Сабақтың тақырыбы: Киіз үй. Қазақ тілі. (9-сынып)
Мақсаты :1 Үйретушілік .Жалпы киіз үй туралы түсінік беру. Киіз үйдің құрылысына тоқталу
2.Дамытушылық . Жаттығу ,мәтіндер арқылы сөйлеу тілін дамыту ,жаңа сөздер арқылы сөздік қорын молайту , өз ойларын еркін жеткізе білуге дағдыландыру .
3.Тәрбиелік . Қазақ халқының мәдениетін құрметтеуге тәрбиелеу, салт – дәстүрімізді білу, үйрену .
Көрнекілік: суреттер, оқулық
Сабақтың әдісі: түсіндіру .
Пәнаралық байланыс : тарих , қазақ әдебиеті , бейнелеу өнері .
Сабақтың барысы:
1.Ұйымдастыру кезеңі
2.Үй тапсырмасын сұрау
3.Жаңа сабақ .
Кіріспе .
Киіз үй – қазақ халқының ертеден келе жатқан баспанасы . Ол көшіп-қонғанда тігіледі.
Киіз үй – қазақ халқының ертеден келе жатқан баспанасы . Ол көшіп-қонғанда тез жиып , шапшаң тігуге ыңғайлы .(1 сурет Киіз үй )
1-тапсырма Сөйлемдерге синтаксистік талдау жасаңдар.
Киіз үйдің іші төртке бөлінеді . Жүк жинайтын бөлігі төр деп аталады .(2сурет киіз үйдің іші)
Төрдің есік жақ шеті ошаққа тіреледі .(ошақтің суреті)
Төрге үлкен адамдар және қонақтар отырады .(үйдің төрі)
2-тапсырма Қарамен жазылған сөздерге морфологиялық талдау жасаңдар.
Төрдің оң босаға жағы (үйге кірген кісінің оң қол жағы) үйленбеген ұлдың немесе қыздың орны болып есептеледі .
Сол жақ босағаға – үйдегі үлкендердің (ата , әже , әке , шеше ) орны болып есептеледі .Көп балалы үйлер үлкен үйдің жанынан екінші үй не жеке қос тігіп қояды. Ал,үйленген балаға отау тігіледі. Отау үйдің сүйегі де , жасау – жабдығы да ерекше болады .(үй жабдықтары)
С
ол жақ босағаға – үйдегі үлкендердің (ата , әже , әке , шеше ) орны болып есептеледі .Көп балалы үйлер үлкен үйдің жанынан екінші үй не жеке қос тігіп қояды. Ал,үйленген балаға отау тігіледі. Отау үйдің сүйегі де , жасау – жабдығы да ерекше болады .
3-тапсырма Берілген мәтінді өз сөздеріңмен әңгімелеңдер
Киіз үй (оның құрылымы, ішкі безендірілуі). Қазақтардың үйі оның көшпелі өміріне ыңғайлы: орташа көлем мен салмақтағы киіз үйді бір түйеге артуға болады. Ол керегелерден, жіңішке уықтар мен бірнеше киіз жабдықтардан тұрады. Біріншісі үйдің негізі, ал екіншісі суық пен аяздан қорғайды. Киіз үйдің ағаш құрамы үш бөліктен тұрады: кереге, уық және шаңырақ.
4-тапсырма Мәтінді орыс тіліне аударыңдар
Киіз үй (оның құрылымы, ішкі безендірілуі). Қазақтардың үйі оның көшпелі өміріне ыңғайлы: орташа көлем мен салмақтағы киіз үйді бір түйеге артуға болады. Ол керегелерден, жіңішке уықтар мен бірнеше киіз жабдықтардан тұрады. Біріншісі үйдің негізі, ал екіншісі суық пен аяздан қорғайды. Киіз үйдің ағаш құрамы үш бөліктен тұрады: кереге, уық және шаңырақ. Төменгі бөлік немесе кереге – түйіскен жерлері қайыспен байланған, көшуге киіз үйді жыққанда жеңіл жиналып, тіккенде керілетін торкөз ағаштар. Киіз үйдің көлемі екіден сегіз керегеге дейін барады, оларды біріктіре байлағанда қанат деп аталады
1. Кереге
Үйдің төменгі жағы тор көз кереге болады. Кереге ағаштары бір-бірімен қайыс баулармен байланыстырылады. Олар тез жиналады, тез жазылады.
Уық
Уық немесе иілген ұзын ағаштар үйдің қүмбезін құрайды. Олардың төменгі жағы керегеге бекітіліп байланады. Уықтың жоғары ұшталған жіңішке ұшы күмбездің төбесі – шанырақтың бүйіріндегі тесіктерге кигізіледі.
3. Шанырақ
5-тапсырма. Сөйлемдерден сын есім, етістіктерді табыңдар, түрлерін ажыратыңдар
Шаңырақ деп бірнеше доға етіп иіліп, көлденең шыбықтармен бекітілген ағаш дөңгелекті айтады. Ол киіз үйдің жарық кіретін және түтін шығатын тесік қызметін атқарады. Ол қажетінше ашылып немесе қымталып отыратын киіз түндікпен жабылады.
Уықтар немесе иілген үшкір ағаштар киіз үйдің күмбезін құрайды, олардың төменгі жағы керегеге байланады, ал жоғарғы үшкір жағы киіз үйдің төбесі – шаңырақтың жанынан жасалған тесіктерге енгізіледі.
