Методическая разработка по географии " Международные экономические отношения"

Г. Нұрғазина

Қазақ әдебиетін оқытуда

сын тұрғысынан ойлау технологиясы

Семей, 2012

ББК 81.2 Қаз

Н 52

Жауапты редакторы

Филология ғылымдарының кандидаты Қ.Т. Бибеков

Пікір жазғандар:

Филология ғылымдарының кандидаты Л.М. Оразғалиева

Педагогика ғылымдарының кандидаты Қ.Қ. Мұқанова

Нұрғазина Г.Е. Қазақ әдебиетін оқытуда сын тұрғысынан ойлау технологиясы:

Көмекші құрал. – Семей, 2012 ж.

Н 52

Көмекші құрал жалпы білім беретін орта мектепте қазақ әдебиеті сабағында сын тұрғысынан ойлау технологиясын қолдануға арналған. Кітап мектеп мұғалімдеріне, магистранттар мен студенттерге, сондай-ақ жалпы көпшілік қауымға ұсынылады

ББК 81.2 Қаз

Алғысөз

Қоғам дамуында білім берудің ең маңызды мәселе екендігі белгілі. Қазіргі кездегі білім берудегі негізгі мақсат – жан-жақты білімді, өмір сүруге бейім, ой-тұлғасы бар адамгершілігі жоғары, қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру.

«Келер ұрпақ алдында зор жауапкершілік жүгін арқалап келеміз» деген елбасы Н.Назарбаевтың сөзі бекер айтылған жоқ. Еліміздің болашағы көркейіп, өркениетті елдер қатарына қосылуы бүгінгі ұрпақ бейнесінен көрінеді. Осыдан барып жас ұрпақтың бойындағы іскерлік қабілетін ашу және оларды шығармашылыққа баулу туындайды.

Әрбір мемлекеттің өсіп - өркендеуінің, бәсекеге қабілетті болуының ең басты ошағы ұстаз берген білім. Сондықтан да дамудың ең биік көкжиегінен көрінгісі келетін кез келген мемлекет, ең алдымен, білім беру саласын жолға қойып, сапасын көтеруді мақсат етеді. Ендеше осындай бәскеге қабілетті, рухы биік ұрпақ тәрбиелеу жаңа формация мұғалімінің еншісіне тиері анық.

ХХІ ғасыр – ғылым ғасыры. Сондықтан жас ұрпаққа, жас буынға жаңаша білім беру жолында түбегейлі өзгерістер жүріп жатыр. Жеке тұлға, яғни, дарынды, шығармашылық тұлға қалыптастыру білім мен тәрбие берудегі мемлекеттік істің ең маңыздысы. Мақсатты білім беру – тұлға дамуын жүзеге асыратын мәселе. Адамзат баласының өз ұрпағын оқыту тәрбиелеудегі ең озық тиімді ізденістерін, тәжірибелерін жалғастырып, тың жолдар іздеу педагогиканың озық үлгілерін жаңашылдықпен дамыту жалғаса бермек.

Халқымыздың ардақты ұлдарының бірі Міржақып Дулатов: «Жалғыз сүйеніш, жалғыз үміт – оқуда. Теңдікке жетсек те, жұрттығымызды сақтасақ та, дүниедегі сыбағалы орнымызды алсақ та, бір ғана оқудың арқасында аламыз. Жақсылыққа бастайтын жарқын жұлдыз – оқу. Надан жұрттың күні – қараң, келешегі - тұман»,- деп ғылым, білім, оқудың маңызын қара халыққа көрсеткен.

Сондықтан қоғам талабына сай шебер мұғалім болу заман талабы болып тұрғаны анық. Ал жаңа формация мұғалімі деген кім деген сұраққа жауап іздейтін болсақ, Қазақстан Республикасының жаңа педагогикалық білім беру тұжырымдамасында: «Жаңа формация мұғалімі кәсіби дағды мен педагогикалық дарыны қалыптасқан жаңалыққа құмар, рухани дүниесі бай, шығармашылықпен жұмыс істейтін жеке тұлға» деп көрсетілген, яғни ол ізгілі мол, әр іске жаңашылдықпен үлкен ізденіспен зерттеуші ретінде қарайтын, ақпараттық технологияны толық меңгерген, коммуникативті, бір сөзбен айтқанда, толыққанда құзырлы адам 1.2

Мұғалімнің мақсаты – білім алушылардың пәнге деген қызығуын арттыра отырып сапалы білім беру болса, ал қазіргі заман талабына сай білім берудің жолы – тиімді педагогикалық технологияны басшылыққа алу. Қазақстан мемлекеті тәуелсіздік алып, демократиялы  қоғам құруға бет алғалы қоғамдағы өзгерістер білім беру саласына да өз әсерін тигізді.

Білім беру үрдісінде  ұстаз да, шәкірт те жеке тұлға болып қарастырылатын болды. Жеке тұлғаға жету үшін әр оқушының қабілетін танып, біліп, дамытып, шыңдап, жөн сілтеп, адам дәрежесіне келтіру керек.  Демек, оқытудың жаңа технологияларын пайдалана отырып, білім сапасын арттыру, мазмұнын байыту, оқу үрдісін жетілдіру, жан-жақты дамыған, рухани дүниесі бай жас ұрпақты тәрбиелеу – кезек күттірмейтін мәселелердің бірі. Бұның өзі оқушылардың өз бетімен жұмыс жасау, даму, тәрбиелеу, әр баланың қабілетін, дарынын ашу мұғалімдер қауымына зор міндеттер жүктейді.

Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында: « ... жылдам өзгеріп отыратын дүние жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби дағдының негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше дұрыс адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру»,- деп атап көрсеткен1.3

Біздер, ұстаздар, осы заң бойынша жаңа технологияларға көп көңіл бөлуіміз керек.

Еліміз болашақта көркейіп өркениетті елдер қатарына қосылуы бүгінгі ұрпақ бейнесінен көрінеді. Қазіргі білім беру саласындағы проблема – әлеуметтік-педагогикалық және ұйымдастыру тұрғысынан білім мазмұнына жаңалық енгізудің тиімді, жаңа әдістерін іздестіру, оларды жүзеге асыру. Қазақстан Республикасының «Орта білім беруді дамыту» тұжырымдамасында: «Әрбір баланың жеке тұлғалық қасиеттерін ашу, оның мүмкіншілігін, өмірдегі мәнін көрсету арқылы білімге тереңірек ұмтылуына, сондай-ақ ізденісіне, бейімділігіне көмек беру, жағдай туғызу және оған өмір сүру үшін  жаңа рухани күш беру- білім берудің түпкілікті мақсаты»  екендігі айқындалған 1.3. Осы орайда, Елбасы Назарбаевтің: «... Бізге бұрынғы қай кездегіден де білім мен ғылымның баға жеткіліксіз қорын барынша арттыру, оны қазіргі заманға сай ету қажет» - деген сөзі егеменді елімізде білім мәселесіне мемлекет тарапынан қаншалықты көңіл бөлініп отырғанын дәлелдейді.

Бүгінгі мектеп алдындағы басты міндет – әдебиет сабағында сын тұрғысынан ойлау жобасын басшылыққа ала отыра, оқушылардың тілін дамытып, сыни тұрғыдан ойлауға жағдай жасау.

Әдебиет сабақтарында сын тұрғысынан ойлау жобасын қолдану арқылы оқушылардың тілін дамытудың теориялық тұжырымдарын, әдістерін, қорытындысын мектеп іс-тәжірибесінде, жоғары оқу орындарында, студенттер курстық жұмыс, баяндама жазу барысында, ғылыми конференцияларда осы саладан білім, білік, дағдыларын жетілдіру мақсатында пайдалануға болады.

Оқыту үдерісінде сын тұрғысынан ойлау технологиясын қолданудың ғылыми-теориялық негізі

Елімізде экономиканың жетіліп өркендеуіне орай бідім беру саласында да елеулі өзгерістер жүріп жатыр. Қазастаннның дамыған елдердің стандарттарына деген ұмтылысы жаңа сапалық деңгейге өту қажеттілігін туындатып отыр. Осыған орай, қазіргі таңда жасалып жатқан реформалар өсуден тұрақты даму кезеңіне өтуге бағытталған. Білім беру, тәрбиелеу мазмұнын қоғам дамуындағы кезеңдерге сәйкестендіріп, оны шырқау биіктерге көтеруге бағытталған тың әдіс – тәсіледері жасалу үстінде. Нәтижесінде біртұтас педагогикалық үрдісте білім берудің оңтайлы деп деп танылған жаңа технологиялары дүниеге келді.

«Технология» ұғымы латын сөздерінен – «техне» - өнер, шеберлік, кәсіп және «логос» - ғылым дегенді білдіреді. Технология ғылыми жетістіктерді негізудің тәсілі мен нәтижесі ретінде, ғылымда қол жеткізілген деңгейдің жинақталған көрінісі ретінде анықталады. 2.53

Педагогикалық әдебиеттерде қандай да педагогикалық технологиялар сипатын айқындаушы көптеген терминдер ұшырасады, мысалы, оқу-үйрену, тәрбиелеу, оқыту, оқыту технологиялары, білімдендіру және дәстүрлі технологиялар, бағдарламаластырылған және проблемді оқу технологиялары, авторлық технология және т.б.

Алғашқыда педагогтар «педагогикалық технология», «оқу-оқыту технологиясы» және «тәрбиелеу технологиясы» ұғымдарының өзіндік мән – мағыналарына назар аудармай келді. Ал бүгінде педагогикалық технология оқу және тәрбие аймағындағы педагогикалық міндеттердің шешілуіне байланысты орындалатын педагог іс-әрекеттерінің бірізді жүйе ретінде танылуды. Осыдан «педагогикалық технология» мәні «оқу технологиясы», «тәрбие технологиясы» ұғымдары мәндерімен салыстырғанда тереңдеу де ауқымдылау.

Педагогикалық технология – бұл педагогикалық әрекеттер табысына кепіл болардай қатқыл ғылыми жоба. Әрі сол жобаның дәл жаңғырып іске асуы.

Педагогикалық технология кешенді, бірізді, бірігімді процесс. Ол өз құрамына адамдарды, идеяларды, құрал-жабдықтарды, сонымен бірге жоспарлау, қамсыздандыру, бағалау және білім меңгерудің барша қырлары жөніндегі проблемалар шешімін басқаруды қамтиды.

Педагогикалық технологиялар көп түрлі болуына қарамастан, олардың іске асуының екі ғана жолы бар. Біріншісі теориялық негізде орындалуы (В.Б.Беспалько, В.В. Данилов, В.К.Дьяченко және т.б.), екіншісі – тәжірибемен жүзеге келуі (Е.Ильин, С.Н. Лысенкова, В.Ф. Шаталов және т.б.) 3. 25.

Сонымен технология астарында не жатыр? Оқу технологиясы жөніндегі идея қай заманда пайда болған?

Мұндай ғылымдық мәні бар ой жаңалықты емес. Кезінде оны Я.А.Коменский де дәріптеген. Ұлы педагог – ғұлама 16-ғасырда-ақ оқудың «техникалық» болатынын уағыздап, оның мүлтіксіз тиімді нәтиже беретін жолдарын іздестіріп бақты. Я.А.Коменский еңбектеріне үңіле түссек, педагогикалық технологияға бастау берген даналық пікірлерді табамыз: «Дидактикалық машина үшін қажет нәрсе – 1) түбегейлі ойластырылған мақсаттарды; 2) сол мақсаттарға жетуге дәл икемдестірілген жабдықтарды; 3) мақсаттың орындалмауына мүмкіндік бермейтін нақты жабдықтарды қолданудың мызғымас ережелерін табуымыз керек» 4.53

Коменский заманына бастап оқуды мүлтіксіз әрекеттегі механизмге сәйкестендіру ұмтылысының талайы күні бүгінге дейінбасылған емес. Кейін оқу технологиясы жөніндегі көптеген тұжырымдар толықтырылып, нақтыланып отырды. Әсіресе, техникалық прогрестің әрқилы теориялық және практикалық қызметтер аймағына енуімен оқуды технологизацияластыру идеясы нығайып, іске асырыла бастады. (педагогика оқулығы)

Педагогикалық технология ұғымына берілген анықтамалардың өзі түрліше тұжырымдалады. Г. Селевконың «Современные образовательные технологии» кітабында олардың бірнешеуі келтірілген 5.25. Мысалы, В.Беспалько «Педагогикалық технология - бұл мазмұнды, оқу үрдісін жүзеге асыру техникасы» десе, В.Монаховтың ойынша, «Педагогикалық технология – бұл оқушы мен мұғалім үшін қолайлы жағдайлар туғыза отырып оқу үрдісін жобалау, ұйымдастыру және жүргізу бойынша бірлескен педагогикалық әрекеттің жан-жақты ойластырылған моделі. И.Волковтың пікірінше, «Педагогикалық технология- бұл жоспарланған оқыту нәтижелеріне қол жеткізу үрдісін сипаттау» болса, М.Кларин «Педагогикалық технология педагогикалық мақсаттарға қол жеткізу үшін қолданылатын барлық тұлғалық, инструменттік және әдіснамалық құралдардың жүйелі және қызмет ету тәртібін білдіреді» дейді 6.22. А.Сластенин және т.б. пікірінше, «Педагогикалық технология – бұл педагогикалық әрекеттің жетістігіне кепілдік беретін қатаң ғылыми жобалау және дәл елестету» 7.4.

Бүгінгі заман сұранысы оқыту ісінде техниканың кең қолданылуына байланысты жаңаша оқыту талабын туғызды.

60-жылдардан бастап білімді «технологияландырудың» ғылыми атауы біртіндеп кеңейтіліп, «әдістер мен құралдар жиынтығы» терминіне айналды.

Ғалым зерттеушілер педагогикалық технологияны ғылым мен техниканың жаңа жетістіктері ретінде, оқыту үрдісінде жандандыруға тырысты. 70-80- жылдары «педагогикалық технология» ұғымы оқу-тәрбие үрдісін басқару және оқыту әдістері мен құралдарын ұйымдастыру бағытында қарастырылды.

Оқу-тәрбие үрдісін технологияландыру – білім беру мен тәрбиелеу проблемаларын сапалы жаңа деңгейде шешуге ықпал асайды. Технологиялық әдіс – тәсілдердің көмігеміне оқушылардың таным белсенділігі артып, даму үрдісі жетіле түседі. Білім мазмұнын жаңарту қажеттігіне сәйкес ең озық технологияларды жүйелі түрде қолдану өркениетті елдер тәжірибесінде біртіндеп іске асырыла бастады. Оқу үрдісін «технологияландыру» мәселесі ХХ ғасырда педагогика ғылымында шетелдік. Отандық ғалымдардың еңбектерінде әр қырынан алынып зерттелді.

Технология шеберлік туралы ғылым. Шеберлікпен нәтижеге жету, кәсіби шеберлікті шыңдап, белгілі бір жоба моделмен оқытуға саяды. Технология – білімдік ақпараттарды толықтырып, өңдеп, өзгертіп ұсынудың әдістері мен құралдарының жиынтығын, қажетті құралдарды оқу үрдісінде тиімді пайдалана отырып,оқушыларға жеткізе білудің тәсілдері туралы ғыдым.

«Оқытудың арнайы формаларын, әдістері мен педагогика – психологиялық нұсқаулардың жиынтығын, айқындайтын оқу үрдісін іске асырудың мазмұндық техникасы», - деп көрсетеді Б.Т.Лихачев, ал зерттеуші А.К. Колеченко: «Қойылған мақсатқа сәйкес білімді, білікті және дағдыны құрастыру, қалыптастыру мен бақылау бойынша операциялардың жиыны»,- деген пікірлер білдіреді. 8.15.

Технология ұғымы бойынша ғалымдар пікірі тоғыса келе, ортақ болған тұжырымдар: «Педагогикалық технология жинақталған интегралдық үрдіс-білімінің барлық түрін меңгеру үшін ұйымдастыру және басқару, жоспарлау» сондай-ақ оқыту үрдісінде қалай нәтижеге жетуге болатыны туралы сұрақтарға жауап іздейді. Бүгінгі заман талаптарына сай еліміздің жаңа білім жүйесі ұлттық ұндылықтарға негізделіп, оқыту үрдісі нәтижеге бағдарланған білім моделі жаңа технология бойынша жүзеге асатыны нақты айтылады. Демек, педагогикалық технологиялардың ең маңызды белгілері:

-Педагогикалық технологиялар жоспарланған нәтижеге жетуге кепілдік береді.

-Нақты оқыту мен тәрбиелеу мақсатын, педагогикалық ойды жүзеге асырады.

Нәтижеге бағдрланған білім моделі бойынша оқушы әдебиетті пән ретінде ғана игеріп қоймайды, сол пәндік білімнегізінде көркем шығарманы дүиетанымдық, әлеуметтік, тәрбиелік бірлікте қарастыра отырып, әдебиетті ұлттық құндылық ретінде меңгеруге бағыт-бағдар алады. Нәтижеге бағытталған білім беру мұғалім мен оқушының қарым-қатынасына тікелей байланысты. Мұның бір жағы оқушыға көркем туындыны түсіндірудег ұтымды әдіс – тәсілдерді шеберлікпен пайдалану болса, екінші жағы оқушының көркем туындыны өз бетімен игере білуі, өзін-өзі ұйымдастырудағы жауапкершілік сезімінің қалыптасуы болып табылады. Мұнда мұғалім мен оқушы еңбегінің сапалылығы – нәтиже кепілі болмақ. «Педагогикалық технология»ХХ ғасырдың 60 жылдары АҚШ пен Ұлыбритания елдерінде қалыпьасып, бүгінде әлемнің жетекші елдеріне кеңінен таралып, білім деңгейін көтеру мақсатында қолдынылуда. Педагогикалық технологияның дүние жүзі педагог-ғалымдары тарапынан қолдау тауып, бірден бір дидактикалық ұралға айналуының басты себебі – оның бағдарланған нәтижеге құрылуында.

Игерілген білім сапасы нәтижемен өлшенеді. Демек, нәтижеге құрылған жаңа технолгоияны оқыту үрдісінде енгізу, білім, дағды, іскерлікті дамыту – негізгі басты мақсаттардың бірінен саналады.

