Жердің глобуста және картада бейнеленуі

Сабақ: сыныбы: _______________ күні: __________________

Тақырыбы: Африканың физикалық-географиялық орны, материк жағалауын шайып жатқан мұхиттар мен теңіздер. Африканың зерттелуі.

Мақсаты:Африка материгінің географиялық орнына сипатама беру. Табиғат ерекшеліктеріне тоқталу. Материк жағалауындағы мұхиттар, теңіздермен таныс болу. Африка материгін зерттеген саяхатшылар жөнінде әңгімелеу. Оқушылардың пәнге қызығушылығын арттыру, картамен жұмыс жасауға дағдыландыру. Оқушыларды білімділікке тәрбиелеу.

Көрнекілігі: интерактивті тақта, слайдтар

Түрі: десант сабақ

Әдісі: түсіндіру, сұрақ-жауап, картамен жұмыс.

Сабақтың жүрісі.1.Ұйымдастыру

2.Жаңа сабақ.

Жоспар:

1.Африка материгінің географиялық орны

2.Табиғатының басты ерекшеліктері

3.Африка жағалауындағы мұхиттар, теңіздер

4.Материктің зерттелу тарихы

Африка-алып жатқан ауданы жөнінен Жер шарында Еуразиядан кейінгі екінші орынды алады. Оның ауданы аралдармен қоса есептегенде 30,3млн км².Табиғатының басты ерекшеліктері:

- Африка-экватор сызығы мен бастапқы меридиан кесіп өтетін бірден-бір материк

- Материк арқылы Жер шарындағы ең ұзын өзен Ніл өзені ағып өтеді, ұзындығы 6671км.

- Африкада Жер шарындағы ең үлкен тропиктік континенттік шөл Сахара орналасқан, оның ауданы 7млн км².

- Африкада ең ірі жануар – Африка пілі тіршілік етеді. Салмағы 7,5 тонна.

- Материктің теңіз деңгейінен ең биік орналасқан нүктесі – Шығыс Африкадағы Килиманджаро жанартауы, биіктігі 5895м

- Ең төмен орналасқан нүктесі Ассаль көлі, деңгейі -153м

- Материк жағалауындағы ең ірі арал – Мадагаскар, ауданы 590 мың км²

- Африкадағы ең ірі көл – Виктория, ауданы 68 мың км², ал ең терең көлі – Танганьика тереңдігі 1470м, Байкалдан кейінгі екінші орынды алады.

- Материктегі ең ірі сарқырама – Оңтүстік Африкадағы Тугела өзені бойында орналасқан Тугела, биіктігі 933м.

Африка жағалауы. Материктің батыс жағалауын Атлант мұхитының, ал солтүстігін Атлант мұхитына енетін Жерорта теңізінің сулары шайып жатыр. Олардың арасын ені 12км-лік Гибралтар бұғазы жалғастырып жатыр. Ал материктің шығысы мен оңтүстік-шығыс жағалауларына Қызыл теңіз бен Үнді мұхитының сулары ұласады. Африка жағалауы онша көп тілімденбеген, көбінесе таулы, тік беткейлі, ал материктік қайраң өте жіңішке болып келеді. Материк жағалауында қолайлы қойнаулар аз, ірі шығанақтары – Гвинея мен Сидра, ал шығыста ірі түбек Сомали орналасқан. Ірі аралдардың көпшілігі Үнді мұхитында орналасқан, оларға Мадагаскар, Занзибар, Сокотра аралдары мен Комор, Сейшель, Маскарен аралдарының тобы жатады. Материк жағалауында Канар, Бенгель, Сомали суық ағыстары ағады.

Зерттелу тарихы. XIV ғасырда мароккалық араб Әбу ибн Баттута Сомали түбегі аймағын, кейіннен Тимбукту мен Мали жерлеріне саяхат жасап, зерттеген.

1497-99 жылдары Васко да Гама Басқарған португал экспедициясы Африканы айналып өтіп, Сомали түбегі жағалауы арқылы Үндістанға қарай бағыт алған. Африканың ішкі аудандарын ашу мен табиғат жағдайларын танып- білуде ағылшын Давид Ливингстонның еңбегі өте зор. Ол 1849 жылғы бірінші саяхаты кезінде Оңтүстік Африканы батыстан Шығысқа қарай Замбези өзені бойымен кесіп өткен. 1855 жылы Замбези өзеніндегі атақты Виктория сарқырамасын ашқан. Ливингстонмен қатар Генри Стэнли де Африка көлдерін зерттеп, Конго өзені бастауларынан ағысына дейін зерттеген. Орыс ғалымы В.В.Юнкер Ніл өзені бойымен Шығым және Орталық африкаға саяхат жасаса, 1926-27 жылдары Орыс ғалымы Н.И.Вавилов 6000-нан астам мәдени өсімдіктер үлгілерін жинақтаған.

ІІІ.Бекіту сұрақтары. Сұрақ – жауап.

