақта қолданылатын әдіс – тәсілдер: миға шабуыл, тест, жобалау, жеке, жұптық, топтық жұмыс, төмен және жоғары деңгейлі сұрақтар
Оқушылар тест жұмысын орындаған соң, басқа топтың жұптарымен жұмыстарын алмастырып тексереді
сұрақ дұрыс болса – жұлдызша
сұрақ дұрыс болса – жалауша
сұрақтан төмен болса - үшбұрыш
ІІІ. Жаңа сабақтың жоспары:
А) Қазыбек би
В) Төле би
D) Тәуке хан
E) Жоңғар-ойрат мемлекетінің құрылуы.
F) Қазақ батырлары.
Мұғалім сөзі: Ата-бабаларымыздың ғасырлар бойы армандап өткені-тәуелсіз ел болу. Қазақ елі өтпелі кезеңнің барлық қиындықтарын жеңіп, әлемдік сахнаға көтерілді. Еліміздің осындай биіктіктерді бағындыруына барлық адамдар сүбелі үлес қосты. Ұлттық қасиетіміз бен ұлттық намысымызды оятқан, әлемге қазақтың танылуына, бостандық пен еркіндіктің бастауында- қазақ халқына әйгілі билеріміздің орыны ерекше болған.
Бүгінгі сабақта мемемлекеттің саяси өмірінде ел ішінде болып жатқан талас тартысқа әділ шешім беретін қазақтың билері, қазақ мемлекетінің саяси өмірінде билердің орыны өте жоғары болды. Бүгін сол ұлы биледің бір қатарына тоқталып өтеміз.
«Атақты үш би-бір ананың тетелес үш ұлындай қатар аталып, қатар қадірленіп, ел жадында бірдей сақталған. Үш бидің қазақ халқына сіңірген өлмес еңбегі де осы үштік бірлікті нығайтқандығында».
"Миға шабуыл" әдісімен
Алдымен "Би" ұғымын қалай түсінесіңдер? Би болып сайлану үшін сайланатын адамның дәулеті, байлығы ескерілетін бе еді? Қалай ойлайсыңдар? Би деген кім, қандай болуы керек, биде қандай қасиеттер болуы керек, соны біліп алайық.
1 – тапсырма. «Би» ұғымы топтастыру стратегиясы
Топтар бір – бірін қол шапалақтау арқылы бағалайды
2 – тапсырма. 7 минут уақыт беріледі.
Топ ішінде жұмысты бөлу үшін оқушылар ө здеріне мыналарды таңдайды.
1.Суретші - постерге сурет салып, сызады.
2. Жобаны қорғаушы – тақтаға шығып постерді қорғайды.
3. Бағалаушы – топтардың жұмысын «2 жұлдыз, 1 ұсыныс» айтып баға береді.
4. Уақыт есептеуші – уақытты белгілеп отырады.
5. Сұрақ қоюшы – басқа топтардың жұмысына сұрақ қояды.
Батыс Монғолия жерінде, жоғарғы Ертіс, Алтай, Тар-бағатай еңірінде құрылған.
Құрылған уақыты - XVIII ғасыр (1635-1640 жылдар).
Сипаты - әскери-көшпелі.
Мемлекет билеушісі - қонтайшы.
Тайпалар - торғауыт,чорос, дөрбет, хошауыт т.б. Бұлар дүрбіт-ойрат деп аталған.
Бұдан әрі балаларға жоңғарлардың Қазақ жеріне жасаған шапкыншылығы туралы түсіндіремін. Жоңғарлар да қазақ халқы сияқты көшпелі мал шаруашылығымен айналысқандықтан мал жайылымы оларға тарлық етеді. Оның үстіне ойрат тайпалары шығыс монғол (халха), манчьжур Қытайдан көп қысымшылық көрді. Сондықтан жоңғар нояндарын Қазақ елінің шұрайлы жерлері үнемі қызықтырады. Бұл шапқыншылықтың басты себебі болып табылады.
Жоңғарлардың қазақ жеріне шабуылы ХУІІ-ХУШ ғасыр аралығын қамтиды. Ең қасіретті жыл деп 1723 жылды айтуға болады. Себебі тарихтағы әйгілі қырғын «Ақтабан шүбырынды, Алкакөл сұлама» осы жылы болған. Бұдан соң оқушылардың назарын «Елім-ай» әніне аударамын. Сабақ жоспарындағы екінші тақырыпшаға кеңінен тоқталамын. Ең алдымен жоңғар шапқыншылығы кезінде қол бастаған, ел мен жерді қорғау кезінде ерлік көрсетіп, аты аңызға айналған батырлар жайында қысқаша әңгімелеп беру.
Батырлар: Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шапырашты Наурызбай, Шақшақ Жәнібек, Баян батыр, Райымбек, Малайсары т.б.
Жоспар бойынша әрі қарай сабақты түсіндіремін Ең алдымен қабырғаға Қазыбек, Төле, Әйтеке билердің суреттері ілінеді. Осы үш бидің өмірі туралы қысқаша оқушыларға баяндап беремін. Үш бидің Қазақтың үш жүзінен шыққаны, жастайынан билік айту жүйесіне қатысканы жайында, құқықтык жүйесіне сіңірген еңбегі туралы айтылады. Билердің жастық шағы, өмірлерінің барлығы дерлік соғыс, шапқыншылыққа толы жылдарда өткені, бұл жағдай олардың жас кезінен бастап билікке араласуына ықпал еткені белгілі.