Бүгінде педагогика ғылымының тиімді дамуының бір жетістігі- баланың тұлғалық дамуына бағытталған жңа оқыту технологиясының пайда болуына оңтайлы ықпал жасайды. Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда. Осыған орай оқушының тұлғалық дамуына бағытталған озық оқыту технологиялары пайда болуда. Жаңа технологияны жүзеге асыруда мұғалімнің белсенділігі, шығармашылық ізденсі, өз мамандығына деген сүйіспеншілігі, шәкірттерімен қарым – қатынасы басты орын алады. Педагогикалық технолоияның өзіндік ерекешелігі, оқу үрдіінің айқындаған мақсатына жетуге кепілдік беретіндігінде. Педагогикалық технология оқу-танымдық қызметінің құрлымы мен мазмұнынан көрінеді. Осыған сәйкес ол дәстүрлі әдістемеден ерекшелінеді. Оқытудың дәстүрлі әдістерін оқытудың жаңа технологиясына бағыттау қажеттігі туындауда.

Зерттеуші ғалымдар М.В.Кларин, В.П.Беспалько, Г.К.Селевко т.б. көрсетуі бойынша педагогикалық технология арқылы, бірінішіден, білім беру тәжірибесінде оқу-тәрбие үрдісінің алдын ала жобасын жоспарлап, оны кез келген сыныпта қайталамау мүмкіндігінің болуы; екіншіден, педагогикалық технология оқушылардың оқу танымдық қызметінің құрылымы мен мазмұнын анықтайтын оқу-тәрбие үрдісінің алдын ала жобасына негізделуі керек, үшіншіден педагогикалық технологияның ең маңызды жағы – мақсат қою. Ол оқу мақсатын нақты анықтап, оның меңгерілу сапасын дәл тексеріп бағалауды және тұлғаның дамуы мәселесін қарастыруды қажет етеді.

Дәстүрлі әдіс-тәсілдерді тиімді пайдалана отырып, оқу үрдісінің мазмұндық құрылымын үнемі жетілдіріп, әдебиет оқытуға ең ұтымды жаңа технологияларды пайдаланудың жолдарын іздестіру, іріктеп алуды отандық зерттеуші ғалымдарымыз, әдіскер – ұстаздар басты назарға алып, әр қырынан қарастырып, көптеген іс-шаралар жүзеге асуда. Әр технология пәнді оқытуда өзінің ерекше сипатымен айқындала түседі. Жаңа педагогикалық технологиялар жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуға оның өзіндік және шығармашылық қабеліиен арттыруға, қажетті іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруға және өзін - өзі дамытуына қолайлы жағдай жасауға мүмкіндіктерін туғызады. Зерттеуші ғалым М.М.Левин: «Педагогикалық технологияның негізгі қызметі – оқу үрдісінің білім беру мақсатын іске асыру және жек тұлғаны дамыту»,- деп көрсетеді. Педагогикалық әдебиеттерде «педагогикалық технология» жайында үш жүзден аса анықтама бар 9.24

Технология ұғымы мынадай деңгейлерде қолданылады:

Салалық (пәндік): бір пән шеңберіндегі оқыту мен тәрбие мазмұнын жүзеге асыруға негізделген әдістер мен құралдар жиынтығы.

Локальдік (модульдік) жеке әрекеттер технологиясы ұғымды қалыптастыру, дара қасиеттерді қалыптастыру және бақылауды ұйымдастыру технологиясы, жеке жұмысты ұйымдастыру технологиясы. Сонымен бірге кез келген педагогикалық технология негізгі методологиялық талаптарды қанағаттандыруы керек.

1. Концептуалдық негізінің болуы қандай да бір технология философиялық, педагогикалық, технологиялық ғылыми тұжырымдамаға негізделуі тиіс.

2. Жүйелілігі. Педагогикалық жүйенің барлық бөліктері логикалық байланыста болады.

3. Басқаруға оңтайлығы. Диагностикалық болжау жасауға, жоспарлауға, нәтижеге өңдеу енгізу мақсатында әдіс-тәсілдерді кезектеп пайдалану мүмкіндігі.

4. Тиімділігі. Білім беру стандартын міндетті түрде қанағаттандыруы тиіс.

5. Қайталауға жарамдығы. Басқа ұжым да дәл осы күйде қолдануға мүмкіндіктің мол болуы.

Педагогикалық технологияның даму көзімен құрамдас бөліктері болып:

-әлеуметтік өзгеріс және педагогикалық жаңаша ойлау;

-педагогика, психология қоғамдық ғылымдар;

-озат педагогикалық тәжірибелер;

-отандық, щетелдік тәжірибелерді нысанға алу;

-этнопедагогика;

Педагогикалық технологияларды мынадай талаптарға жинақтауға болады:

1. Педагогикалық қарым – қатынасты ізгіліктік негізінде құру;

-Ынтымақтастық педагогика;

-Ізгілікті – тұлғалық оқыту технологиясы;

-Адамгершілікті қалыптастыруға негіздеу;

1. Баланың әрекетін жандандыру және жетілдіру негізіндегі оқыту технологиясы.

-Ойын сабақ технологиясы;

-Проблемалық оқыту;

-Тірек конспектілері негізінде оқыту технологиясы;

-Коммуникативті оқыту жүйесі.

1. Оқу процесін ұйымдастыру және басқару тиімділігіне негізделген:

-Программалап оқыту;

-Дифференциалдап оқыту;

-Даралап оқыту;

-Ұжымдық және топтық оқыту тәсілдері.

-Компьютерлік технология.

Білім беру жүйесінде соңғы жылдары «білім берудің инновациялық технологиялары» ұғымы жиі қолданыла бастады, педагогикалық қызметтің жан-жақтылық сипатына орай бұл ұғымды бір жақты түсіну мүмкін емес. Энциклопедиялық сөздікте «Білім берудің инновациялық технологиясы – бірыңғай мақсатпен біріккен және оқыту мен тәрбиелеудегі инновағиялық технологияларды қамтыған, оқыту, тәрбиелеу және басқару түрлерінің, әдістері мен оқу құралдарының жиынтығы» деген анықтама берілген. Ол әрқашан да даму жағдайында жүзегеасырылады, инноавациялық технология шығармашылық пен ізденісті талап етеді, туындаған инновациялық жағдаятқа сәйкес әр түрлі тәсілдерді қолдануды көздейді.

Ғалымдардың ойынша, білім беру технологиясын өзгерту қажеттігі Қазақстанның жаңаруына себеп болмақ. Осының бәрі мұғалімдердің білім беруде, білім алушыларды жан-жақты дамыту мәселесінде инновациялық технологиялар мен білім парадигмаларын бірілікте қарастыруға негіз болып табылады.

Ю. Фокиннің пікірінше, «Педагогикалық технология, бәрінен бұрын, іс-әрекеттің жоғары нәтижелігі. Кәсіптілік жоғарғы көрсеткіш: жүйелілік, бірізділік, ғылыми ұстанымдармен қатар сенімділік. Кәсіби біліктілік бұл қателер мен кемшіліктер жібермеу, шығармашылық қатынас жасау» 10.25.

Ендеше «Құзыреттілік » білім беру саласында тұлғаның субъектілік тәжірибесіне ерекше көңіл аудару нәтижесінде енгізіліп отырған ұғым «Құзыреттілік» латынның «компете» - «лайықтымын», «компетекс» - қабілетті деген сөзінен алынған.

Инновациялық оқыту ерекшеліктері мыналарды қамтиды:

-Жеке тұлғаға бағдарланған технологияларды оңтайлы қолдану арқылы инновациялық білім берудің дамуы;

-Ғылыми мектеп негіздеріне сай кәсіби құзіретті мамандар даярлау жүйесін жасау;

-Кәсіби білім беру және инновациялық қызметті кіріктіру қабілеттілігі;

-Оқу орнының отандық және шетелдік өзекті ортамен ынтымақтастық инфрақұрылымын дамыту.

-Оқу орнында жалпы және кәсіби құзыреттілікті дамытуда бәсекелестік қалыптастыру;

-Жаңа мақсаттарға сәйкес ұйымдастыру құрылымын және басқару мен өзін - өзі басқару әдістерінм жасақтау.

Инновациялық оқытудың тиімділігі оқушылардың өз бетінше жүргізілетін жұмыс деңгейімен анықталады, өз бетінше тиімді жұмыс істеуіне қажетті тапсырманы үш түрге бөлуге болады.

1. теориялық білімді тәжірибеде қолдана білуге үйрететін тапсырмалар.

2. белгілі заттар мен құбылыстарға іс жүзінде әсер етуге дағдыландыратын тәжірибелік тапсырмалар.

3. теориялық білімді тәжірибеде шығармашылықпен қолдануға дағдыландыратын тапсырмалар.

Бұл мұғалім мен шәкірттердің арасында өзара ынтымақтастықты жетілдіре отырып өзін-өзі тану, өзін-өзі анықтау, өзін-өзі басқару, өзін-өзі жүзеге асыру үрдісінің тиімділігінм арттыруға, педагогикалық және әлеуемттік мәдени қызметін тиімді ұйымдастыруға бағытталады.

Ізгіліктілік тәсіл – субъект ретінде адамның маңызды өлшемін қалыптастыру тәсілі болып саналады. Сондықтан қазіргі ізгілендіру үрдісі «білімді адамнан мәдениеттң адамға» ұстанымына сай білім беру парадигмасын негізге алады.

Мәдениетанымдық тәсіл – жалпы адамзаттық мәдениет жетістіктері негізіндегі іс - әрекет тәжірибесін және қоғамдағы дәстүрлер мен жеке, отбасылық және әлеуметтік өмірлік мәдениет негіздерін, этномәдениеттік құбылыстарды игеруге мүмкіндік беретін ерекшеліктерді танып білуге бағытталады. Адам мен қоғамның дамуындағы ғылымның рөлін түсіну. Өз халқының мәдениеті мен әлемінің мәдени көптүрлілігін түсінуге және бағалауға мүмкіндік беретін мәдени – демалыс қызметін тиімді ұйымдастыру тәсілдерін игеру, рухани келісім мен толеранттылық идеяларына бейім болу.

Акмеологиялық тәсіл – тұлғаның кәсіби мәдениетінің жоғары деңгейге жетуі мен тұлғаның дамуына тікелей байланысты әлеуметтік, әлеуметтік – психологиялық, педагогикалық және дидактикалық жағдайлар арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар, акмеологиялық тәсір арқылы инновациялық оқыту тәжірибесіне тұлғалық бағдар берудің акмеологиялық технологиялары енгізіледі.

Рефлекциялық тәсіл – кәсіби қалыптасу барысында туындаған қарама –қайшылықтарды анықтауға, өзін - өзі тану мен өзіндік қадағалау жүргізуге мүмкіндік береді. Рефлекциялық тәсіл негізінде оқу қызметі мен өз мінез – құлқына кәсіби талдау жүргізуге дағдыланады.

Ендеше инновациялық оқыту жағдайында кәсіби құзыреттілікті қалыптастыруда мынадай мәселелер ескерілуі қажет:

-ғылым жетістіктері мен оларды педагогикалық тәжірибеде пайалану үрдісін тиімді қолдануға негізделген жаңашылдық;

-оқу үрдісінде артық жүктеме түсірмей, жоғары сапаға қол жеткізуді мақсат ететін оңтайлық;

-кәсіби қызметті өзіндік болжау мен жобалау технологиясына сай ұйымдасырылатын танымдық іс- әрекетті бағдарлау;

-инновациялық оқыту жағдайында ақпараттық – технологиялық құзырлылығын жетілдіруге бағытталған ақпараттық технологиялардың жүйелілігі;

-өзіндік жұмыстарды ұймдасытур мен танымдық ынтаны қалыптастыруда психологиялық ерекшеліктердің есепке алынуы;

-инновациялық оқытуда тұлғаның шығармашылық мүмкіндіктері мен субъективтілігін қамтамасыз ететін әдіс – тәсілдерді қолданудың қажеттілігі;

-білім, рухани және мәдени құндылықтар қоғамның дамуына сәйкестендіріліп, шығармашыл, рефлексивтік қабілеті, толеранттылық деңгейі мен кәсіби құзыретті тұлға қалыптасуын қамтамасыз ететін арнайы жүйе ретінде құру.

Оқу тәрбие үрдісіне жүргізіп отырған бақылау нәтижелері қандай да бір білім технологиясын пайдалануға толықтай енгізу үшін оған жоспарлы, мақсатты дайындық қажет екендігін көрсетеді. Сондықтан педагогикалық технологияларды оқу – тәрбие үрдісіне енгізуді қалай тиімді жүзеге асыруға болады деген сұрақ туындайды. Бұл мәселені шешуде төмендегідей талаптар орындалуы тиіс:

Біріншіден, ұжымдағы мұғалімдер арасынан пәндік және педагогикалық – психологиялық даярлығы, шығармашылықпен жұмыс жасауға бейімділіктері жоғарылары іріктелініп алынуы тиіс.

Екіншіден, мұғалім сабақ жүргізетін пән ерекшелігі ескеріле отырып олардың педагогикалық технологияларды таңдауын жүзеге асыру керек.

Үшіншіден, осы іріктелініп алынған мұғалімдер арнайы курстан (педагогикалық технологияның теориясын, тәжірибесін қамтитын) өтуі тиіс.

Төртіншіден, пән бойынша белгіленген педагогикалық технологияны қолданып, сабақ жүргізілетін сынып белгіленуі тиіс (бұл жерде сыныптағы оқушылардың үлгірім деңгейі, психологиялық ерекшеліктері, оқу мүмкіндіктері толық ескеріледі).

Бесіншіден, осы сыныптарда белгілі бір мерзімде қамтитын эксперименттік сабақтар өткізіліп, ол қорытындыланады.

Алтыншыдан, егер белгіленген педагогикалық технология бойынша мұғалімнің оң нәтиже берсе (үлгірім сапасы төмендемесе, балалардың денсаулғына кері әсерін тигізбесе), аталмыш технологияны тәжірибеге толықтай енгізуге рұқсат беріледі. 11.22.

Педагогикалық технология – педагогикалық іскерліктердің жетістігіне жеткізетін ғылыми жобалау және нақты өндіру. Сонымен падагогикалық үрдіс белгілі жүйе ұстанымдарында құрылатын болғандықтан, педагогикалық технология ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Осы ұстынамдарды жалғастырмалы орындау олардың объективті қарым – қатынасында және педагогтың тұлғасын толық көрсететін жинағы ретінде қарастырылуы мүмкін. Міне, осындай педагогикалық технологияның оқыту әдістемесі мен тәрбиелеу жұмысынан айырмашылығы байқалады. Педагогикалық технология педагогикалық шеберлікпен өзара қарым – қатынаста. Педагогикалық технологияны өте жақсы меңгеру дегеніміздің өзі – шеберлік. Бір ғана технология әр түрлі мұғалімдермен іске асуы мүмкін, бірақ оны іске асыру ерекшеліктерінде олардың педагогикалық шеберлігі және кәсіпқойлығы көрінеді. Оқыту технологиясы сабақ беру әдістемесімен салыстырғанда, оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыру тәсілдері мен мазмұнын өндіруді көрсетеді.

Қоғам өмірінің салаларында, яғни экономиасы мен әлеуметтік қатынастарнда көптеген өзгерістер туып отырған жағдайда білім беру ісінде де өзгерістің болуы заңды нәрсе. Себебі, халыққа білім беру немесе мектеп ісін қоғамнан тыс алып қарауға болмайды. Инновациялық педагогикалық іс - әрекет белгілі оқытудың, тәрбие беру мен дамытудың стереотипіне қарама – қайшы, ол белгілі межеден шығып, жеке шығармашыл өз бағытымен жұмыс істей алатын мұғалім тұлғасын қалыптастыруға бағытталады.

Педагогикалық жаңалық – жаңа идеялар, әдістер, технологиялар ғана емес, педагогикалық үрдіс элементтерінің бірлігін немесе жеке элементтерінің білім беру мен тәрбиелеудегі белгілі міндеттерді тиімді шешу жолы. Осындай жолмен педагогикалық технология оқытудың арционалды жолдарын зерттеуші ғылым ретінде қызмет етеді, сонымен қатар тәсілдер жүйесі ретінде ұстанымдар мен оқытды зерттеуші қызметін атқарады. Қазіргі кез келген педагогикалық технологиялар педагогика ғылымы мен тәжірибесінің жетістіктерін, дәстүрлі тәжірибедегі құндыд үниені әлеуметтік прогрестің жетістіктерін, қоғамды ізгілендіру мен демократия жемісін жинақтаушы болады. Бір технологияның өзі әр орындаушыда әр түрлі сипатта болуы мүмкін, өйткені, шебердің тұлғалық құзыреттілігі оқушылар контингенті, сыныптағы психологиялық ахуал, көңіл күй әр түрлі болуы мүмкін. Бір технологияны қолданғандағы әр педагог алған нәтиже әртүрлі болғанымен, бір-бірімен ортақ технологияның сипатына сай белгілері болады.

Білім мен ғылым министрінің 2009 жылғы 16 қарашадағы №521 бұйрығымен бекітілген Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбие тұжырымдамасында: «Адамның тұлғалық дамуының негізгі параметрлері оның жалпы адамзаттық құндылықтарға бағытталуы, ізгілік, зиялылық, креативтілік, белсенділік, жеке басының намыс сезімі, ой пікірдегі тәуелсіздік болып табылады. Осы қасиеттердің даму деңгейі тұлғаның әлеуметтік қалыптасу мен әлеуметтік біліктілігінің көрсеткіштері деп қарастыруға болады.

Жалпы білім беру жүйесінің басты міндеті – жеке тұлғаның ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде қалыптасуы мен дамуы және оның кәсіби жетілуі үшін қажетті жағдайлар жасау; баланың тәрбиелену, білім лу және жан-жақты қалыпьасу, ана тілінн, ұлттық салт-дәстүрлерді сақтау, ақпараттану, денсаулығын нығайту сияқты құқықтарын іске асыру. Осы сияқты қасиеттерді білім алушылардың бойында қалыптастыру мен дамыту Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің маңызды міндеті ретінде қарастырылады » делінген 1.5

Тұжырымдамадағы тәрбие міндеттерін жүзеге асыруда қазақ әдебиеті пәнінің атқарар рөлі зор.