1.Африка Жер шарындағы Қандай материк?

2.Африканың ең үлкен аралы қалай аталады? Ауданы қанша км²?

3.Африка материгінің теңіз деңгейінен ең биік орналасқан нүктесі және ең төмен орналасқан нүктесін ата.

4.Африкадағы Танганьика көлінің тереңдігі қанша м?

5.Африка қандай мұхиттармен шектеседі?

6.Африканың шығысындағы түбекті ата.

7.Африка жағалауында қандай теңіздер бар?

8.Африканы зерттеген саяхатшылардын есімдерін атаңдар.

9.Давид Ливингстонның ашқан сарқырамасы қалай аталады?

10.Африка көлдерін кім зерттеді?

11.Африканың табиғаты, халқы туралы деректер жинап, 6000 астам мәдени өсімдіктердің үлгісін жинақтаған кім?

12.Материк жағалауларында қандай суық ағыстар ағады?

13.Материктің батыс жағалауында қандай шығанақ орналасқан?

ІV. «Иә – жоқ» ойыны.

1. Африка материгін экватор сызығы кесіп өтпейді.

2. Африка материгінің ауданы аралдармен қоса есептегенде 30,3млн км².

3. Африка материгінің ең ұзын өзені – Амазонка.

4. Африкадағы ең үлкен шөл – Сахара. Ол Жер шарындағы ең үлкен тропиктік континенттік шөл.

5. Африкадағы ең үлкен жануар – Африка пілі.

6. Материктегі ең ірі сарқырама – Тугела. Биіктігі 933м.

7. Сахара шөлінің ауданы 8млн км².

8. Виктория – Африканың ең ірі көлі.

9. Материк жағалауындағы ең ірі арал – Шри-Ланка деп аталады.

V.Картамен жұмыс.

VІ.Кескін картамен жұмыс.

Мына географиялық объектілерді кескін картаға түсіріңдер.

Африка материгі, Сахара шөлі, Жерорта, Қызыл теңіздері, Атлант, Үнді мұхиттары, Мадагаскар аралы.

VІІ.Дәптермен жұмыс.

Мына саяхатшылардың ішінен Африка материгінің зерттелуіне үлес қосқан саяхатшылардың аттарын тауып жазыңдар.

Васко да Гама, Джеймс Кук, Руаль Амундсен, Н.И.Вавилов, А.Веспучи, Себастьян Элькано, В.В.Юнкер, Генри Стэнли, Шоқан Уәлиханов, Семен Дежнев, Ф.Беллинсгаузен, М.Лазарев, Давид Ливингстон, И.В.Крузенштерн

VIІІ. Сәйкестендіру.

Африка саяхатшы

Жерорта материк

Генри Стэнли көл

Тугела теңіз

Виктория сарқырама

Мадагаскар арал

Сомали мұхит

Атлант түбек

ІХ. Үйге тапсырма.

Африканың физикалық – географиялық орны, материк жағалауын шайып жатқан мұхиттар мен теңіздер. Африканың зерттелуі.

Х. Бағалау

Сабақ: сыныбы: _______________ күні: __________________

Тақырыбы: Жер бедері мен пайдалы қазбалары.

Сабақтың мақсаттары:

1. Білімділік: Оқушыларды жер бедерімен таныстыра отырып, пайдалы қазбалардың ерекшеліктері мен маңызына тоқталу.

            2.Дамытушылық: Пәнге деген қызығушылығын, ойлау қабілеттерін, дағдыларын қалыптастыру арқылы   шығармашылықпен жұмыс істеуге дағдыландыру, картамен жұмысты жандандыру

1. Тәрбиелік: Басқа елдердің мемлекеттің жерімен таныса отырып, өз еліне, Отанына, жеріне деген сүйіспеншілігін ояту, табиғатты сүюге, аялауға бірін-бірі сыйлауға тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: Жаңа сабақ

Оқыту әдісі: Сұрақ-жауап, іздену

Сабақтың әдістемелік жабдықталынуы:  Африканың физикалық картасы, атлас карта, оқулық, қосымша материалдар.

Сабақтың барысы:   Ұйымдастыру кезеңі. Оқушылармен  амандасу, оларды түгендеу. Оқушылар назарын өзіме аударту

Жаңа сабақты түсіндіру:   

Африканың жер бедерінің өзіндік ерекшеліктері бар. Материктің көпшілік бөлігін гондваналық ежелгі платформа алып жатыр. Платформаның экватордан солтүстік-батысқа қарай орналасқан бөлігі аласа, оңтүстік-шығысы көтеріңкі болып келеді. Сондықтан материкте абсолюттік биіктігі 200-ден 1000м-ге дейін жететін жазықтар, қыраттар, үстірттер мен таулы үстірттер басым болады.