6-тапсырма ГРАММАТИКАЛЫҚ ТАПСЫРМА
СӨЙЛЕМДЕРДІ ОҚЫП, СЕПТІК ФОРМАДАҒЫ СӨЗДЕРГЕ СҰРАҚ ҚОЙЫҢДАР ЖӘНЕ СӨЙЛЕМДЕРГЕ СИНТАКСИСТІК ТАЛДАУ ЖАСАҢДАР.
1.Үстінде қызыл торғын шапан, омырауында алтын алқа. 2.Қой –ешкі, сиыр өріске кеткенімен, ауыл ақтан тарықпай отырған сияқты.3.Сегіз қанат үйдің ішінде қызылды-жасылды жиһаз жоқ.
7-тапсырма. Зерделі сұрақ, дәлелді жауап».
1.Киіз үйдің ағаш қанқасы неден тұрады?
2.Жауын-шашыннан, қар-бораннан қалай қымтайды?
3.Шаңырақ туралы не білесіңдер?
4.Киіз атаулары қандай?
5.Ұрпақтан-ұрпаққа не жалғасады?
6.Киіз үйдің сол жақ босағасында не тұрады?
7.Төрге не қойылады?
8.Киіз үйді кімдер тігеді?
9.Ең сәулетті әсем киіз үйдің түсі қандай болады?
10.Үйдегі ең қастерлі орынды қалай атйды?
11. Үйдің күмбезін не құрайды?
12. Үйдегіең қастерлі орынды қалай атайды?
13.Ши қай жерге ұстайды, не үшін?
14.Қазақтардың үйі қандай тұрмысқа бейімделеген
1-топ
По назначению, размерам и строению юрт казахи различают три их функциональных типа: жилая, парадная, походная. Жилая состоит из четырех подтипов: қара үй (3-канатная юрта), қоңыр үй (4-канатная юрта), боз үй (5-канатная юрта), ақ үй (6-канатная юрта)
Ақ үй принадлежит семье с достатком, “қара үй” –бедняку. “Отау” –юрта молодоженов
2-топ
В парадных юртах принимали гостей ,отмечали торжественные события, проводили собрания.
1.Ақ ала орда – 8канатная юрта
2. Ақ орда – 12 канатная юрта
3.Алтын орда -18канатная юрта
4. Алтын үзік- более18-ти канатов
3-топ
Походные юрты служили жилищем во время коротких остановок в дальних перекочевках и в военной обстановке.Они собиралист из неполных комплектов элементов юрты и были небольших размеров. Вот некоторые из них:
Абылайша –небольшая походная юрта без кереге. Такую юрту сооружают из уыков и шанырака.
Ақтағыр – небольшая двухканатная юрта
Жаппа – небольшая покрытая кошмой юрта без кереге. Жаппа служила жильем для бедняков.
Жолым үй –юрта для временного проживания во время кочевья. Ее сооружают наспех, связав уыки арканом и покрыв их кошмой.
Итарқа –походная юрта из двух решеток кекреге, соединенные вверху и покрытые туырлыком.
Тоңқайма – маленькая юрта сооруженная всего из нескольких уыков.
Ұраңқай – походная юрта. В сооружении такой юрты вместо уыков используют палки.
Сабақтың қорытыдысы:
8-тапсырма. Тақырыпқа арналған тест
Қазақтарда киіз үй ерлер тіге ме?
А.тігеді В. тікпейді С. әйелдер тігеді
2. Үйдегі ең қастерлі орын
А. сол жағы В. оң жағы С. төр
3. Қазақ үйіне ши не үшін қажет?
А. Жануарлар кіріп кетпес үшін
В. Қатты жел кіріп кетпес үшін
С. Әдемілік үшін және үйге ұсақ жәндіктер кіріп кетпес үшін
4. «Қымтайды» сөзінің синонимы
А. сақтамайды В. сақтайды С. кедергі жасайды
5. «Бақан» не деп аталады?
А. Ұзын сырық В. Ұзын ағаш С. Ұзын тақта
6. Қазақтың киіз үйді толық зерттеген ғалым?
А. А.Құнанбаев В. Ш.Уәлиханов С. Ы. Алтынсарин
7. Қазіргі уақытта киіз үйдің қажеттілігі қандай?
А. Мал бағу үшін В. Наурыз мерекесін тойлау С. Мерей тойын өткізу үшін
8. Киіз үйдің бір бөлігі Қазақстан Республикасының рәміздерінде бейнеленген?
А. Кереге В. уық С. Шанырақ
9. «Жержастық», «Шынтақжастық» синонимның аудармасы
А. Круглый стол В. Убранство С. Подушки
10. Төртбұрышты түндік не дейді?
А. Шаныраққа жабатын киіз
В. Керегелерді жабатын киіз
С. Уықты жабатын киіз
9- тапсырма
Осы жауаптар қорытындысы бойынша ой толғаныс (Венн диаграммасын)
Қорытындылау. Рефлексия түрінде жазу, мына ойды жалғастыр. Егер мен киіз үйде тұрсам, ........
Бағалау. Оқушылардың үй тапсырмасы мен жаңа сабақты игерумен белсенділіктерін бағалаймын.
(
10. Үйге тапсырма: 98 бет 7тапсырма, Киіз үй тақырыбы диалог құрастыру.
Есіл №1 орта мектебі
Ашық сабақтың тақырыбы: «Киіз үй»
Өткізген: Қайырова Ұ.Ш.
2012 оқу жылы