ҚР Білім және ғылым министрлігінің 2009-2010 оқу жылында Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беру ұйымдарына ғылым негіздерін оқыту ерекшеліктері туралы әдістемелік нұсқау хатында білім беру жүйесінің негізгі және бейімдік мектеп деңгелеріндегі қазақ әдебиетін оқытудың мақсаты – оқушылардың рухани дүниесін байыта отырып, оларға азаматтық, адамгершілікі, елжандылық, көркемдік-эстетикалық тәрбие беру және олардың ой-өрісін кеңейтіп, ауызша сөйлеу мен жзба тіл мәдениетін қалыптастыру, қазіргі өзгермелі қоғам жағдайында өзіндік белсенділік көрсет алатын, халқымыздың тарихын, дәстүрін, өнерін, әдебиеті мен мәдениетін ұлттық құндылық ретінде бағалап, құрметтей білетін, әдеби көркем туындыда бейнеленген құбылысты эстетикалық тұрғыда қабылдауға қажетті білім, білік, дағдылармен қаруланған, оқырмандық талғамы терең, жан-жақты дамыған дара тұлға қалыптастыру екені атап айтылған 12.216.

«Қазақ әдебиеті» пәнінің міндеті мынаған саяды:

• оқушылардың рухани адамгершілік қасиетін байыту және эстетикалық танымын кеңейту, оқырмандық мәдениетін қалыптастыру;

• өмірдегі кездесетін жағдаяттардағы мәселені шешуде қазақ әдебетінен алған білім мен тәрбиенің игі нәтижесін пайдалануға, өз өмірлеріне қолдануға үйрету;

• ойын еркін, шешен жеткізе алу, әдеби – теориялық білімін жазба жұмыстарда сауатты қолдана алу біліктілігін қалыптастыру немесе ауызша айтылғанды қабылдай алуын, ойын ауызша жеткізе алуын, жазылған мәтінді, ақпаратты түсіне алуын және өз ойын жазбаша жеткізе алу қабілетін дамыту.

Аталған тұжырымдамадағы тәрбие берудің міндеттері төмендегідей:

• білім беру ұйымдарында денсаулығы зор, рухани дүниесі бай,адамгершілікті тәуелсіз жеке тұлғаны қалыптастыруға ықпал ететін жүйесін құру және дамыту;

• балалар мен жастарды азаматтылыққа, отансүйгіштікке, зи ялылылққа, адам құқықтары мен бостандықтарын, мемлекеттік рәміздер мен ұлттық дәстүрлерді сыйлауға тәрбиелеу;

• мемлекеттік және басқа тілдерді үйрену арқылы әлемдік және ұлттық мәдениетті игерулеріне жағдай жасау;

• жеке тұлғаның өзін - өзі іс жүзінде көрсетуі мен ары қарай дамуында ықпал етуде білім беру ұйымдары жағдайында жастар мен балалардың танымдық қызығуын, олардың шығармашылық қабілетін, жалпы білімге икемділігін, өзін - өзі тану мен өздігінен білім алу дағдыларын қалыптастыру;

• білім алушылардың бойында Қазақстанға сырттан енуші этнодіни экстремизм мен түрлі радикалды ағымдарға қарсы әрекет ете алатын дағдылар қалыптастыру;

• отбасылық тәрбие жүйесін қайта жандандыру және отбасын білім беру мекемелерінің тәрбие жүйесіне араластыру.

Тәрбие мақсаттары мен тәрбие жұмысының міндеттері білім беру үрдісінде, сабақтан тыс уақытта және білім алушылардың бос уақытында жүзеге асырылады десек, қазақ әдебиеті пәнін оқытуды жетілдіру, жаңа технологияларды қолдану арқылы оқыту сапасын артыру – бүгінгі күн талабы. Жеке тұлғаны қалыптастырыпдамыту және оған терең білім беру мақсатында педагогикалық жаңа технологиялар ұсынылуда. Соның ішінде оқу мен жазу арқылы сыни тұрғыдан ойлау технологиясы.

Білім беру - ұлттық шығармашылық және интелектуалдық деңгейі қалыптасатын сала. Сондықтан да біздің мемлекетімізде ұлттық білім беру жүйесін жетілдіруге, реформалауға, осы саланың инновациялық қызметінің белсенділігін арттыруға үлкент назар аударылып, көңіл бөлінуде. Соның жарқын көрінісі – тәрбие тұжырымдамасы. Бұл бағытта қазақ әдебиетін оқытуда жаңа технологияларды қолдану арқылы жоғары нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік мол.

«Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға жеке кәсіптік шыңдауға бағытталған сапалы ілім алу үшін қажетті жағдайлар жасау; жеке адамның шығармашылық, рухани және күш – қуат мүмкіндіктерін дамыту, даралықты дамыту үшін жғдай жасау арқылы ой-өрісін байыту, оқытудың жаңа технологияларын енгізу және тиімді пайдалану, білім беруді ақпараттандыру» деп, Қазақ Республикасының «Білім туралы» Заңында нақтылап, білім беру жүйесіндегі басты ұстаным ретінде жеке адамның білімділігін арттыру, жеке тұлғаның құзырлылығын қалыптастыру, білім берудің дамытушы сипатын жетілдіру секілді маңызды мәселелерін айқындап, білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттерін көздейді 13.12.

Сын тұрғысынан ойлау технологиясының ерекшеліктері

Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы – әлемнің түкпір-түкпірінен жиылған білім берушілердің бірлескен еңбегі. Тәжірибені жүйеге келтірген Джинни Л.Стил, Куртис С.Мередит, Чарльз Тэмпл. Жобаның негізі Ж.Пиаже, Л.С.Выготский теорияларын басшылыққа алады.
Мақсаты барлық жастағы оқушыларға кез келген мазмұнға сыни тұрғыдан қарап, екі ұйғарым бір пікірдің біреуін таңдауға саналы шешім қабылдауға сабақтарда үйрету. Біздің елімізге Джордж Соростың ашық қоғам институты, “Сорос-Қазақстан” қоры арқылы келген бұл технология орыс және қазақ тілдерінде мектеп тәжірибелеріне ене бастады.

“Сын тұрғысынан ойлау” ұғымы белгілі бір идеяларды қабылдай отырып, оның неге қатысты екенін зерттеу, оларды жеңіл септикалық ойларға қарсы қоя білу, салыстыра алу, сол идеяларға қарсы көзқарастармен тепе-теңдікте ұстап зерттеу, оларға сеніммен қарау деп түсіндіреді авторлар.

Белгілі ғалым Дайана Халперн «Сыни ойлау – ойлаған нәтижеге жету үшін танымдық техникаларды пайдалану арқылы шығармашылықпен әрі қарай бағыттай ойлану14 .53.

Сыни ойлау – белгілі бір мәселе туралы бар идеяларды жинақтап оларды қайта ой елегінен өткізу және шешім қабылдаумен аяқталатын күрделі психологиялық үрдіс» екенін атап көрсеткен. Сыни ойлау – адам өмірінің бір саласы. Себебі, бұл философия адамдарға көптеген жолдар мен шешімдер ішінен маңызды әрі пайдалы екенін, тек қажетті ақпараттарды ғана жинақтап, жаңа білімді бұрынғыдан ажырата алуға көмектеседі. Сыни ойлауды дамыту технологиясының дәстүрлі оқытудан басты айырмашылығы – білімнің дайын күйінде берілмеуі.

Сын тұрғысынан ойлау – оқу мен жазуды дамыту бағдарламасы. Оқушыны мұғаліммен, сыныптастарымен еркін сөйлесуге, пікір таластыруға, бір-бірінің ойын тыңдауға, құрметтеуге, өзекті мәселені шешу жолдарын іздей отырып, қиындықты жеңуге баулитын бағдарлама.

Технологияның басты мақсаты – дамыта оқыту негізінде “Сын тұрғысынан ойлау арқылы оқу мен жазуды дамыту” бағдарламасын іске асыру, балаларға терең білім беру. Бұл бағдарлама Қазақстан қоры жанынан 1998 ж. қазан айынан бастап жүргізіліп келеді. Жаңа технология ретінде ең озық әдістерді дер кезінде игеру, іздену арқылы бала бойына дарыту, одан өнімді нәтиже шығара білу – әрбір ұстаздың басты міндеті. RWCT бағдарламасы – ағылшын тілінен аударғанда “Сын тұрғысынан ойлау үшін оқу мен жазу” дегенді білдіреді. Бұл бағдарлама оқытудың 60 түрлі стратегияларынан: әдістерінен тұрады 15.27.

«Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту» бағдарламасы бойынша ол:

-шыңдалған ойлау.кез келген даму деңгейіне байланысты мәселелерге сыни көзбен қарау;

-күрделі мәселелерді шешуге, аса маңызды, жауапты шешімдер қабылдауға құштарлық;

-үйрету мен үйрену бірлігінен, үйренудің қызығушылығынан тұратын, үйренушінің сеніміне негізделген құрылым16.38.

Сын тұрғысынан ойлауды үйрету үшін мына төменгі шаралар орындалуы шарт:

1) сын тұрғысынан ойлауды тудыру үшін уақыт керек;

2) оқушыларға ойланып-толғануға, ойын ашық айтуға рұқсат беру;

3) әртүрлі идеялар мен пікірлерді қабылдау;

4) үйрену барысындағы оқу-шылардың белсенді іс-әрекетін қолдау;

5) кейбір оқушылар түсіп қалған қолайсыз жағдайларды әжуаға айна-лдырмау;

6) оқушылардың бір-бірінің жауа-бына жасаған сынының дәлелді, дәйекті болуын талап ету;

7) сын тұрғысынан ойлауды бағалау.

Аталмыш бағдарламаның ішкі құрылымында ерекшелік бар. Бұл құрылым 3 деңгейден тұратын оқыту мен үйретудің моделі. 1-сызба. Білімнің болашақта пайдаға асуы, қажетке жарауын қалыптастырады. Көп ақпаратты талдай, жинақтай отырып, ішінен қажеттісін алуға үйретеді 17.86.

Енді осы кезеңдердің мақсат-міндеттеріне толығырақ тоқталып өтейік.

І Қызығушылықты ояту. Үйрену процесі – бұрынғы білетін және жаңа білімді ұштастырудан тұрады. Үйренуші жаңа ұғымдарды, түсініктерді, өзінің бұрынғы білімін жаңа ақпаратпен толықтырады, кеңейте түседі. Сондықтан да, сабақ қарастырылғалы тұрған мәселе жайлы оқушы не біледі, не айта алатындығын анықтаудан басталады. Осы арқылы ойды қозғату, ояту, ми қыртысына тітіркенгіш арқылы әсер ету жүзеге асады. Осы кезеңге қызмет ететін “Топтау”, “Түртіп алу”, “Ойлану”, “Жұпта талқылау”, “Болжау”, “Әлемді шарлау” т.б. деген аттары бар әдістер (стратегиялар) жинақталған. Қызығушылықты ояту кезеңінің екінші мақсаты – үйренушінің белсенділігін арттыру18.53.

Өйткені, үйрену – енжарлықтан гөрі белсенділікті талап ететін іс-әрекет екені даусыз. Оқушы өз білетінін еске түсіреді, қағазға жазады, көршісімен бөліседі, тобында талқылайды. Яғни айту, бөлісу, ортаға салу арқылы оның ойы ашылады, тазарады. Осылайша шыңдалған ойлауға бірте-бірте қадам жасала бастайды. Оқушы бұл кезеңде жаңа білім жайлы ақпарат жинап, оны байырғы біліммен ұштастырады. Ойлау мен үйренуге бағытталған бұл бағдарламаның екінші кезеңі

Мағынаны тану (түсіне білу). Бұл кезеңде үйренуші жаңа ақпаратпен танысады, тақырып бойынша жұмыс істейді, тапсырмалар орындайды. Оның өз бетімен жұмыс жасап, белсенділік көрсетуіне жағдай жасалады. Оқушылардың тақырып бойынша жұмыс жасауына көмектесетін оқыту стратегиялары бар. Соның бірі INSERT. Ол бойынша оқушыға оқу, тақырыппен танысу барысында V – “білемін”, ― - “мен үшін түсініксіз”, + - “мен үшін жаңа ақпарат”, ? – “мені таң қалдырады” белгілерін қойып отырып оқу тапсырылады. INSERT – оқығанын түсінуге, өз ойына басшылық етуге, ойын білдіруге үйрететін ұтымды құрал. Бір әңгіменің соңына тез жету, оқығанды есте сақтау, мәнін жете түсіну – күрделі жұмыс. Сондықтан да, оқушылар арасында оқуға жеңіл-желпі қарау салдарынан түсіне алмау, өмірмен ұштастыра алмау жиі кездеседі. Мағынаны түсінуді жоғарыдағыдай ұйымдастыру – аталған кемшіліктерді болдырмаудың бірден-бір кепілі. Үйретушілер білетіндерін анықтап, білмейтіндерін белгілеп сұрауға әзірленеді. Бұл әрекет арқылы жаңаны түсіну үшін бұрынғы білім арасында көпірлер құрастыруға, яғни байланыстар құруға дағдыландырады19.97.

Тақырып туралы ой-толғаныс – бағдарламаның үшінші кезеңі. Күнделікті оқыту процесінде оқушының толғанысын ұйымдастыру, өзіне, басқаға сын көзбен қарап, баға беруге үйретеді. Оқушылар өз ойларын, өздері байқаған ақпараттарды өз сөздерімен айта алады. Бұл сатыда оқушылар бір-бірімен әсерлі түрде ой алмастыру, ой түйістіру, өз үйрену жолын, кестесін жасау мақсатында басқалардың әр түрлі кестесін біліп үйренеді. Бұл үйрену сатысы – ойды қайта түйіп, жаңа өзгерістер жасайтын кезең болып табылады. Әр түрлі шығармашылықпен ой түйістіру болашақта қолданылатын мақсатты құрылымға жетелейді. Осы кезеңді тиімді етуге лайықталған “Бес жолды өлең”, “Венн диаграммасы”, “Еркін жазу”, “Семантикалық карта”, “Т кестесі” сияқты стратегиялар әр сабақтың ерекшелігіне, ауыр-жеңілдігіне қарай лайықтала қолданылады.

«Оқу мен жазу арқылы сыни тұрғыдан ойлау» технологиясында жазудың орны ерекше. Оқушыларды жазуға қызықтырудың бірден-бір жолы қойын дәптер болып табылады20.17.

Жеке тұлғаның өзін-өзі бағалай алуд меңгеруі, өзін-өзі құрметтеудің жоғары деңгейі, «мен» бейнесінің айқын қалыптасуына сыни сыни ойлаудың болуы көмектеседі. Сыншылдыққа өзін-өзі сезінудің қалыптасуының, жеке тұлғаның инттеллектуалдық дамуының, ғылыми дүниетанымы орнығуының негізі болатын дұрыс ойлау заңдылықтарын пайымдауды дәйектеп-дәлелдеудің әдістері мен тәсілдерін танып-білу арқылы үйретуге болады.

Жазу - көрікті ойлардың көрінісі. Жазу процесі күрделі процесс. Кез келген шығапмашылық дүниені жазу, оны жарыққа шығару үшін әр адамда және балада жазу дағдысының болуы қажет21.69.

«Оқушы қандай да болмасын ақпаратты өздігінше игеріп, өз өміріне жарата алатын әмбебап тәсілдерді үйрену керек . Соның бір тәсілі – қойын дәптерге үзбей әрі үнемі жазу. Үнемі үзбей жазудың арқасында оқушылардың қойын дәптерлерінен дақсы ой түйіндерді кездестіруге болады. Жалпы оқушылардың қойын дәптерлеріндегі жазуды бақылау барысында байқағаным, олардың көпшілігі тілек, қажетті күндер, оқу кестелері, нақыл сөздер және өздріне ұнаған ақындардың өлеңдерінен үзінді жазған. Кейін келе өздерінің рұқсаттарымен бір-біріне қойын дәптерлерін оқытып, өздеріне не ұнағанын айтқызып, бір-біріне ұсыныстар айтуына мүмкіндік жасадым. Айтылған ұсыныстардан кейін қойын дәптер жазудың әр түрлі тақырыптар бойынша жазуға болатынын анықтадық және оның мынандай жобасын жасауға болады:

- ұнаған нақыл сөздерді жазу;

- бұрын соңды естімеген мақал – мәтел, сөз тіркестерін жазу; »

- нақыл сөздерге өзіндік ой тұжырым жазу;

- ой салған сыртқы құбылыстарды түрліше формамен жазу;

- махаббат, сезімге байлагысты қарпайым адамдардың өмірінен мысалдар

жазу;

- өнер, білім тақырыптарында өзің ұстаз немесе пір тұтқан адамдар жайлы

жазу;

- ата-анаңның түрлі қасиетін, шыққан тегін жазу;

- «жүрек жарды жырларым» (өз өлеңін жазу);

-досың, құрбың, замандасың туралы пікіріңді жазу.

Осындай ойларды ортаға салғаннан кейін, олар қойын дәптерді бір сарында емес, әр түрлі тақырыпта, жүйлеп, саралап жазуды дағдыға айналдырды.

Рефлекциялық әрекеттер баысында оқытудың жолдары талданады, өзіндік шешім қабылдауға жағдай туғызыады. Сөйтіп, бала зін-өзі дамыту, тәрбиелеу, өз әрекеттерін ұйымдастыру мүмкіндігін алады. өз ерекшелігі мен деңгейін таниды.

Міне, осы жолда қойын дәптерді жазудың маңыздылығы зор.