Африка платформасының түрлі бөліктерде ұзақ уақыт бойы бірде баяу көтерілу, бірде төмен түсу қозғалыстары болып отырған.  Соның нәтижесінде платформаның негізін құрайтын ежелгі кристалды жыныстар жоғары көтеріліп, жақпарлы-қатпарлы қалдық таулар мен Аир, Дарфур тәрізді үстірттер қалыптасыт. Олардың кейбіреулері жақпарлы, ірі тік жарлы Сахарадағы Ахаггар және Тибести сияқты таулы қыраттарға айналған. Платформаның майысып, төмен түскен бөліктерін ұзақ уақыт теңіз басып жатқан. Сондықтан мұндай ойыстарда теңіздік және континенттік шөгінділер жиналып, беті тегіс ірі қазаншұңқырларды (Чад, Конго, Калахари) қалыптапстырған. Материктің шығысындағы ірі Мадагаскар аралы Африка платформасынан ертеректе ажыраған бөлігі болып табылады. Ойпаттар өте аз, олар материктің жағалық бөліктеріне сәйкес келеді.Кайнозой эрасында Африка-Арабия біртұтас литосфералық плитасының Еуразия плиасымен ығысуы нәтижесінде Арабия Африкадан бөлініп, қазіргі Қызыл теңіздің табаны жалаңаштанған.  Қызыл теңізден басталған терең тектоникалық жарылыстар жүйесі Ұлы Шығыс Африка жарылыстары деп аталады. Ол Африканың шығысын бойлай Замбезия өзенінің сағасына дейін 6500 км-ге созылған. Африканың ең биік нүктесі- Килиманджаро жанартауы. Жер қыртысындағы жарылыстарда орналасқан көл қазаншұңқырлары Африканың ең терең, ірі көлдерінің жүйесін құрайды. Ал ертеректе жанартау атқылаудың ірі орталығы болған Айдаһар таулары Үнді мұхит жағалауына қарай сатыланып, биіктейді.

Таулы жер бедері платформа шеттеріндегі әр түрлі жастағы қатпарлы құрылымдарға тән. Африканың  оңтүстігіндегі палеозой эрасында көтерілген Кап таулары кейіннен үгілу нәтижесінде аласарып, бірнеше үстірттерге айналған. Ал материктің солтүстік-

батысында орналасқан Атлас таулары Африкадағы бірден-бір жас, қатпарлы таулы аймақ болып табылады. Ол Еуразиядағы Альпі, Гималай тауларымен бір мезгілде көтерілген тау жүйесі.

Африка пайдалы қазбаларға аса бай. Пайдалы қазбалардың көпшілігінің қоры жөнінен дүние жүзіндегі ең ірі кен орындарының қатарына жатады. Олардың пайда болуы және орналасуы жер қыртысының құрылымы мен даму тарихына байланысты. Магмалық жыныстардың кең таралған аудандарына қара және түсті металдар (мыс, мырыш, қалайы), уран, алтын, алмастың ірі кен орындары бар. Кобальт пен мыстың ірі қоры материктің орталық бөлігінде платина, алтын мен алмастың аса ірі қоры Оңтүстік Африкада, уран Сахараның орталық бөлігі мен Намиб шөлінде шоғырланған. Шөгінді жыныстар қалың жиналған бөліктерде тас көмір, мұнай, табиғи газ, әр түрлі тұздар және шөгінді жолмен қалыптасатын темір, фосфорит, боксит, марганецтің ірі кен орындары таралған. Жерорта теңізі жағалауы мен Гвинея шығанағы мұнайға бай. Фосфориттің дүние жүзіндегі аса ірі кен орындары Атлас тауларында шоғырланған. Оңтүстік африкада көмірдің мол қоры бар.

Африканың қазба байлықтарын АҚШ пен Еуропаның дамыған елдері ұзақ уақыт бойыөз қажеттеріне аяусыз пайдаланды. Африка елдерінің азаттық алуымен байланысты шетелдердің ықпалы азайып келеді.

Жаңа сабақты бекіту:

1. Африка жер бедерінің қандай өзіндік ерекшеліктері бар?

2. Материктің жер бедерінде таулы үстірттер неге басым, олар қандай тектоникалық құрылымдарға сәйкес келеді?

3. Шығыс Африканың көтеріңкі болуы неге байланысты?

4. Егер Шығыс Африканың жарықтары одан әрі кеңейе беретін болса, Африка платформасында қандай өзгерістер болуы мүмкін?

5. Африка қандай пайдалы қазбалар бар? Олардың қалыптасу жолдарын түсіндіріңдер.

Қорытынды: Қорыта келгенде,  Африканың қазба байлықтарын АҚШ пен Еуропаның дамыған елдері ұзақ уақыт бойыөз қажеттеріне аяусыз пайдаланды. Африка елдерінің азаттық алуымен байланысты шетелдердің ықпалы азайып келеді.

Үйге тапсырма:  Кескін картаға Африка материгінің пайдалы   қазбаларын түсіріп келу