Бұдан кейін оқушыларды үш топқа бөліп, үш бидің шешендік сөздері жазылған қағаздарды таратамын. Оны 5-7 минуттай оқып, ой қорытуға уақыт береміз. Осыдан кейін олардан не түсінгенін сұрау керек. Оқушылардың өз беттерінше талдау жасауына бағыт беріп, ойларын тыңдаймыз. Осы аркылы қара қылды қак жарған билердің шешендік өнеріне оқушылардың көздерін жеткізу.
Билер туралы негізгі мәліметтерді оқыта отырып қысқаша конспект жазғызамын
Сабақтың негізгі жоспарына сәйкес әр Ұлы билерге жеке тоқталамын.
Төле би Әлібекұлы қазақтың Ұлы жүзінің үйсін тайпасынан шыққан ірі мемлекет қайраткері. Жастайынан ел билеу ісіне араласкан Төле жоңғар шапкыншылығы кезінде елшілік қызметті де аткарды. Бұл оның халқын шапқыншылықтан, жаугершіліктен аман сақтап қалуына септігін тигізді.
Төле би қазақтың атақты «Жеті жарғы» заңдар жинағын жасаушылардың бірі.
Қазыбек би Келдібекұлы Орта жүздің арғын тайпасының Қаракесек руынан шыкқан. Оның шешендігі мен саңқылдаған дауысына қарап халық Қаз дауысты Қазыбек деп атап кеткен. Тәуке хан бір кездері Орта жүздің билігін осы Қазыбекке сеніп тапсырған. Қаз дауысты Қазыбек би Тәуке ханның басшылығымен жасаған «Жеті жарғы» заңдар жинағының авторларының бірі.
Әйтеке би Байбекұлы Кіші жүздің биі және белгілі мемлекет қайраткері. Әйтеке жастайынан мемлекеттік істерге араласып, ел арасында билік айта бастайды. Қазақстанның батысы мен оңтүстік-батыс өлкесінде Әйтекенің аты ертеден белгілі болады. Төле, Қазыбек билермен қатар Әйтеке де Тәуке ханның бастауымен құрастырылған XVIII ғасырдағы Қазақ халқының әдет-ғұрыптық жинағы болып табылатын «Жеті жарғыны» жасауға қатысады.
Бұдан кейін жоғарыда сөз болған «Жеті жарғы» заңдар жинағы туралы оқушыларға түсіндіремін. Мұнда мұғалімде аталған заңдар жинағының қағазға жазылған нұсқасы болуы керек.
«Жеті жарғы» ХҮІІ-ХVIII ғасырдағы Қазақ халқының тұрмыстық әдет-ғұрыптық ережелерінің негізгі жиынтығы болып табылады.
«Жеті жарғы» заңдар жинағы Тәуке ханның кезінде өмірге келген. Әуелден бастап ханның жанындағы Ұлы билердің кеңесі «Жеті жарғы» атанған. Оның құрамында жоғарыда аталған Ұлы билерден басқа да беделді адамдар болған. Бұл қазіргі парламент деңгейіндегі билік жүйесі. Аталған заңдар жинағьш құрастыруға Төле, Қазыбек, Әйтеке сияқты казақтың белгілі билері қатысқан.
IV. Сабақты бекіту
1."Тарихи бас қатырғыш" Бұл кезеңде топқа сұрақ беріледі". Оқушылар адасқан әріптердің орнын тауып сұрақты дұрыс оқып, жауабын табулары керек.
1. ӨЛТЕ би қай жылдары өмір сүрді? (ТӨЛЕ би 1663-1756 жж.)
2. АЗҚЫКБЕ би қай жылдары өмір сүрд? (ҚАЗЫБЕК би 1667-1764 жж)
3. Әйгілі қазақ РІЛЕИБ жасауға қатысқан заң? (Билері, "Жеті жарғы")
4. ӘУТЕК ханның тұсында Қазақ хандығының астанасы қай қала болды?
(Т ӘУКЕ, Түркістан)
5. ЕКТЕЙӘ би қай жылдары өмір сүрді? (ӘЙТЕКЕ 1682-1766)
6. ТШАКЕТН қаласында жерленген би? (Ташкент, Төле би)
2.Кім жылдам? 1.Ұлы жүздің биі? 2.18 жасында мәмілегер қызметін атқарған кім? 3.Қазыбек би Жоңғар хандығына барып, қай ханды босатып алып келеді? 4.Әйтеке би кімдердің тәрбиесінде болған? 5.“Жеті жарғы ” қай ханның тұсында жасалды? 6.Қабанбай батырдың шын есімі 7.Тархандық атақ кімдерге берілді?
8.«Ақтабан шұбырынды, алқакөл –сұлама» қасіреті қай жылы болды?
9.Дарабоз атанған батыр?
10.М.Жұмабаев шығармасының кейіпкері болған батыр?
V. Бағалау.Критерий бойынша бағалау
Оқушының аты - жөні
Үй тапсырмасын орындауы
Өз бетімен жұмыстануы
Өз ойын жеткізуі
Топпен жұмыстану қабілеті
Тапсырманы орындауы
Қорытынды
VІ. Үйге тапсырма: Билер мен батырлар туралы қосымша мәлімет жинау