Біздің жобаның ең басты мақсаты баршаға мәлім: ол- шәкірттерімізді ойлау білігін дамыту. Бұл ұмтылыс сонымен бірге оларда өзін-өзі тану дағдысын да қалыптастырады. Әр кезде оқушы өзіне құлақ салып, ішкі әлемін түсініп, оны түсіндіруге ұмтылғаны жөн. Сайып келгенде, бұл – адам өмрінің ең басты мақсаттарының бірі де шығар. Адамзат ұстаздары, ғұламалар кезінде «Өзіңді таны!» деп бекер үндеу тастамаған емес пе?! Көне Қытай данасы Конфуций «Өзгені таныған адам – данышпан, ал өзін таныған адам бүкіл Әлемді билейді» деп айтқан екен

Мұнымен қоса егер шәкіртімізге өзінің дербес, ешкімге де ұқсамайтын, оған ғана тән ойларын қағаз бетіне түсіру қызық болатынболса, оларды жолдастарына жеткізіп, құрбы-құрдастарының жағымды, позитивті пікірлерін естуге, кошеметіне бөлінуге асық болса, пікірлері мен ұсыныстарын қымбат бағалап, оларды осы тақырыптағы жазбасын кемелдендіруде және басқа да жұмыстарды жазғанда септігін тигізетіндігін бліп, қолданатын болса, осының өзі оны әрқашан да жазуға ынталандырып отыратын шығар.

Жазу дегеніміз жаңа нәрсе құрастыру, ол – конструктивтік әрекет, шығармашылық. Жазу деструкцияға, яғни қиратуға, жоюға, бұзуға, қарама-қарсы, ал конструктивизм мүмкін адамның ең басты адами қасиеті шығар. Жазғанда біз шығарушымыз, жаратушымыз, тудырушымыз. Жаңа нәрсені, туындыны дүниеге әкелу бақыты бізге жаратылысымыздан берілген болар. Оның дәлелі ретінде осы әрекетттің ерекше бағаланатындығын келтірер едім. Шындығында да біз шығара білетін адамды қастерлейміз емес пе? Адам қолынан шыққан туындыға тамсанамыз, ол біздің эстетикалық сезімдерімізге мейлінше әсер етеді. Онымен таныса отырып, бір өзімізді бүкіл адамзаттың бір бөлігі ретінде, бүкіл адамзатқа қатысымызды сезінеміз26.14.

Екіншіден, неліктен жазу формаларын, оның ішінде эссені түрлендірмеске. Мәселен, мен өз сабақтарымда сұрақтан басталып, сұрақтан аяқталатын эссені жиі қолданамын. Алдымен оқушы берілген тақырып бойынша сұрақ құрастырады. Мен «Сұрақты кімге қоюға болады?» деп сұрағанымда, студенттер «Өзіме, оқытушыға, бір-бірімізге, сұрақ ешкімге бағытталмай, риторикалық та болуы мүмкін» деп жауап қатқанды. Ең бастысы олар сұрақтың танымдық қасиеті жоғары екендігін мойындап, тіпті сұрақ қоюдың жауап беруден күрделіліген көздерін жеткізгендей болады. Осыдан соң оқушы өзі ақйындаған сұрақ төңірегінде ой қозғап, оны қағаз бетіне түсіріп, жазу соңында тағы да бір сұрақ келтіреді.

Эссенің сұраққа негізделген басқа да түрін қолданамын. Алдымен оқушылар сабақ тақырыбы бойынша өздерін еркеше толғандырған мәселе бойынша бір немесе екі-үш сұрақ жазады. Содан кейін парақтар оң жақта отырған студенттерге ысырылады да олар жолдастарының сұрақтарына жауап жазады. Бұл жұмыс оқушылардың бір-бірінің мұқтаждарына деген ықылас қалыптастырып, бір-бірін тыңдауға жұмылдыратын сияқты. Қызық емес пе жолдасың көтерген мәселеге өз түсінігіңді келтірген?!

Бұдан басқа сабақтарда кубик көмегімен Блум таксономиясының таным мен ойлау деңгейлері тұрғысынан жазған да тиімді. Мысалы, тақырып туралы алдымен бір жарым екі минуттай уақытта «Проблеманы сипатта» деген тапсырма бойынша жазып болған соң, ары қарай таксономия өлшемдері бойынша берілген тапсырмаларды жазбаша орындай беруге болады: «Проблеманы салыстыр», «Қалай пайдалануға болады», «Құрамдас бөліктері қандай?», «Проблеманы шешу жолдарын келтіріңіз», «Проблема шешудің тиімділігі қандай?» 27.32.

«Авторға сұрақ қою» стратегиясы баршамызға мәлім. Осы қалыпта авторға, топтағы жолдасына, оқытушыға хат жазу тиімді болар. Сол сияқты таныс стратегияларды түрлендіріп жіберуге боладымысалы, Елес құшағында тәсілінде оқушылардың фантазиясын сұрақтар арқылы бір проблемаға бағыттауға болады: «Партаға жатып, барлық проблемалардан арылып, тек бүгінгі сабаққа ниеттеліңіздер. Тақырып бойынша Сізді ерекше толғандырған бір сұрақты таңдап алыңыз. Ол туралы не жазасыз? Жазудың формасы қандай болмақ? Проблеманы қалайша айқындайсыз? Оны шешудің жоларын қарастырыңыз. Шешім Сіздің өміріңізде қолданыс табады деп ойлайсыз ба?»

Жазу тапсырмасын INSERT кестесінің тапсырмаларымен ұштастырған да тиімді. Оларға жауапты кесте түрінде және де жеке сөз бен тіркестерді келтіру арқылы емес, бірінен соң біріне кезекпен және жүйелі сөйлемдер арқылы беруге де болады: алдымен оқушылар бұрын білетін, таныс ақпаратты бірнеше минут аумағында жазып, одан соң осы сабақта танысқан жаңа мәліметтерді келтіреді, осыдан кейін өзінің бұрынғы түсініктеріне қайшы мағлұматтар төңірегінде ой қозғаған соң түсініксіз немесе келіспейтін я сұрақ, күмән туғызатын, тағы да білгісі келетін сабақтың жәйттері мен мәселелрі туралы жазуы керек 28.53.

Концптуалды кесте, Венн, Х,М,У,Т,W кестелері мен диаграмаларын тура осылай түрлендіруге болады. Әдете бұл кестелерді толықтырғанда жеке сөздер мен сөз тіркестерін қолданамыз. Алайда оларды толымды жасауға да болады: оқушылар мұнда өз ойлары мен пайымдауларын сөйлем арқылы құрастырған тиімді. Мәселен, бүгінгі сабақ тақырыбы Мұхтар Әуезовтың «Қараш-қараш оқиғасы» болса, тақтаға «Бақтұғыл мен Жарасбай», «Абыл мен Қабыл», «қозы» деген үш ұғым жазылады, олардың үшіншісі сабақ мазмұнына тікелей қатынасы жоқ. Солай бола тура оқушылар берілген ұғымдардың байланысы туралы өзіндік ойларын қағазға түсірууі керек29.53.

Осындай ойлар тұрғысында ұйымдастырып ұсынылған жұмыстар аз да болса нәтижеге көрсете бастағандай болып көрінеді маған. Олай деп айтуға оқушылардың жұмыстары негіз. Бастапқыдай емес олардың жазбаларында ойланудың табы, сезіледі, енді оқушылар оқытушы үшін емес, өздері үшін жазатын болғандай, өзі ішкі жан дүниесіне үңілгендей. Алайда әлі де қыруар жұмыс атқару керек оларға да, маған да.

«Оқу мен жазу арқылы сыни тұрғысынан ойлау» технологиясын тек сабақ үстінде ғана емес, сыныптан тыс уақыттарда да пайдалануға болады. Мысалы, «Шоқан Уәлиханов еңбектерін оқытуда қазақ әдебиетіне көмекші құрал» атты фпкультатив курс бағдарламасын жасап, бағдарлама бойынша жүргізілген сабқтарды сыни тұоғыдн олау жобасының элементтерін пайдалану арқылы жүзеге асыруға болады. «Шоқанның эстетикалық тағылымдары » атты факультатив сабақта қызығушылықты ояту кезеңінде мәтінмен жұмыс жүргізіп, «эстетика» сөзіне оқушылар ассоциация құрса, мағына ажырату кезеңінде мәтінмен жұмыс жүргізіп, Шоқанның образ жасау, сөзбен жұмыс сітеу шеберлігіне сауалдар беріліп, оқушылар іздене білді. Венн диаграммасы арқылы Шоқанның жазбалары мен Абайдың «Жазғытұрым» өлеңіне салыстырулар жасалды. Ой толғаныс кезеңінде оқушылар «Шоқан суреттеуіндегі дала» тақырыбына ой толғау жазып, өз білімдерін кеңейтті. «Шоқан фольклористка әлемінде... » тақырыбындағы сабақ «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жыры бойынша зерттеу жұмыстары стратегиясымен жүргізілді 30.27.

Онда бұл жырдың Жанақ нұсқасымен Құсмұрын нұсқасына терең салыстырулар жүргізіліп, факті жинаушылар Қозы мен Баян кешеніне байлнысты біраз материалдар дайындады. «Қылқаламмен өрнектелген туындылар» тақырыбындағы сабақта Шоқан Уалихановтың суретшілік қыры танылады. Сабақта ББҮ стратегиясын қолданамын. Бұл стратегия сабақ ьарысында оқушының белгілі тақырыпты меңгерудегі өзіндік ұстанмын қалыптастырады. Осыған дейін білген мәліметтер, сабақ үстінде білгісі келіп қызықтырған дүниелер жаңа сабақ соңында игеріп шыққан мәселелерін танытуда құндылығы басым. «Шығысты кезген жиһангез» тақырыбында өткен сабақ концептуалды және семантикалық карта бойынша жүргізілсе, «Орыс ақын-жазушыларының ой-пікірі » сабағы екі жақты түсініктеме күнделік стратегиясы бойынша өткізілді. Бұл стратегиялар оқушылардың өзіндік ой-пікірін ұштауына, қорытынды жасай білуіне ықпал етті 31.86..

Сырымбет ауылындағы тарихи-этнографиялық мұражайға оқушыларыммен саяхат жасап, «Жолаушының қойын дәптері» стратегиясы бойынша жұмыс жүргіздім. Бұл жұмыс саяхат пен кездесуден алған әсерін оқушының сауатты, әсерлі етіп жеткізуінен тұрды. Оқушыны қиялға жетелеуге, ішкі жан дүниесін ашуға, арманына қанат бітіруге үйретті. «Сауаттылықты ашатын хаттар» бойынша оқушылар Шоқан бабаларына хат жазып, бүгінгі заман, жастар жайынд ой өрбітті.

Әдебиет үйрмесі бойынша жүргізілген «Кемеңгер тұлға» атты факультатив сабақта оқушылар қызықтырушы, қуғыншы, дәнекер, сұрақ қоюшы, сипаттаушы, сөз тапқыш, зерттеуші, суретші, жазушы ретінде Шоқан Уәлихановтың ғылымдағы, өнердегі, әдебиеттегі орнын жан-жақты талдап берді.

Бұл сабақта қызықтырушы Ш.Уәлиханов өмірі жайлы осыған дейін алған білімін, оның еңбектері жайлы танымын көрсетсе, қуғыншы айтылмай қалған мәліметтерді толықтырды. Дәнеер бүгінгі өмірмен байланытырды. Шоқан Омбыға барып блім алса, қазір «Болашақ» бағдарламасы бойынша ше елдерде білім алуға болатындығын тілге тиек етті. Талмай, әрдайым ізденіс үстінде жүру, білім алу Шоқандай бабамыздың алдындағы біздің басты прызымыз екенін көрсетті. Сұрақ қоюшы Шоқан өміріне, шығрамшылығына байланысты, сұрақтар даярласа, сипаттаушы Шоқанға, оның жақын адамдарына мінездеме беріп, жан-жақты талдау жасады. Зерттеуші оқушы Уәлі ұрпағының шежіресінен бастап, Шоқанның әр жылдағы сапары жайлы толық мағлұмат берсе, суретші Шоқан бабасының бейнесін қылқаламмен өрнектеп, ғалым өмірін сөз маржанымен зерледі33.12.

Бұл факультатив курс бағдарламасы бойынша өткізілген сабақтарым оқушыларымның білімге деген қызығушылық қабілеттерін арттырып, шығармашыл, ізденгіш, біреудің пікірін сыйлай білетін, құнды пікір айта алатын, көпшіл тұлға тәрбиелеуге мүмкіндік берді.

Сын тұрғысынан ойлау технологиясының стратегияларына шолу

Жоба 60-қа жуық стратегиялардан тұрады. Солардың кейбірімен таныстыра кетеміз. Джиксо – ұжымдық оқыту әдісі. Мақсаты – жалпы мәселені алдымен жұпта, сосын ұжымда талқылау. Бұл жағдайда әрбір оқушы бір сәт өзін мұғалім ретінде сезінеді, оқуға деген жауапкершілігі артады. Әдісті қолдану төмендегіше ұйымдастырылады. Алдымен ұжым 4 адамнан тұратын топтарға бөлінеді. Бұл “жанұя” топтар деп аталады. Содан кейін 1, 2, 3, 4-ке санау арқылы 1-лер бөлек, 2, 3, 4 өз алдына “жұмыс” тобын құрайды. Оқуға ұсынылатын материалдың тақырыбы талқыланған соң осы мәтінді түсіну қажет екендігі ескертіледі. 4 логикалық бөлікке бөлінген мәтіннің 1-бөлігін 1-лер, 2-бөлігін 2 санын алғандар, 3, 4 нөмірлі топтарға оқуға тапсырылады. Жұмысты бастамас бұрын оқушыларға “жұмыс тобында” мәтіннің тиісті бөлігін жақсы меңгеру қажеттілігін, өйткені сол бөлікті “жанұя топ” оқушыларына түсіндіруге жауапты екенін, мәтінді тұтас түсіну әр оқушының ыждағаттылығына байланысты екенін түсіндіру қажет.
Келесі кезекте ұжым мүшелері бастапқы топтарымен қайта табысып, өздерінің үйреніп келген бөліктеріндегі мазмұнды ортаға салады. Осылайша ұжым мүшелері бірін-бірі оқытуға, сол арқылы ойлауға үйренеді.
ДЖИКСО стратегиясы мазмұнды жоғары табыспен меңгеру, оқығанды есте сақтау үшін өте тиімді. Оқушының оқуға деген қызығушылығы артады, ұжымда жақсы қарым-қатынас қалыптасады, саналы тәртіп орнайды. Сондай-ақ, мұғалімді, мектеп қызметкерлерін түсіну, оларға деген дұрыс көзқарасқа үйренеді34.42.

Екі түрлі түсініктеме күнделігі

Оқушылардан дәптердің бетін (не таратылып берген парақты) ортасынан вертикаль сызықпен бөлу сұралады. Мәтінді оқу барысында олар:

Бөліктің оң жағына – мәтіндегі қатты әсер еткен тұстар, үзінділерді жазады. Сол жағына әсер еткен үзінділер жайлы пікір жазады (нені еске түсіреді, себеп салдары қандай, қандай сұрақ тағы басқа).

Әр оқушы мәтінмен танысып, күнделікті толтырып біткен соң, жұпта, топта талқылау ұйымдастырылады. Жұмыс аяқталған кезде мұғалім қорытуға арналған әзірлеп келген сұрақтарын қойып, жауаптар алады. Ол сұрақтар оқығанға баға беру, пікірін, көзқарасын білдіруге лайықталынып қойылғаны дұрыс. Мысалы:

- сіздің ойыңызда не сақталып қалды?

- автор оқырманды қалай қы-зықтырады?

- кейіпкерлердің іс-әрекетін сіз қалай бағалайсыз? тағы басқа түрінде.

Бұл әдіс те алдыңғы сияқты оқушыларды ұжым болып жұмыс жасауға үйретеді. Ақпаратты өз бетінше меңгеруге жағдай жасайды. Сөз астарын, құдіретін түсінуге бағыттайды. Сондай-ақ әдістің тиімділігі сабақтан тысқары қалатын оқу-шы болмайды, оқыған мәтінді түсіну оны түсінікті етіп айтып беру, оған қатысты ойын, пікірін білдіру арқылы оқушының тілі дамиды. Осылайша ұйымдастырылған оқу сабақтары арқылы сауатты оқырман қалыптастыру мүмкіндігі туады.

Еркін жазу.

Бұл әдісті сын тұрғысынан ойлау жобасындағы сабақтың үшінші ой толғаныс кезеңінде пайдалану тиімді. Мұғалім сабақ бойына қарастырылған жаңа ақпарат жайлы, одан алған әсерін, не үйренгенін, нені әлі де біле түсу керек екенін т.б. жайлы өз пікірін қағаз бетіне түсіруді тапсырады. Жазуға уақыт береді. Уақыт аяқталған кезде оқушылар өз жазғандарымен топ мүшелерін таныстырады. Ең жақсы деп танылған жұмысты ұжымда оқуға болады.
Оқушыларды алған білімдерін қорытуға, оған сын көзбен қарап, ойын түйіндеуге үйрететін бұл әдісті кез келген сабақта қолдануға болады.

Венн диаграммасы.

Бір-бірімен айқасқан екі шеңбердің екі жағына салыстыруға берілетін объектілердің сипаттамалары жазылады. Ал айқасқан жерге екеуіне ортақ сипаттар тізіледі. Салыстыруға арналған тапсырмаларды осы диаграммаға салып, оқушылар қызыға толтырады, яғни салыстыру сияқты күрделі ойлау операциясын меңгереді.

Ассоцациямен жұмыс.

Оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауын қалыптастыруға бағытталған оқыту – ол өз бетінше шығармашылық тұрғыдан олай алатын жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталған оқыту. Бұл тіл үйренушінің шығармашылық қабілетін дамытып, алған білімін шынайы өмірде қолдана алуға мүмкіндік туғызады.

Оқыту үрдісінде сыни тұрғыдан ойлау әрекетін енгізу оқушылардың өз бетінше білім алуына, әріптестерімен, оқытушымен бірге ой бөлісуге, алған білімдерін, іскерліктері мен дағдыларын күнделікті өмірде жаңа жағдаяттарда қолданып, әрекет етуге, өз ойын, пікірін айта алуға және басқалардың ойымен санасып бірігіп жұмыс жасауға мүмкіндік береді. Топпен бірігіп жұмыс жасау тұлға бойында шыдамдылық, мейірімділік, ұжымдық жауапкершілік, бірігіп бір мәселені шешу секілді жағымды қасиеттерді дамытады.

Қазіргі оқыту үрдісінде бір мәселені талқылау, оған өз көзқарасын білдіру, әріптес ойымен пікір алмасу секілді жұмыс түрлеріне көп көңіл бөлінеді. Дегенмен, кей жағдайда оқытушы оқушыға сұрақтар беріп оның сөйлеуіне, мәселеге пікірін білдіруге түрткі болдым дегенімен, оқушы мүмкіндігін шектегенін байқамай қалады. Көп жағдайда оқытушы оқушы ойын басқарады, яғни бағыт бер немесе жеткешілік етуден гөрі ол басшылық қызметіне ауысады. Бұл психологтар көрсеткендей, оқушылардың өз бетінше ойлау мүмкіндіктерін шектейді. Мысалы, дөңгелек үстел, пікірталас мәселесін оқытушы өзі дайындап, жоспарды еріп, оқушыдан сөйлеу барысында тек оған сүйенуін талап етеді. Яғни, өз ойын айтуда тұлғаға еркіндік бермейді. Студент мәселені түсінбей, маңызды, өзіне қажетті ақпаратты ала алмай, мәселені шешуге шығармашылық тұрғыдан келе алмай, өзінше ой қорытып, тұжырымдау және қызықты пікірлер айта алу қабілетін ие бола алмайды.

Мәселені ашуда жаңа ой, құнды пікір білдіру маңызды. Және ол міндетті түрде қорытындыланып, көрініске ие болуы оқытудың тиімділігін арттырады.

Психологтер еңбектеріне сүйеніп әдіскер ғалымдар тұлғаның ойлау қабілетін арттырып, өз бетінше пікір білдіру, шығармашылық тұрғыдан әрекет ету, оқуға мотивациясын арттыру мәселесіне байланысты түрлі тиімді тәсілдерді қарастыруда. Американдық ғалымдар Р.Сперри мен Р.Орнстайн жетпісінші жылдары адам миының бөлшектерінің әр түрлі жұмыс істейтінін көрсетті. Егер олар бірігіп қызмет атқарса, онда тұлғаға үлкен шығармашылық мүмкіндікке жол ашылады.

Адам миы оң жақ және сол жақ бөліктен тұрады. Сол жақ бөлік: алынған ақпараттарды кезекпен өңдейді, оны бөліп талдайды; ұғымдар мен ережелерді ойластырады; соңғы нәтижесі әрекет болып табылады. Ал оң жақ бөлік: бардық ақпаратты бір мезгілде өңдейді; жүйелейді; бейнені елестетді; соңғы нәтижесін сәйкестендіру, ұқсастықты анықтау болып табылады.

Аталған ми бөлшектерінің толық жұмыс істеуіне, тұлғаның сыни ойлау іскерліктерінің қалыптасуына тиімді тәсіл ретінде бізге ғалымдар «Ассоцациямен » жұмыс, «Мind Map» тәсілін ұсынады.

Бұл тәсілдер оқушының берілген мәселе бойынша ой қорытып, тұжырымдап, оны көрініс түрінде беруге мүмкіндік береді. Әрине, мұғалімнің ендігі шығармашылық әрекеті – осы мәселелерді жинақтап, жасалған жұмыс барысында оқушылар тарапынан жасалған шығармашылық жұмысты тілдік қарым – қатынас деңгейіне жеткізу.

«Mind Map» тәсіліне қысқаша тоқтала кетер болсам, аталған тәсілді шетелдік ғалым Т.Бузан ұсынады 35.47.

Тәсілді басқаша ойды, әңгімені жазып алу техникасы деп атауға болады. Жазу өте жылдам өтеді және оның өзінше құндылықтары бар. Алдымен сөз, ой, мәселе туындайды. Одан кейін қағазда көрсетілуге тиісті ойлар туындайды және олар шектелмейді. Жұмысты жеке және топта жасауға болады. Көп ойды бір уақытта мида сақтау психофизиологиялық тұрғыдан мүмкін емес. Сол себептен ойды көрініс ретінде көрсету келесі ерекшеліктерімен айқындалады:

-негізгі ой анық көрініске ие бола алады;

-көптеген ұғым, элементтер жеңіл танылып, олардың өзара байланыстары көрінеді;

-ассоциациятивтік ойлау дамытылып, қайталау тез және тиімді түрде өтеді.

Сын тұрғысынан ойлау жобасын қолданып

қазақ әдебиеті сабағын өткізу үлгілері

“Оқу мен жазу арқылы сыни тұрғыдан ойлауды дамыту” жобасында жұмыс жасауды бастаған мұғалімдер бұл сабақтар баланың танымдық белсенділігін арттыруға, өз бетінше білім алуға, шығармашылығын қалыптастыруға ықпал ететіндігін атап өтсе, оқушылар оқудың (сабақтардың) қызықты, жеңіл өтетіндігін, ұжымда бірлесіп жұмыс жасауға үйрететіндігін, білімнің тереңдігі, әрі тиянақтылығы артатындығын баяндайды. Мектеп өмірінде мұғалімдердің аталмыш жобамен жұмысқа дейінгі және кейінгі кезеңін (аралығын) салыстыру оқушылардың оқуға деген ынта-ықыласының артқандығын, адами жақсы қасиеттердің қалыптасқандығын, мұғалімнің шыдамдылық, төзімділік сияқты сапаларымен қатар оқушылардың басқаны қабылдау, түсіну, сыйлауды үйренгендігімен сипатталады. «Оқу мен жазу арқылы сыни тұрғыдан ойлауды дамыту” жобасында жұмыс жасап жүрген мұғалімдердің сабақтарына тоқталып кетсем:

Сын тұрғысынан ойлау технологиясын пайдалана отырып, жұмыс жасаған уақыт ішінде байқалған оңды өзгерістерді мына диаграмма арқылы көруге болады.Мен 2008-2009 оқу жылында алған 10 сынып оқушылары 2 жыл көлемінде мынандай нәтижеге қол жеткізді: 50 %-дан 62%-ға,52%-дан -68%-ға. Менің тәжірибемдегі сын тұрғысынан ойлау технологиясын пайдаланған сабақтарды дәстүрлі сабақтармен салыстырғанда, білім сапасының өскендігін байқауға болады.

V сынып Әдебиет

Қуандық Шаңғытбаевтың «Сабалақ» өлеңі

Сабақтың мақсаты: Қуандық Шаңғытбаевтың өмірінен қысқаша мәлімет алады. «Сабалақ» өлеңінің мазмұнымен танысады. Абылй ханның өмір деректері туралы білімдерін толықтырады.

Міндеттері:

1. Мәнерлеп оқу дағдысы қалыптасады.

2. Сөздік қоры молаяды, өлең мазмұнын игере алады.

3. Бірлесіп жұмыс істейді, пікірлеседі, ортақ пікір шығара алады, тыңдайды, бағалайды.

Стратегиялар: «Ассоциация», «Кубизм», «5 минуттық эссе», «Семантикалық карта»

Құрал – жабдық: ақ бет, дәптер, қалам, маркер

Көрнекілік: Қуандық Шаңғытбаевтың, Абылай ханның портреттері.

Сабақтың барысы:

I Қызығушылықты ояту

1. Хан сөзіне «Ассоциация» стратегиясы бойынша сынып оқушыларының барлығы бірдей жұмыс жүргізеді.

1.Жеке жұмыс

2. Жұппен жұмыс

3. Топпен жұмыс

4. Ортақ жауап шығарылып, спикер қорғайды

II Мағынаны ажырату

1. Қуандық Шаңғытбаев өміріне қысқаша шолу

2. «Сабалақ» өлеңін мұғалім мәнерлеп оқып шығады.

3. Әрбір оқушы өлең мазмұнымен жекелей іштей оқып танысады.

4. Сөздік жұмыс

Сүңгі –найзаның ұшы

Боздақ – жастай қаза болған жауынгерлер

Қар талды – қолдан күш кету

Нәскес – қарғыс мағынасында

Таралғы – үзеңгі мен ердің аралығындағы жіп

Қыл, қынап – қылыш салатын теріден жасалған қап.

Алдаспан – қару.

Дүзген – шөптің аты.

Бесін – уақытты білдіреді, сағат бестің кезі.

Қаяқ – диалекті сөз, қай жақ деген мағына береді.

Оқушылар өлең мазмұнымен, өлеңдегі түсініксіз сөздермен таныс болғаннан кейін «Кубизм» стратегиясы бойынша жұмыс жүргізіледі. Кубты айналдырып лақтыра отырып, әрбір топқа берілген сұрақтың ретін анықтайды.

1. сұрақ беріледі

2. жеке жұмыс

3. жұппен жұмыс

4. топпен жұмыс

5. спикер қорғайды

6. суреттеу, сипаттау

Сұрақ. Аңырақайдағы қазақ – қалмақ соғысын ақын қалай суреттейді? Суретке қарап әңгімелеңдер. Өлең жолдарына мысал келтіре отырып айтып беріңдер.

Салыстыру. Сұрақ. Соғыстың әрбір сәтінен мысал келтіре отырып, Әбілмәмбет ханның бейнесіне салыстырмалы мінездеме беріңдер.

Зерттеу. Сұрақ: Сабалақ кім? Ол неге «Абылай да Абылай» деп ұран салды?

Қажеттілігін бағалау. Сұрақ «Сабалақ » өлеңін оқи отырып, қандай жаңа мәліметтермен таныстың?

... Абылай тағы туа ма қазақтан

Тосып келем, сол – ендігі арманым – деген өлең жолдарындағы ақын арманының маңыздылығы неде?

ІІІ «5 минуттық эссе» стратегиясы

Тақырыбы: Абылай хан

1. Оқушы жеке жазады.

2. жұппен жұмыс

3. топпен жұмыс

4. спикер ең жақсы эссені оқып қорғайды.

Үйге тапсырма: «Семантикалық картаны» толықтырып аяқтау. Өлеңге жоспар құру, мәнерлеп оқу.

Семантикалық карта

Сипаттама Зерттеу объектісі	Өлең құрылысы	Эпитет	Теңеу	Кейіптеу	Синоним	Антоним
Әдеби – теориялық ұғымдар, өлеңнің көркемдік тіліне талдау	16 шумақ, 4 тарма, 11 буынды	Жеңіл ғана шидем шапан киген	Қаршығадай тас қомданып түйілген	Өлік тосып, ескі, мылқау молалар	Айқас, қаржасу, шабу, шаншу, шабысты, айысты, қағысты т.б.	... деп ызаға Әбілмәмбет буынды Қалды кенет жүзі жайнап жадырай

Сабақта «оқу мен жазу арқылы сыни тұрғыдан ойлау» технологиясын қолдану оқушылардың білімін жетілдіруде тиімділігі зор екенінне көз жеткізуге болады 37.72

Өз тәжірибемде оқыту барысында алдыма қойған мақсатым – баланы субъект ретінде оқу ісіне өз бетінше қызықтыратын, оған қабілетін арттыратын жағдай туғызу. Оның бастысы оқу үрдісін жаңаша ұйымдастыру, оқушылардың оқудағы іс-әрекеті арқылы ойлау дағдыларын жетілдіру, өз бетінше білім алу процесінде бірлесе әрекет ету.

Мақсатқа жету оқушының өзі арқылы жүзеге асады. Мұғалім – ұйымдастырушы, бағыт беруші.

«Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан дамыту» бағдарламасының қазіргі таңда білімді, білгенін өмірге пайдалана алатын шәкірт тәрбиелеуде алатын орны ерекше.

Сын тұрғысынан ойлау стратегиясы бойынша жүргізілетін жұмыста оқушылардың өз бетінше тұжырым жасау, қорытындыға келу, ұқсас құбылыстар арасынан тиімдісін таңдай білу, проблеманы шеше білу, пікірталасты жүргізе білу қабілеті қалыптасады.

Оқушыға көркем туындыны оқытуда өз тәжірибеме сүйене отырып ең тиімді әдіс «Ой қозғау», «Негізгі идеяны суреттеу», «Кубизм», «5 минуттық эссе» деп айтар едім. Дәйекті түрде тақырыпты аша түсу үшін 9 «А» сыныбына өткізілген сабақтардан мысал келтірейін: «Исатай – басшы, мен - қосшы» әдебиет пәнінен өткізілген сабақ құнды ойлар мен пайымдауларға толы болды. Қызығушылығын ояту кезеңі бойынша «Махамбет кім?» деп аталған сұрақ төңірегінде оқушылар жұппен жұмыс және шағын топта жұмыс жасайды. Спикер оқып береді немесе ауызша айтады. Мағынаны тану кезеңінде топ бойынша мына сұрақтар көлемінде оқушылар сұрақтарға жауап беруге дайындалады.

1. Махамбет бейнесін суреттеу

2. Махамбет бейнесін Жәңгір ханмен салыстыру

3. Тарихи жағын зерттеу

4. Болжау жасау (Махамбет сенімі бүгінгі күнде ақталды ма?)

5. Махамбет көтерілісі біздің қоғамға қажет пе? Өлеңдері күнделікті қолданыста ма, мәнін жойды ма?

Ой толғаныс кезеңі бойынша 5 минуттық эссе «Махамбет патриот ақын». Оқуға деген қызығушылығы оянған олар өз бетінше оқып, жеке топтарда талдап, талқылай ой бөлісті. Бұл сабақтан шығатын қорытынды - оқушылар Махамбет өлеңдері және оның мәні туралы білім – көзқарастарын бір жүйеге келтіреді. Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамытады38.85.

Бұдан шығатын қорытынды: жазу процесі арқылы оқушының ойлау қабілеті дамитынына тағы да көз жеткіздім:

1. Жазу жұмысы оқушы ойын жүйелейді;

2. Жазу әдісі оқушының өзіндік пікірі мен көзқарасын, жазу стилін қалыптастырады;

3. Жазу олардың аналитикалық ойлау қабілеттерін дамытады;

4. Оқушының өзін - өзі бағалауына, тануына ықпал етеді.

Сын тұрғысынан ойлау - сынау емес, шыңдалған ойлау. Осы бағдарламаны басшылыққа ала отырып, мына жағдайда белгілі бір жетістіктерге жетуге болады. Ол үшін үш деңгейден тұратын оқыту мен үйретудің тәсілдерін қолдануға болады. Қызығушылықты ояту, мағнына тану, ой толғаныс кезеңдері.

І Қызығушылықты ояту – жаңа сабақты түсіндіру кезіндегі үйрету процесі. Бұл өткен сабақ пен жаңа сабақты ұйымдастырудан тұрады. Мысалы, тақырыптың атын, затын түсіндіруден бастаймын. Бұл процесс бойынша оқушы нені біледі,не айта алады, осы кезеңде «топтау», «миға шабуыл», «болжау» тәсілдерін пайдаланамын.

ІІ Мағынаны тану – жаңа сабақты бекіту процесі. Бұл кзеңде оқушы жаңа жаңалықпен танысады, тақырып бойынша жұмыс істейтді, әр түрлі тапсырмалар орындайды. Мысалы, V білемін, - білмеймін, + мен үшін жаңалық, ? мені таң қалдырады белгілерін қойып отырып, оны тобымен талқылайды.

1. топ. Мәтінді түсініп, әңгімелеп, өз көзқарасыңды айт («Өмір сүргім келеді» авторы Баубек Бұлқышев ).

2. Топ. Мәтінге байланысты сурет сал (соғыс жүріп жатқан кезең немесе жауынгер ерлігі).

3. Топ «Ой толғау » деп аталады. «Өмір сүргім келеді» туындысын оқи отырып, Баубекке мінездеме береді.

«Бес жолды өлең», «Венн диаграммасы», «Кубизм» сияқты стратегиялар ерекшелігіне, ауыр – жеңілдігіне қарай қолданылады. Сын тұрғысынан ойлауды үйрету үшін :

-Оқушылардың ойлауына, ойын ашық айтуына рұқсат беру;

-Оқушылардың белсенді іс - әрекетін қолдану;

-Оқушының пікірін күлкіге айналдырмау;

-Оқушылардың бір – біріне жасаған сынның дәлелді, ашық болуын талап теу.

Оқушылар осыған байланысты сенімділікпен жұмыс жасауға, пікірді тыңдауға, құрметтеуге, бар ынтасымен оқуға беріледі, баланың танымдық белсенділігі артады, өз бетінше білім алады, шығармашылығ артады және ізденеді 40.44.

Сабақтың тақырыбы: Баубек Бұлқышев «Өмір сүргім келеді»

Сабақтың мақсаты:

Білімділік – жауынгер жазушы Баубек Бұлқышевтің «Өмір сүргім келеді» шығармасын талдай отырып, оның өмірі мен шығармаларын, шығармаларының тақырыбына тоқталып, жазуға мінездеме бере білуге дағдыландыру.

Дамытушылық – сөз мағынасын түсіне білу, оқу, жазу арқылы оқушының сын тұрғысынан ойлап, ой қорыта және қорғай білуіне қол жеткізу. Өз - өзіне баға беріп, өз-өзіне сын тұрғысынан қарай білуге үйрету.

Тәрбиелік – Отанды сүюге, Отан алдындағы борышы мен міндетін айқын сезінетін, асқақ арман, биік мұраттарға талпынатын патриот ұландар тәрбиелеу.

Көрнекілігі: Б.Бұлқышев, Ә.Нұршайықов, Б.Момышұлы шығармалары. Пікір жазуға арналған әр түрлі фигуралар (мысалы, жұлдызша, мәңгі алу), сауалнама кестесі.

Сабақтың өту әдісі:

Сын тұрғысынан ойлап, талдау жасау және өз пікірін қорғау.

Сабақтың өту барысы:

Ұйымдастыру бөлімі

Сабақтың жоспары:

І Ой қозғау. Нені білеміз?

ІІ Нені білдік?

ІІІ Ой қорыту. Нені білгіміз келеді?

І бөлім бойынша Баубек өмірін, оның шығармаларының тақырыптарына тоқталамыз. Алдымен үй тапсырмасы бойынша «Біз нені білеміз?» деген сұраққа жауап іздейік,-деп, үй тапсырмасын сұраймын, екі топтан екі оқушы берген жауаптарына байланысты тақтадағы ақ қағазға қысқаша тезис жасап отырады.

ІІ бөлім «Ой толғау» деп аталады. «Өмір сүргім келеді» туындысын оқи отырып, Баубекке мінездеме береді, яғни «Баубек қандай адам болған, оның бойындағы өмірге деген құлшыныс қайдан бастау алып жатыр, біз осы жөнінде не білдік? Осы жөнінде ой толғап көрейік» -деп алдын – ал дайындалған фигураларға өз пікірін жазуға 5 минут уақыт беріледі. Содан соң араларынан өздерінің ұйғаруымен 1 оқушы пікірін қорғайды. Әр оқушы өз аргументіне мәтіннен дәлелдер келтіре отырып, өз пікірін дәлелдепжазуы шарт.

- Біз Баубектің бұл арнау хатынан арман – мақсаты асқақ, қиялы жүйрік, оқығаны мен тоқығаны мол, Отаны мен елін сүйетін патриот, өмірді сүйген жан екенін білдік, - деп ІІ бөлімді қорытындылай отырып, осыншалық патриоттық ізгі ойлардың бастау көзі барша бейбітшілік сүйгіш адамзатты сүюге, гуманистік ниетте екенін тоқталдым. Оқушылардан патриот деп қандай адамды айтатынын сұрай отырып, қазақтың біртауар азаматы Бауыржан Момышұлының сөзін мысалға келтірдім:

«Патриотизм – Отаным, сені сүйем. Сен үшін құрбан болуға даярмын» деген құрғақ сөзді гүмпілдете беру емес. Елді, жерді, Отанды сүйетіндей іспен дәлелде. Атан – анасын сыйлаған шәкірт, студент сабағын да жақсы оқиды, тәртібін де дұрыс ұстайды, шаруақор, әділ, адал болып өседі. Іс деген осы, патриотизм осыдан басталады» 41.117.

Сыныптағы оқушыларға Ұлы Жеңістің 60- жылдығына қарай қабырға газетін шығаруға және өздері пікір жазған фигураларды өз қиялдарына сай орналастыруға тапсырма бердім.

• Отан қорғау - әркімнің жеке ісі емес, бұл үлкен борыш. Сол Отанның шетінде кімдер тұр қазір, - деп сұрақ қоя отырып, жауынгерге тән қандай қасиеттер қажет екенін өздеріне айтқызамын. Осы жерде тағы да Бауыржан Момышұлының жауынгерге берген анықтамасын мысалға келтіре отырып, Ата Заңымызға 10 жыл толатындығын ескерте отырып, Қазақстан Конституциясының 36- бабымен таныстырып өтемін.

• ІІІ бөлім. «Нені білгіміз келеді?» Осы өзіміз атап көрсеткен қасиеттердің қайсысын бірінші орынға қояр едің? – деген сұрақ төңірегінде ойландыра отырып, пікірталас жүргіземін.

«Өзіңе - өзің баға бер» - деген сауалнама бойынша оқушылар өз - өздеріне баға береді.

1. Б.Бұлқышевтің өмірі

2. Б.Бұлқышевтің шығармалары

3. Баубек шығармаларының тақырыптары

4. Баубек қандай адам болған?

Оқушылар ой елегінен өткізе отырып: «жақсы білемін», «күмәнді», «білем», «білмеймін» деген сөздердің шартты белгілерімен белгілейді.

«Бес жолды өлең » әдісі бойынша төмендегі карточкаларды оқушыларға толтыра отырып, сабақты «Ел ертеңі сен, жас ұрпақ!» деген Баубек сөзімен қорытындылаймын.

Жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауда мына мысалдарды алдым:

1. Зат есім (1 сөз) Жауынгер.

2. Сын есім (2сөз) Жалынды батыр

3. Етістік (3сөз) оқыды, сүйді, соғысты.

4. Пысықтауыш (4 сөз тіркесі) Алматыда оқыды. Фашистермен соғысты. Елін қорғады. Отынан сүйді.

5. Түйін сөз (5сөзден құралған түйін сөз) Ол – Отанын сүйген патриот жауынгер.

Қорыта келгенде, жазушы өмірі мен шығармалары, тақырыбы жөнінде жауап ала отырып, оқушылардың ғылыми тілмен сөйлеуге, әдеби талдауға, шығарма негізінде жатқан проблема жазушының басты ойы, тілі туралы оқушының өзіндік ой – түйініне қол жеткіздім. Ал топтастыру стратегиясы арқылы мәтінге сүйене отырып, оқушылар жалынды сөз шебері, патриот ақын, романтик, терең білімді жалынды жас жауынгерге мінездеме берілді. Бұл әдіс – тәсілдер арқылы оқушылар біріншіден, әрі ойлап, әрі жазып, өз ойларын сараласа, екіншіден, өзге оқушылардың пікірін тыңдап, білімдерін кеңейте түсті 22.53.

«Оқу мен жазу арқылы сыни тұрғыдан ойлау» технологиясын басшылыққа ала отырып поэзиялық шығармалар арқылы оқушылардың өзіндік ұстанымын қалыптастыру.

Қазіргі кездегі өзекті мәселенің бірі – оқушылардың көркем шығармаларды оқуға қызығушылығын ояту. Бұл проблема кез келген әдебиет пәні мұғалімін айналып өтпейтіні анық. «Мен де оқушыларды көркем әдебиетті оқуға үйрету» атты проблема төңірегінде бірнеше жылдан бері ізденіп жүрмін. Нәтижелеріммен ұлттық конференцияларда бөлістім. Бірақ мені бір нәрсе қатты мазалайды. Ол оқушылардың поэзиялық шығармаларды оқуға құлықсыздығы.

1. балалар неге өлең оқуға қызықпайды?

2. бұл проблеманы қалай анықтай аламын?

3. қандай әрекеттер жасауға болады?

Оқушылар өздері оқыған көркем шығармалар жайлы ой бөліскенде өлеңмен жазылған шығармалар жайлы сөз қозғамайды. Ал бағдарламалардағы өлеңді оқу, талдау кезінде менің көмекші сұрақтарым мен жекелеген сөздерге түсінік беруіме сүйенеді. Мен жұмысымды «Балалар неге өлең оқуға қызықпайды?» деген сұрақты анықтаудан бастадым. Ол үшін оқушылармен төмендегідей анкеталық сұрақтар төңірегінде әңгіме жүргіздім.

1. Әдебиеттің қай жанрын көбірек оқисың? Бұл сұраққа 18 оқушы проза, 4 оқушы поэзия деп жауап берді.

2. Поэзиялық шығармаларды оқуда неден қиналасың? Бұл сұраққа мынадай жауаптар берілді:

-Негізгі ойды бірден анықтай алмаймын.

-Кейде түсінбеймін.

-өлеңде кейбір жекелеген сөздер қиын.

-Мәнерлеп оқи алмаймын.

1. Өлеңді жеке оқыған жеңіл ме, топпен оқыған жеңіл ме? Бұл сұраққа 15 оқушы топпен, 7 оқушы жеке оқыған жеңіл деп жауап берді.

2. өзіңе ерекше әсер еткен өлең, оның авторы есіңде бар ма? 4 оқушы оқыған өлеңдері мен авторларын жазған, қалғандары жауап жазуға қиналды.

Енді не істеймін? Неден бастаймын? Бұл сұрақтар төңірегінде көп ойландым. Не болса да алғашқы жұмысты сыныпта бағдарламалық материалды оқудан бастайын деген ой келді. Біздің алдымызда М.Жұмабаевтың шығармашылығы бойынша «Сүйемін», «Толқын» өлеңдерін оқу тұрды. Бұл өлеңдерді оқу үшін мынадай тапсырмалар бердім:

1. жеке оқып, өзіңе қиын болған сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдерді анықта.

2. сол сөз тіркестері мен сөйлемдерді топта талдап, бір-біріңе түсіндір.

3. топта жауап ала алмаған жағдайда сыныпқа ұсын.

4. өлең бойынша талдау сұрақтарын дайында.

«Сүйемін» өлеңін жеке оқығаннан кейін топ ішінде ұсынылған сөздер, тіркестер:

А) Көз дегенің -сұп-сұр көр

Ә) Көрше ауыр күрсінер

Б) Жабайы ғана жарым бар

В) қыс - ақ кебін, мәңгі өлік сахара

Топта талдау аяқталғаннан кейін «Мен жеке оқыған кезде көптеген сөздерді түсіне алмадым, өзі сүйетін нәрселерді неге жамандайды деп ойладым. Топта талдау барысында көптеген нәрселерге түсінік алдым»,- деген ойлар айтылды. Оқушылар кейбір сөздер мен тіркестерді сөздіктен қарауға тапсырма алды. «Толқын» өлеңі бойынша балалар мынадай сұрақтар мен тапсырмалар әзірледі.

Оқушылар дайындаған сұрақтар	Оқулықтағы сұрақтар
Өлеңдегі негізгі ой не? бұрын оқыған өлеңдерден осы өлеңнің ерекшелігі неде? Толқынды қалай сипаттайсың? Өлең арқылы ақын бізге не айтқысы келді? Ақынның ішкі жан дүниесі қандай?	1.Өлең өздеріңе ұнады ма? Ұнаса несімен ұнады? 2. Толқын көрінісін беруде ақын қандай сөздерге, дыбыстарға сүйенеді? 3. «Сүю», «өлу» ... бір – біріне қарама – қайшы осы екі сөздің өлеңдегі мәні қандай?

Өлеңдермен жүргізілген осындай жұмыстардан кейін оқушылардан не өзгеріс байқадым? Бір – біріне, өзіне деген сенімі артты. Сөздің астарына үңілу қажеттігін түсінді. Сөздіктермен жұмыс жасау мүмкіндігі артты. Өздері дайындаған сұрақтарға жауап беру әрі жеңңіл, әрі қызықты болды42.33.

Қазір оқушылар М.Мақатаевтың «Бабаларым, рахмет, сендерге» өлеңін оқып талдау үстінде. Ол үшін мынадай тапсырмалар берілген:

І-топ өлең бойынша талдау сұрақтары мен тапсырмалар дайындайды.

ІІ-топ түсінуге қиындық келтірген сөздер мен тіркестер бойынша сөздіктермен жұмыс істейді.

ІІІ-топ өлеңге дауыс ырғағын қойып, мәнерлеп оқиды, ой-толғаныс жазады, сурет салады. Ал осы жұмыс барысында мен не үйрендім?

• Оқушылардың ойлау деңгейін, сөздік қорын анықтауға мүмкіндігім молайды.

• Топпен жұмыс істеу нақты тапсырмалар беру поэзиялық шығармаларды оқытудағы кейбір қиындықтарды болдырмауға көмектесетіндігін көрдім.

• Оқушылардың өзіндік көзқарасының қалыптасуына поэзиялық шығармалардың әсері мол екенін байқадым.

Осы шараларды орындай отырып жұмысты әр баланы зерттеуден бастадым. Зерттеу нәтижелерін сараптай отырып алдағы уақытқа жұмыстар жоспарладым: ата-анамен, кітапханамен байланысты жандандырып, қоршаған ортасы, сабақ процесі арқылы тіл дамыту.Балаларды мектепте зерттеген соң ата-аналармен пікірлестім. Оларды алға қойған жұмыс жоспарыммен таныстырып, көмек беруге шақырдым. Баланы ата-анадан артық ешкім білмейді ғой. Сол себепті олардың пікірлерін тыңдап, бала туралы ата-аналардан мәлімет алдым. Отбасы мүшелерінің қарым-қатынасы, баланың отбасындағы орны, бейімділігін анықтадым. Ата-аналарды балаларын бас-пасөзге жазылуға, оны баласымен бірге оқып, талдап, пікірін тыңдауға шақырдым. Кейінірек ата-аналар жиналысында пікір-лері шыңдалып, кеңестер беріліп отырды. Бала сөйлеуді алғашқыда отбасынан үйре-неді. Сол себепті ата-аналардың өздерін мәдениетті, көркем де әсерлі, жүйелі сөйлеуге шақырдым. Ата-ана жиналыстарында сөйлеу мәдениеті төңірегінде пікірлесу өткіздім.

Екінші жұмыс түрін кітапханамен байланысты нығайтудан бастадым. Оқу-шыларды кітапханаға келген жаңа кітап-тармен таныстыра отырып жас ерек-шеліктеріне сай оқитын кітаптар тізімі жасалды. Сыныптан тыс оқу сабақтарында оқыған кітаптар талданып, оқу күндерін ұйымдастырып отырдым.

Келесі жұмыс достарымен, айналасындағы адамдармен сөйлесу мәде-ниетін қалыптастыру мақсатында жүр-гізілді. Амандаса білу, қонақ қарсы алу, телефонға жауап беру, жөн сұраған адамға жауап беруге сабақ, тәрбие жұмысы про-цесінде үйретіліп, мектептен тыс жағ-дайларда да жүргізіліп отырды.

Сол сияқты теледидардан балаларға арналған қандай бағдарламалар бері-летінінен көрген, үйренгенін өмірде қалай қолданып, пайдаға асыру жолдары туралы пікір алмастық. Осы жұмыстарды сабақ процесінде жалғастыра түстім.

Еліміз өркениеттілікке ұмтылып отырған кезде ойыма еріксіз мына сөздер оралады: «Өркениеттіліктің басты міндеті – адамды ойлай білуге үйрету» (Эдисон) 43.95.

Ал ой жоқ жерде жүйелі сөйлеу жоқ. Олай болса ойлауға үйрете отырып бала тілін дамытуға жол саламыз.

Қазір Сын тұрғысынан ойлау сабақтарында оқушыларды оқуға, жазуға ғана емес, ойлауға үйренуді өзіміз де үйрене бастадық. Сын тұрғысынан ойлау жобасымен бір жыл көлемінде ғана жұмыс істегеннің өзінде біраз жетістіктерге қол жете бастады. Оқушыларды ойлауға үйретуде, тілдерін дамытуда бес жолды өлең, эссе, елес құшағында, торлы талқылау, раундробинг, РАФТ, INSERT, болжау, қосжазба күнделігі, еркін жазу, кубик, дөңгелек үстел, қолжазба, кержез, дәлелді эссе сияқты стратегиялардың берері көп 44.102.

Жоғарыда аталған стратегияларды қолдана отырып өткізген бірнеше сабақтарымнан мысалдар келтірейін. 5 сыныптағы ана сабағында Қ. Мырза Әлидің «Күз» өлеңін оқыған соң торлы талқылау стратегиясын пайдаландым. Мақсатым өз пікірін дәлелдеуге үйрету.

- Саған күз мезгілі ұнай ма?

-Иә	Жоқ
Маған күз мезгілі өте ұнайды. Айналаңнан бояудың барлық түсін көре аласың. Ағаштан үзіліп түсіп жатқан жапырақтар көбелек сияқты. Барлық жеміс, көкөніс пісіп, тоятын мезгіл (Назым)	Маған күз мезгілі ұнамайды. Жазғы каникул бітіп қалады. Жиі ауа райы бұзылып, батпақ болады. Ойнағанда киімің былғанса, анаң ұрсады. Бақшада да жұмыс көп. Ойнауға уақыт аз қалады (Еркебұлан)

Қаншалықты нақты дәлел келтіретіндіктеріне назар аударып, бағаладым.

4 сынып ана тілі сабағында «Аяулы Жақаң» тақырыбынан кейін оқушыларға Міржақыпқа 5 жолды өлең арқылы мінездеме беру тапсырылды:

Міржақып Білімді шапшаң Армандады, талпынды, оқыды Міржақып қазақты білімге шақырды Ойлы. (Егей)

Міржақып Ақын, оқымысты Шақырды, оқыды, жазды Халқын өнер, білімге шақырды Қайраткер (Айым)

Синквейн құруда балалар зат есімге қандай мәндес сөз таңдайтындығына назар аудардым. Уақыт өткен сайын балалар қуанта бастады. Мұндай жұмыстар баланың сөздік қорын молайтуға көп көмек етеді.

3 сынып дүниетану пәні «Алғашқы қоңырау» тақырыбында сабақ қорытысында РАФТ стратегиясы қолданылды. Оқушыларға рөл, аудитория, форма, тақырып таңдау ұсынылды. Олар көптеген қызықты ой толғаныстарын ұжымға ұсынды.

Кітапханашының алғысы

Мен көп жылдар балалармен жұмыс істеп келемін. Жиі-жиі сыныптарды аралап, оқулықтардың ұсталуын тексеремін. Оқулықтарын жақсы ұстаған 3 сынып оқушыларын алғыс хатпен марапаттадым. Осындай жақсы балалар тәрбиелегені үшін ата-аналарға алғыс айтқым келеді (Елдар).

Кітаптың қорқынышы

Мені биыл алған бала қаптамады. Кір қолымен ұстай береді. Беттерімнің арасына қарындаш салып қояды. Үйінде кез келген жерге тастай салады. Келесі жылғы балаға жете алмай қаламын ба деп қорқамын (Еңлік).

4 сынып ана тілі сабағында «Ғажайып бақ» ертегісін оқи отырып, Асан мен Қасеннің дала қарияға келген жерінен мәтінді үзіп, оқушыларға қарияның шәкірті рөлін ұсындым. «Сендер қандай билік айтар едіңдер?» дей отырып пікірлері тыңдалды. Олар билік айтып, өз билігінің дұрыстығын дәлелдеуге тырысты.

4 сынып ана тілі «Ағаштар неге ашуланды» тақырыбы. Жаңа сабақты бастамас бұрын «Орманда жүрміз деп елестетіңдер» деген тапсырма бердім. Жерімізде орман болмағандықтан оқушылар естіген, оқыған, теледидардан көргендерін пайдаланып, сезімдерін жеткізді.

«Мен орман ішінде келемін. Айналамда әр түрлі әсем ағаштар өсіп тұр. Ағаш жапырақтары желмен жайқалады. Сылдырап бұлақ ағып жатыр. Құлағыма құстардың сайраған даусы келеді. Мен орман ішінен тоқтамай жүре бергім келеді».

Міне, осы сияқты жұмыстар оқушыларды ойлануға, дәлелдер айта білуге жетеледі. Ойлауды үйрене бастаған балалардың тілі де дами бастады. Белгілі тақырыптағы ойды сын тұрғысынан қарай отырып, ой-толғау, суреттей алу, еске түсіру, болжау оқушыны да, жаңа бір әлемнің жаңалығын ашқандай қалыпқа жеткізеді. Әрі қарай ойын айтуға ынталандырады. Бұрынғы қолданылған оқыту әдістерінде мұғалім басты орын алып оқушы тек тыңдаушы ғана болса, қазіргі сын тұрғысынан шыңдалған ойлаудың арқасында оқушы білім негіздерімен толығып, болашақты ойлауға құлшыныс алады. Сондықтан сын тұрғысынан ойлау - өте күрделі маңызды құбылыс.

Поэзиялық шығармаларды сыныпта оқумен шектелмеу керек. Сыныптан тыс оқу арқылы жалғастыру қажеттігі туындады45.67.

Сабақта оқушыға білім дайын күйінде беріле салмау керек. Мұғалім шеберлігі арқылы баланың білімді игеруге қызығушылығын ояту қажет. Ал ол сұрақ әр түрлі әдіс-тәсілдер арқылы баланың алдына жан-жақты мақсат қойып, іске асыруына жол көрсетеді.

«Оқу мен жазу арқылы сыни тұрғыдан ойлау» технологиясының стратегияларын іс- тәжірибе барысында 9 – сыныпта қолданып, оның тиімділігі мен еркешелігіне көз жеткіздім. Сол сабақтарымда пайдаланылған стратегияларым мен олардың артықшылығына тоқталып өтсем:

Баланың көркем туындыны оқуға деген қызығушылығын арттыру – ең басты дүние. Қызыққан бала қамал бұзады. Бұл кезеңде өз тәжірибеме сүйене отырып, ең тиімді әдіс – «топтастыру», «кубизм», «5 минуттық эссе», «еркін жазу» деп айтар едім. 9 «А» сыныбына өткізілген сабақтардан мысал келтірейін: «Тұрмыс салт жырлары» атты әдебиет пәнінен өткізілген сабақ құнды ойлар мен пайымдауларға толы болды.

І Қызығушылықты ояту кезеңі бойынша «топтастыру әдісі» бойынша оқушылар тұрмыс салт жырларына анықтама берді:

1. Ауыз әдебиетінің бір түрі

2. Халықтың тұрмыс –салтымен байланысты туған шығармалар

3. Елдің әдет – ғұрпы, наным – сенімдеріне байланысты туған сюжетсіз ұсақ өлеңдер.

4. Бірнеше түрлері бар

ІІ Мағынаны тану кезеңінде «Тұрмыс салт жырларының табиғатын ашу» мақсатында топ бойынша оқушылар «Кубизм» әдісі бойынша мына сұрақтарға жауап беруге дайындалады:

1.Ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетінің арасындағы айырмашылықтар

2. Тұрмыс – салт жырларының түрлері

3. Тұрмыс – салт жырларының көркемдік ерекшелігі

ІІІ Ой толғаныс кезеңі бойынша «5 минуттық эссе» әдісі бойынша оқушылар «Қазіргі таңдағы тұрмыс – салт жырларының алатын орны» деген тақырыпта эссе жазды.

«Оқу мен жазу арқылы сын тұрғыдан ойлау» технологиясының әдістерін пайдалана отырып «Тұрмыс салт жырлары» тақырыбы бойынша өткен сабағым өте қызықты болды. Оқушылар өз ойларын ашық жеткізе алды. Сыныпта оқылып үлгермеген эсселерді сабақтан тыс тексеріп, оқушыларды бағаладым. Кейбір оқушылар өз ойларын қағазға түсіргенімен, ортаға шығып айтудан ұялады. Сол себепті келесі сабақта сол оқушылардың жазған эсселері туралы 1-2 сөйлемнен айтып кеттім. Келесі сабақтарда осы оқушылардың эсселерін оқыттым, оқушылар ұялмай өз ойларын айтып берді. Яғни, «5 минуттық эссе» оқушылардың белсенділікпен жұмыс істеуіне жол ашады. Ал, «Кубизм» әдісі оқушылар арасында «Ана топқа оңай сұрақ, мына топқа қиын сұрақ» деген көзқарастан алшақ болуға тәрбиелейді. Себебі, оқушылар өздері кубикті айналдыра отырып, өздеріне сұрақ таңдайды.

«Сәбидің дүниеге келуіне байланысты» өлең- жырлар деген тақырыпты өткен кезде «Оқу мен жазу арқылы сыни тұрғыдан ойлау» технологиясының басқадай әдістерін пайдаландым. Себебі, оқушылардың әр сабаққа деген қызығушылығын арттыруды мақсат еттім.

І Қызығушылықты ояту кезеңінде оқушыларға төмендегідей сұрақтар қойдым:

1. Балалар, сендердің бауыр- қарындастарың бар ма? Оқушылар осыған юайланысты жауап берді. Біреулер, бауырым бар, енді біреулері қарындасым бар, сіңілім бар деп жауап берді.

2. Осы бауыр – сіңілдеріңнің дүниеге келген кезден бастап қандай тойлар жасадыңдар, естерің де бар ма? Оқушылардың көпшілігі «Шілдехана», «Тұсау кесер» деп жауап берді.

3. Бауырларыңды алдау үшін «Жаңылпаш», «Өтірік өлең» айтасыңдар ма? Қандай? Оқушылар бірнеше жаңылпаш, өтірік өлеңдер айтты.

Ендеше, жаңа сабағымыздың тақырыбы:«Сәбидің дүниеге келуіне байланысты» өлең- жырлар. Яғни, өздерің айтқан айтқан «Тұсау кесер», «Шілдехана», «Жаңылпаш», «Өтірік өлеңдердің» ерекшеліктерін, тәрбиелік мәнін оқимыз.

ІІ Мағынаны тану кезеңінде «Топтастыру» әдісі бойынша «Сәбидің дүниеге келуіне байланысты» өлең- жырларды айтып берді.

«Бесік жыры»

«Тұсау кесер жыры»

«Жаңылтпаш »

Сәбидің дүниеге келуіне бйаланысты туған өлеңдер

«Өтірік өлең»

«Мазақтама»

«Санамақ»

ІІІ Ой толғаныс кезеңінде «Бес жолды өлең» әдісін пайдаландым.

Оқушылар «Сәбидің дүниеге келуіне байланысты» өлең- жырлардың түрлеріне анықтама бере отырып, қорытынды жасады.

Мысал келтіре кетсем:

1-2 оқушының жауабы

Жаңылтпаш

Шапшаң, тез

Оқылады, айтылады

Ой ұшқырлығын қалыптастырады

Қызықты

Өтірік өлең

Күлкілі, қызық

Әңгімеленеді, айтылады

Қиялды қалыптастырады

Жақсы.

Бесік жыры

Әуезді, тартымды

Жырланады, айтылады

Тәрбиелік мәні зор

Мәнді.

Синквейн құруда балалар зат есімге қандай мәндес сөздер таңдайтындығына назар аудардым. Уақыт өткен сайын балалар қуанта бастады. Мұндай жұмыстар баланың сөздік қорын молайтуға көп көмек етеді.

«Үйлену салтына байланысты туған өлеңдер» деген тақырыпта «Жазу мен оқу арқылы сын тұрғысынан ойлау » технологиясының мынандай әдістерін пайдаланым, олардың тиімділігіне қол жеткіздім.

І Қызығушылықты ояту кезеңінде «Үйлену тойында жүрміз деп елестетіңдер» деп тапсырма бердім. Оқушылар көрген білгендері туралы айтып, сезімдерін жеткізді.

Марат: «Мен үйлену тойында жүрмін. Ағам үйленіп жатыр. Той «жар-жар» айтылып, екі жасты ортаға шақырды. «Беташар» айтылды. Бет ашарда асаба келінге болашақ өмірі туралы, қандай келін болу керектігі туралы айтты. Бет ашарды айтып болғаннан кейін домбырамен келіннің бетін ашты. Той өте қызықты болды ».

Айгүл: « Мен үйлену тойында жүрмін. Тойға байланысты әндер орындалып жатыр. Құдаларға құйрық бауыр беріліп жатыр. Құдалар бір-бірімен төс қағыстырды. Дастарханға тойбастар таралытып, тойбастар айтылып жатыр. Мен тойға барғанды жақсы көремін».

ІІ Мағынаны тану кезеңінде «Венн диаграммасымен» жұмыс жасады, өткен сабақтағы білімдерімен ұштастырды. Үйленуге байланысты туған өлеңдер мен сәбидің дүниеге келуіне байланысты туған өлеңдердің айырмашылығы мен ортақ қасиеттерін аша түсті.

Үйленуге байланысты Айырмашылығы Сәбидің дүинеге келуіне

туған өлеңдер байланысты туған өлеңдер

ІІІ Ой толғаныс кезеңінде «Еркін жазу» әдісін пайдаландым. Бұл әдісті сабақтың үшінші ой толғаныс кезеңінде пайдалану тиімді. Мұғалім сабақ бойы қарастырған жаңа ақпарат жайлы, одан алған әсерін, не үйренгенін, нені әлі де біле түсу керек екенін тағы басқа жайлы өз пікірін қағаз бетіне түсіруді тапсырылды. Жазуға уақыт берілді. Уақыт аяқталған соң оқушылар өз жазғандарымен топ мүшелерін таныстырады. Ең жақсы деп танылған жұмысты ұжымда оқуға болады.

Жүргізілген сабақтарымның сабақ жоспарларын ұсынғым келіп отыр.

Сабақтың тақырыбы: Тұрмыс салт жырлары

Сабақтың мақсаты:

А) Білімділік – тұрмыс салт жырлары туралы түсінік қалыптастыру, ерекшелігін анықтау, мазмұнына жағынан бірнеше түрлерін айту;

Ә) Тәрбиелік - өл елін, жерін сүюге, салт дәстүрлерді қастерлеуге тәрбиелеу;

Б) Дамытушылық – ой ұшқырлығына, сөз шеберлігіне баулу:

Міндеттері:

1. Бір-бірінің пікірін құрметтейтін ортаны қамтамасыз ету.

2. Анық та, нақты мақсат қоюға мүмкіндік беру.

3. «Тұрмыс салт жырлары » тақырыбын талқылауға белсенділікпен қатысуға үйрету.

4. Оқушылардың сын тұрғысынан ойлауын дамыту арқылы өз ойын тұжырымдауға және басқалар көзқарасын сыйлауға үйрету.

Пәнаралық байланыс: сурет, тарих

Сабақтың көрнекілігі: тұрмыс салт жырларына байланысты салынған суреттер, сызбалар

Сабақтың әдісі: талқылау, түсіндіру, әңгімелеу, топтау

Сабақ барысы:

Ұйымдастыру бөлімі

1. Сәлемдесу

2. Кезекшімен сұхбат

Жаңа сабақ

І Қызығушылықты ояту сатысы:

Ой қозғау

(өлең шумағы )

Бүгінгі сабағымыздың тұрмыс салт жырларына байланысты.

ІІ Топтастыру әдісі.

Оушы жаңа идеяларды жинақтап бір – бірімен сабақтастырады. Оқушылар тұрмыс салт жырларына топтастыру әдісін қолданып, түсінік береді.

Ауыз әдебиетінің бір түрі Халықтың тұрмыс –салтымен

байланысты шығармалар

Тұрмыс салт жырлары

Халықтың тұрмыс –салтымен

байланысты туған шығармалар Мазмұны жағынан бірнеше

түрге бөлінеді

ІІ Мағынаны тану кезеңінде «Тұрмыс салт жырларының табиғатын ашу» мақсатында топ бойынша оқушылар «Кубизм» әдісі бойынша мына сұрақтарға жауап беруге дайындалады:

1.Ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетінің арасындағы айырмашылықтар

2. Тұрмыс – салт жырларының түрлері

3. Тұрмыс – салт жырларының көркемдік ерекшелігі

ІІІ Ой толғаныс кезеңі бойынша «5 минуттық эссе» әдісі бойынша оқушылар «Қазіргі таңдағы тұрмыс – салт жырларының алатын орны» деген тақырыпта эссе жазды.

Сабақты қорытындылау.

Үйге тапсырма.

Бағалау

Оқушының қойған бағасы	Мұғалімнің қойған бағасы	Қорытынды баға

Сабақтың тақырыбы: Шешендік сөздер

Сабақтың мақсаты: Шешендік сөздердің мазмұны, айтылу формасы, стильдік ерекшелігі жайлы түсінігін молайту.

Міндеттері:

1. Бір-бірінің пікірін құрметтейтін ортаны қамтамасыз ету.

2. Анық та, нақты мақсат қоюға мүмкіндік беру.

3. «Шешендік сөз өнері» тақырыбын талқылауға белсенділікпен қатысуға үйрету.

4. Оқушылардың сын тұрғысынан ойлауын дамыту арқылы өз ойын тұжырымдауға және басқалар көзқарасын сыйлауға үйрету.

«Топтастыру», «Кубизм», «Венн диаграммасы», «Түсініктеме күнделігі», «Ой толғаныс» стратегияларын пайдаландым.

Сабақ барысы:

І Қызығушылықты ояту сатысы:

Ой қозғау

Өмір – мәңгі, уақыт – мүмкін, елес.

Кел болашақ! Сауық құр, күлкіңе көш!

Бір күн шықса, бір күннің батуы анық,

Екі күннің тұруы мүмкін емес! – деп Мұқағали ақын жырлайды, сөз құдіретінің мәнін түсініп, әдемі де әдепті, сұлу да ойлы сөйлей білуге үйренейік!

Әрине, әдеби сөйлеудің негізгі бұлағы – кітап. Кітапты жай оқып қоймай, ондағы сөз, сөйлемдерге назар аударту.

ІІ Топтастыру әдісі.

Оушы жаңа идеяларды жинақтап бір – бірімен сабақтастырады. Ой тудыруды күшейту үшін, әр түрлі белгідегі қағаздарды үлестіру.

1. «Шешендік сөз өнері» тақырыбына байланысты ойыңызға келген сөздер мен сөз тіркестерін жаза беріңіз (топпен жұмыс жүргізіледі).

2. Берілген уақыт біткенше топ идеялары топтастырып жазады.

Ел билеу ісінің тұтқасы

Отағасы

Биағасы

Ру басы

Ауыл ақсақалы

Шешен

Топ мүшелері ойын қорытып, жазғандарын тақтаға іледі. Әр топтың лидері шығып, шешен және шешендік сөздердің анықтамасын толық айтып шығады. ІІІ Кубизм

1. суреттеңіз

2. саластырыңыз

3. зерттеңіз

4. қолданыңыз

5. бұл туралы ойлағанда көзіңізге не елестейді?

6. қолдаңыз не қарсы шығыңыз.

Суреттеңіз: (5 минут)

Кубиктің осы беті түскен сәтте «Шешендік сөз - өнер падишасы»

Тірек – сызба бойынша шешендік жанрының шешендік толғау, шешендік арнау, шешендік дау түрлерін түсіндіреді.

Зерттеңіз: (4-5 минут)Тақырып бойынша оқушылар өз білгенін ортаға салады. Бұл туралы ойлағанда көз алдыңызға не елестейді? (қиял дүниесімен болжайды). Зертетушілер тобынан төмендегіше сұрақтар қойылады:

1. Қазақ халқы шешенді неліктен дана деп санаған?

2. «Өнер алды – қызыл тіл» деген мақал мәнін қалай түсінесің?

3. шешенннің жүйрік ой –толғауы тыңдаушы талғамына тәуелді ме?

Оқушы: сөз саптау мәдениетінің ең үздік көрсеткіші – айқындылық. Шешен айтқан сөзін өзі қалай түсінсе, тыңдаушылары да сондай түсіну керек. Тіл анықтылығы – тілді меңгерумен, құрметтеумен және ұрпақтар сабақтастығымен жалғасын таппай ма? Сондай ойлау мен сөйлеу және сөз қуаты даналықпен ұштасатынына көзіміз жетеді.

Оқушы: шешенді дана деп айту – ойын бүкпей еркін айта алатындығымен және сөздің «тобықтай түйінін» қиыннан қиюластырып алатындығынан болар.

Оқушы: шешендердің жүйрік ой толғауы тыңдаушылардың талғамына тәуелді. Ол не айтатынын, қай жерде айтатынын және қалай айтатынын жете түсінуге тиісті. Ендеше сөз қуаты тіл өнерінде жетіліп шыңдалса сөйлеу – шебер орындаумен жүрек қуатынан шындалары сөзсіз.

Қолдаңыз не қарсы шығыңыз.

Сұрақтар төңірегінде ой бөліседі.

1. Сөз қадірін білген, біреудің айтайын деген ойын емеурінінен таныған, халықтың қазіргі ұрпағының сөлеу дәрежесі қандай?

2. Шешен нені біліп, неден сақтану керек?

Салыстырыңыз: Жоңғар басқыншыларына қарсы бүкіл қазақ халқының азаттық күресін ұйымдастырушы Төле, Қазыбек, Әйтеке шешендер еңбегінен ІІ Филип патша басқыншыларына қарсы Афин азаматтарының күресін ұйымдастырған Цицеронның азаттық миссияларымен салыстырады.

IV Венн диаграммасы Венн диаграммасына сүйене отырып, көбелек бейнесінде кескіндедік. Әрине, шешендік өнер – адамтану ғылымын жүйрік меңгерумен байланысты, өз болмысын терең таныған адам өзгенің де ерекшелігін жіті көреді. Оқушылар адам баласын қор қылатын қырсық дерттерді және зор қылатын мөлдір қасиеттерді тізбектеп жаза бастайды.

Сабақтың тақырыбы: «Ер Тарғын » жырының көркемдік еркешелігі

Сабақтың мақсаты:

Білімділік – «Ер Тарғын» жырының көркемдік ерекешелігін таныту. Жырдағы көркемдегіш құралдарды, әдеби теориялық білімдерін кеңейту;

Тәрбилік – елін жерін, сүюге, қорғауға тәрбиелеу;

Дамытушылық - сөз өрнегін, көркем сөздің табиғатын игеру.

Сабақтың әдіс- тәсілдері: СТО стратегиялары, сұрақ – жауап, іздену, зерттеу, түсіндіру, мәнерлеп оқу, топпен жұмыс, бағалау.

Сабақтың көрнекілігі: үлестірмелі тапсырмалар жиынтығы, топ аттары жалызған қиықшалар, кодоскоп, плакат.

Сабақтың барысы:

І Ұйымдастыру

1. Оқушыларды төрт топқа бөліп, топ басшысын белгілеу.

«Азман» тобы – топ басшысы Күлтегін

«Тайбурыл» тобы – топ басшысы Қобыланды

«Байшұбар» тобы – топ басшысы Алпамыс

«Шалқұйрық » тобы – топ басшысы Ер Төстік

1. Топ басшыларына бағалау парағын үлестіру.

ІІ Қызығушылығын ояту.

Әр топқа тапсырма төмендегідей етіп беріледі.

«Азман» тобына: Венн диаграммасы

«Ер Тарғын»мен «Күлтегін» жырын салыстырып, ортақ белгілерін жазу.

«Шалқұйрық » тобына венн диаграммасы:

«Ер Тарғын» мен «Ер Төстік» жырын салыстырып, ортақ белгілерн жазу.

«Тайбурыл» мен «Байшұбар» тобына «Шығарма кестесін» толтыру тапсырылады.

Үлгі:

Шығарма кестесі

Шығарманың аты

«Ер Тарғын» жыры «Қобыланды» жыры

Шығарманың авторы

Оқиға орны

Оқиға кезеңі

Кейіпкерлері

Тұлпары

Ұлттық салт- дәстүр

Басталуы

Аяқталуы

Идеясы

Шешімі

Оқушылар берілген тапсырманы жеке, жұппен, топпен орындап, топ басшылары тапсырманы тақтаға шығып қорғайды.

ІІІ Мағынаны ашу кезеңі

1. Топтастыру кестесі арқылы көркемдегіш сөздерді естеріне түсіріп, тақтада кесте толтырады.

2. Плакатқа жазылған схема арқылы оқушы ойын жинақтайды.

Тілдік көркемдегіш тәсілдер

Ажарлау	Құбылту- троптар	Айшықтау-фигуралар
Теңеу Эпитет Ассонанс Аллитерация	Метафора Кейіптеу Метонимия Аллегория Синекдоха Гипербола Ирония Сарказм Литота Табу Эвфемизм	Арнау Қайталау Шендестіру- антитеза Дамыту-паралеллизм Егіздеу-паралеллизм Инверция

1. Әр оқушының парағының саны бейджикте көрсетілген, сол парақтан көркемдегіш сөздерді теріп жазып, жұбымен, топ мүшелерімен талдайды.

2. Оқушылар өздері түзіп шыққан көркемдегіш тәсілдерін талдап шықты.

3. Оқушы білімін нақтылай түсу үшін кодоскоп арқылы бірнеше мысалдар көрсетіліп, талданады.

Метафоралар:

1. Мен бір аңқау туған бөрімін

2. Қойда бағлан қозы едім, Жылқыдан шапқан боз едім.

Литота

От орнындай тұятан (гипербола)

Оймақтайы қалыпты (литота)

Етектейін еріннен (гипербола)

Екі елісі қалыпты (литота)

Инверция

Қасымдағы қырық жігіт

Суыра алмады оғымды,

Тасқа кірген тартқанда

1. М.Әуезовтің «Сөздің асылы, інжу-маржаны ауыз әдебиетінде жатыр»,- деген сөзін келтіріп, сабақты қорыту.

Ой толғаныс

«Тіл құдіреті» деген тақырыпқа 5 минуттық эссе жазу тапсырылады. Ой толғауларын дауыстап оқыту, пікір айту.

Үй тапсырмасы:

«Ер Тарғын» жырынан дамыту мен шендестіруге мысалдар теріп жазу және жаттау.

Сабақтың тақырыбы: «Қыз Жібек» жыры

Сабақтың мақсаты:

Білімділік – жырдың мазмұнын игерту, көркемдік ерекшелігі туралы білім беру;

«Тәрбилік – ұлттық құндылықтарды құрметтеуге, адамгершілік қасиеттер мен шынайы сезімдерді жоғары балауға тәрбиелеу;

Дамытушылық - топтық. ұжымдық, зерттеу жұмыстарын жүргізеді, өз пікірлері мен ойларын ұсынады.

Сабақтың әдіс- тәсілдері: СТО стратегиялары, сұрақ – жауап,зерттеу, түсіндіру, топпен жұмыс.

Сабақтың көрнекілігі: плакаттар, кеспе қағаздар, суреттер.

Сабақтың барысы:

І Ұйымдастыру

Мұғалім:

Бүгінгі жаңа сабағымыздың тақырыбы «Қыз Жібек» жыры. «Қыз Жібек» жыры қазақтың көне мұраларының бірі, лиро-эпостық дастандарының ішіндегі көркемі. Кестелі тілмен, жанды толқытар тебіреністі оқиғасымен қазақтың рухани өміріндегі қызғымастай орныққан беделді туынды.

Мағынаны тану

Жырға төмендегі жоспар бойынша талдау жүргізу

1. Жырдың басталуы

2. Жырдың дамуы

3. Жырдың шиеленісуі

4. Шарықтау шегі

5. Жырдың шешімі

Мәнерлеп оқу

1. Қыз Жібектің келбеті

2. Төлегеннің інісімен қоштасуы

3. Төлегеннің алты қазбен қоштасуы

Топпен жұмыс

1-топ. Ер Төлегеннің келбетін суретте (топтастыру)

2-топ. Төлеген армандаған Жібек қандай? (эссе жазу)

3-топ. Жібектің Сансызбайға қосылуына қалай қарайсыз? Оның түпкі тамыры неде деп ойлайсыңдар? (дискуссиялық картамен жұмыс)

Ой толғаныс

«Қыз Жібек жыры» жайында кестемен жұмыс.

Білемін	Білдім	Салыстырдым	Зерттеймін

1.Бұл жыр неліктен Қыз жібектің атымен аталды деп ойлайсыңдар? 2.Сен жырды қалай аяқтаған болар едің? Осы сұрақтар төңірегінде оқушылардың ойын білу.

Үйге тапсырма: «Қыз Жібек » киносы туралы деректер жинау.

Шетелдік және отандық ғалымдардың озық тәжірибелерін басшылыққа ала отырып, бүгінде оқытудың мотивациялық сипатын арттыру, білім мазмұнын, оқыту әдістері мен тәсілдерін, оқыту түрлерін баланың ішкі қажеттілігімен, рухани мүддесімен үйлесімділікте шешу бүгінде басты назарға алынуда. Мұның өзі әр ұлттың бүкіл танымдық әлемінің көрінісі, рухани мәдениетінің дамуының тетігі әдебиет туындыларын оқушының ішкі сұраным қажеттілігіне сай бағытта оқытуға саяды.

Әдеби білім алу арқылы оқушы әдебиетті пән ретінде ғана игеріп қоймайды, сол пәндік білім негізінде дүниетанымы артып, ізгілікті қасиеттерді бойына сіңіреді, мәдениетті, салауатты қарым – қатынасқа түседі, алған білімдерін әр түрлі жағдаяттарда пайдалана білуге ұмтылады. Ең бастысы жеке тұлға ретінде өз мүмкіндігін дамытуға, шығармашылық іс-әрекетке төселуге үйренеді. Рухани дүниесі байыған сайын, дүиетанымы кеңейген сайын адамның дамуы да күшейе түседі, сөйтіп тұлғаға айналады.

Тұлға – адамның қоғамдық бер пердесі. Ол адам дамуының қорытындысы, жемісі. Кез келген адам тұлға дәрежесіне жетеді деу қиын. Жеке басы жете дамыған, дүиетанымы жоғары адамның бар мүмкіндігі шындыққа айналады. Демек, мектеп қабырғасында берілетін жүйелі білім мен тәрбие негізінде бала «дара тұлға» деңгейіне көтеріледі. Бүгінде жаңа білім парадигмасы бірінші орынға баланың білімін, білігі мен дағдысын емес, оның, тұлғасын, білім арқылы дамуын қойып отыр.

Қорытынды

Қазіргі кезде республикамызда әлемдік жалпы білім беретін сатыға көтерілуі бағытында, білім берудің жаңа жүйесін қалыптастыру үрдісі өтіп жатыр.

Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев «Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер – бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалім оларды қалай тәрбиелесе, Қазақстан сол деңгейде болады. Сондықтан ұстазға жүктелетін міндет ауыр» дегені белгілі[45.1].

Бүгінгі күн ұстаздың басты мақсаты - өзіндік адамгершілік құндылықтарын бала бойына дарыта отырып, оның рухани қазынасын жарыққа шығару, әрбір баланы жеке тұлға ретінде жетілдіру үшін оның бойындағы бар құндылықтарын дамыту.

Осы бағытта ең негізгі міндет қоғамның қазіргі даму кезеңіне жауап беретін білім мен тәрбие берудің жаңа үлгілерін жетілдіре оқыту технологияларын пайдалана білім беру.

Әлемде неше түрлі әдістемелер бар, оның тиімдісін таңдай білу абзал. Әңгіме әдістеменің дүрілдеген атауында емес, оның оқушының дамыта алатын тұжырымдамасында, стандарттан аса алатын технологиясында.

ХХІ ғасырдың жан-жақты зерделі, дарынды, талантты адамын қалыптастыру бағытындағы білім беру мәселесі мемлекетіміздің басты назарында. Білім мен ғылымның Қазақстан дамуына оңтайлы әсер етуі үшін дүниежүзілік кеңістігіне ену, білім беруді одан әрі демократияландыру, оқыту жүйесін заман талабына сай үйлестіре алу міндеті туындап, білімге бүкіл оқу- әдістемелік жүйеге жаңа талаптар қойылуда. Осы тұрғыдан алғанда мұғалімге білім берудің тиімді жолдарын қарастыру, таңдай білу еркіндігі тиіп отыр. Қай кезеңде, қай заманда болмасын мектептегі басты тұлға мұғалім десек, дүниежүзілік даму деңгейінен кем түспейтін, иық тірестіре алатын, алған білім мен тәрбиелік қазынасын туған еліне, адамзат игілігіне жұмсай алатын қазақтың ой танымының иесі, саналы азаматты жетілдіруге үлес қосатын қазақ тілі мен әдебиетін оқыту процесі, оны ұйымдастырушы мұғалімге жауапты міндет жүктеледі. Сонау ХХ ғасырдың басында Ж.Аймауытов: «Сабақ беру – үйреншікті жай ғана шеберлік емес, ол – жаңадан жаңаны табатын өнер» деген екен.

Сондықтан қазіргі таңда педагогика жаңалықтарын, қазіргі қолданып жүрген пән ерекшеліктеріне қарай қолдана білу – оқыту мақсатына жетудің бірден – бір жолы.

«Тегінде, адам баласы адам баласынан ақыл, білім, ар, мінез деген қасиеттерінен озады» деген ұлы ақын Абай сөзі барлық уақытта өз мәнін жойған емес. Озық ойлы, білімдар адамдар заманның, қоғамның дамуына, өзгеруіне өз үлесін қосады. Осындай қоғамдық әлеуметтік, мәдени өзгерістер, дамулар мектептің оқыту процесіне әсер етеді. Соңғы жылдары жеке адамды қалыптастыруды дамыту мен оған жан-жақты терең білім беру мақсатында оқытудың жаңа технологияларын ұсынылуда.

Жаңа технологияның басты мақсаттарының бірі – баланы оқыта отырып, оның еркіндігін , белсенділігін қалыптастыру, өз бетінше шешім қабылдауға дағдыландыру.

«Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлау» бағдарламасының қазіргі таңда білімді, білгенін өмірге пайдалана алатын шәкірт тәрбиелеуде алатын орны ерекше.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстаннның жаңа мүмкіндіктері» Қазақстан халқына Жолдауы. Астана. 2010.

2 Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиялары. – Алматы, 2000.

3 Қабдықайырұлы Қ. Оқытудың педагогикалық жаңа технологиясы: Оқу құралы. – Алматы: РБК, 1999.

4 Мұқанов М.М. Бақылау және ойлау. Алматы.

5 Аханова Б. Шығармашылық тұлға қалыптастыру // Сыныптағы тәрбие. - №1.

6 Жеке тұлғаға бағытталған сабаққа қойылатын талаптар //Қазақстан тарихы әдістемелік журнал.-2008.18-24 б

7 Қабдешова Ә. Сын тұрғысынан ойлау // Қазақ тілі мен әдебиеті.- №10.35-45б

8 Ешанова Г.Сұлтанбек Қожахметовтің жеке тұлғаның дамуына бағытталған ой- пікірлер// Қазақстан жоғары мектебі. -2006.-№1.96-99 б.

9 ТашеноваА. Сын тұрғысынан ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту //Білім-Образование .-2006. -№2.15-18 б.

10 Тілдік тұлға қалыптастыруда сын тұрғысынан ойлаудың маңызы //Білім-Образование.-2007.-№5.12-23 б.

11 Айғабылов Н. Бастауыш сынып оқушыларының ақыл-ой белсенділігін арттыру. - Алматы, 1970 ж.

12 Жәркенов М. Әдебиет пәнін өмірмен байланыстыра оқыту. - Алматы, 1984 ж.

13 Занков Л.В. Избранные педагогические труды. - М.,“ Педагогика”, 1990 г.

14 Занков Л.В. Индивидуальные варианты развития младших школьников. //Под редакцией Занкова Л.В., Зверева М.В. Педагогика, 1973 ж.

15 Кәтенбаев Б.Ш. Тіл ұстарту жұмыстары бойынша методикалық нұсқаулар. - Алматы, 1991 ж.

16 Львов М.Р. Методика развития речи младших школьников. -М., 1985г.

17 Мали Л.Д. Методика обучения младших школьников основным видом творческих работ на уроках чтения ( 2- класс) Автореф. дисс. канд. пед. наук. М., 1985 г.

18 Маркова А.К. Психологические критерий эффективности учебного процесса. Вопросы психологий № 4, 1977 г.

19 Сабыров Т. Оқушылардың оқу белсеңділігін арттыру жолдары. А., Мектеп, 1978 ж.

20 Аймағамбетова К.А. Бастауыш сыныптарда ана тілін оқытудың теориялық негіздері. – Алматы: Балауса, 2003. – 111-118 бет.

21 Қазақстан Республикасы Білім туралы заңнамасы. Заң актілерінің жиынтығы. Алматы. «ЮРИСТ», 2008. 216-б.

22 Селевко Г.К. Современные образовательные технологии. Учебное пособие. М., «Народное образование», 1998. 256-б.

23 Кларин М.В. Инновационные модели обучение в зарубежных педагогических поисках. Москва. «Арена», 1994. 22-б.

24 Н.А. Оразахынова «Сатылай кешенді талдау» технологиясының ғылыми-әдістемелік негіздері. Алматы. «Даир». 2007.289-б.

25 Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. Астана. 2006.

26 Сманов Б. Қазақ әдебиеті (әдістемелік нұсқау). Алматы. «Мектеп», 2003.

27 Жұмажанова Т. Әдебиетті оқыту әдістемесі. Алматы. «Білім», 2009.

28 Беркімбаева Ш. А. Құсайынов, А.Рысбаева, М.Бұлақбаева. жоғары мектеп педагогикасы. 2009. 18-19-б.

29 Ильина Т.И. Педагогика. Алматы. «Мектеп», 1977. 187-189-б.

30 Саменова С. Сын негізді аталымдардың танымдық сипаты Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2010.-№ 8. 83-88-б.

31 Егеубайұлы А. Білім технологиялары – оқу-тәрбие үрдісінде. Қазақстан мектебі. – 2010. – №12. 14-17-б.

32 Қалапбергенова Б. Инновациялық технологияларды тиімді қолдану тәсілдері. Қазақстан мектебі. – 2010.-№ 9 53-55-б.

33 Закиров Ғ. Жаңа технология – сапалы білім негізі. Қазақстан мектебі. – 2010. – №3 26-27-б.

34 Ысқақова С. Сыни ойлауға жетелеу. Қазақстан мектебі. – 2010. – №3 39-40-б.

35 Темірханова Р.Е. Сын тұрғысынан ойлау сабағын өткізу тәжірибемнен. Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2009. – №5 36-40-б.

36 Әлімов А. Жазу туралы эссе: «Қобыра болған ойларым...». Голос и видение. – 2006.- №1 6-9-б.

37 Ізбасарова Ж. Жазудың бір сыры қойын дәптерде. Голос и видение. – 2006.- №1 11-12-б.

38 Абдраманова Г. Әдебиет сабағында оқу арқылы қалай қызықтыруға болады? Голос и видение. – 2006.- №1 16-18-б.

39 Мусаева Ж. Поэзиялық шығармалар арқылы оқушылардың өзіндік ұстанымын қалыптастыру. Голос и видение. – 2006.- №4 18-22-б.

40Тихонова Н. Создание ситуации успеха на уроках и во внеурочное время. Голос и видение. – 2006.- №4 25-29-б.

41 Смағұлова Ғ. Жоба және оқушының өзіндік іс -әрекеті. Голос и видение. – 2006.- №8 16-19-б.

42 Қоңыратбаев Ә. Әдебиетті оқыту методикасы. – Алматы « Мектеп», 1966.

43 Көшімбаев А. Қазақ әдебиетін оқыту методикасы.- Алматы «Мектеп», 1969.

44 Бітібева Қ. Қазіргі кезең әдебиетін тереңдетіп оқыту.- Семей «Үш биік», 2007.

45 «Жалпы білім беретін мектептере қазақ тілі мен әдебиетін оқытудың өзекті мәселелері» - халықаралық ғылыми практикалық конференция материалдарының жинағы. 09.10.12. 2009 ж., Алматы қаласы.

45. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстаннның жаңа мүмкіндіктері» Қазақстан халқына Жолдауы. Астана. 2010.

Мазмұны

Алғысөз........................................................................................................................3

Оқыту үдерісінде сын тұрғысынан ойлау технологиясын қолданудың ғылыми-теориялық негізі..........................................................................................................5

Сын тұрғысынан ойлау технологиясының ерекшелігі..........................................15

Сын тұрғысынан ойлау технологиясының стратегияларына шолу......................21

Сын тұрғысынан ойлау жобасын қолданып қазақ әдебиеті сабағын өткізу үлгілері........................................................................................................................24

Қорытынды ................................................................................................................46

Әдебиеттер тізімі......................................................................................................48

52