МУНИЦИПАЛЬНОЕ КАЗЕННОЕ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ
«СРЕДНЯЯ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ ШКОЛА №24 ИМ. П.И. ТАМБИЕВА»
ГОРОДСКОГО ОКРУГА НАЛЬЧИК
КАБАРДИНО-БАЛКАРСКОЙ РЕСПУБЛИКИ
Пщымыгъупщэну ухуеймэ, зэплъэк1, ипэк1э ук1уэтэнумэ, блэк1ар зыщумыгъэгъупщэ.
(Проект лэжьыгъэ)
Хэзыгъэгъуазэ…………………………………………………………………2
1 1ыхьэ………………………………………………………………………..3-4
2 1ыхьэ ……………………………………………………………………….5-8
К1эух псалъэ…………………………………………………………………...9-10
Къэдгъэсэбэпа литературэр……………………………………………………………………..11
Хэзыгъэгъуазэ
Зытепсэлъыхьыпхъэр, мыхьэнэшхуэ зи1эр.
Тхыдэм зыпхуегъэхъуэжынукъым. ЦIыхум пэжыр ящIэн хуейщ. Абы хуейщ ди къэкIуэнури. Аращ дэ нобэ псори зэрыщытам хуэдэу къэтIуэтэжыну дыщIыхэтыр. Ди адэжьхэм, абыхэм я адэжхэм, ди хэкужьым, ди лъэпкъым я нэгу щIэкIа псори утыку къилъхьапхъэщ, дяпэкIэ апхуэдэ гуIэгъуэ къэмыхъужын, лъэпкъхэр зэпэщIэмыувэн, зэрыIыгъын, зэрылъытэн папщIэ дэ къыдгурыIуэн хуейщ урыс народыр зэрымыкъуаншэр, абы лажьэ зэримыIэр. Псори къызыпкърыкIар урыс пащтыхьымрэ абы и генерал гущIэгъуншэхэмрэщ. Мис абыхэм дегупсысу мамырыгъэр ди щIыналъэм зэрыщытхъумэн, зэкъуэтыныгъэ зэрыщыдгъэIэн хуейхэм яужь дитыпхъэщ. Ар дэтхэнэ зы адыгэми ди къалэн нэхъыщхьэщи, тхузэфIэкIын Тхьэм ищI. Алыхьым апхуэдэ гузэвэгъуэ лъэпкъми, лъахэми, цIыхуми димыгъэлъагъукIэ!
Мурадыр:
Кавказ зауэм адыгэ лъэпкъым къыхуихьа гуауэшхуэм, тхьэмыщкIагъэм, къулейсызыгъэм щIэблэр щыгъуазэу дыщытын.
«ИстамбылакIуэ, е Дуней псом къыщыхъуа мыгъуагъэхэм я нэхъ дыдж», - псалъэхэм я мыхьэнэр зэхэщIэн.
Проектым и къалэнхэр:
И хэкумрэ и лъэпкъымрэ, сыт хуэдиз бэлыхь хэмытами, а т1ум я къэк1уэныр зэрыдахэр, гъащ1э нэху къазэрыпэплъэр и ф1эщ зэрыхъур къэ1уэтэн.
1 1ыхьэр.
Адыгэхэм теухуауэ ц1ыху ц1эры1уэхэм жа1ахэр.
1. «Дуней псом нэхъ хахуэ дыдэу тет лъэпкъхэм ящыщщ шэрджэсхэр»
Ф. Канитц
2. «Адыгэхэм нэхъ лъэпкъышхуэрэ нэхъ лъэщрэ искъым Кавказым»
О. Маркграф.
3. «Адыгэхэм къапэлъэщын щыIэнутэкъым, зэгурыIуэрэ зы дзэпщым и унафэм щIэуватэмэ»
И. Барбаро.
4. «Зэман блэкIам дерс къыхэзымых лъэпкъым и къэкIуэнур блэкIащ»
Бейтыгъуэн С.
5. Я къуэш хэкIуэдахэм я хьэдэхэр адыгэхэм зауэ губгъуэм зэи къранэкъым. Дунейм ехыжа я Iыхьлыхэр хыфIадзэ нэхърэ, бийр къытекIуэмэ нэхъ къащтэу, хьэдэхэр иратыжыну лъэIуакIуэ урысхэм деж къокIуэ ахэр. Зэгуэрым Раевский генералым: «Сэ хэкIуэдахэм сезауэкъым»,- жиIэри яритыжат зи псэ зыта я лъэпкъэгъухэри, «Зауэм ухэкIуэдэну уи натIэмэ, ущIэзылъхьэжын уимыIэу Тхьэм укъимыгъанэкIэ» жаIэри фIыщIэ къыхуащIащ.
Головин Иван
6. КъухьэпIэ адыгэхэр езы Урысейр къызэрыунэхурэ лIэщIыгъуэ бжыгъэу блэкIам нэхърэ нэхъыбэкIэ щхьэхуиту псэуахэщ. Иджыри пасэрей алыджхэм я деж ущрохьэлIэ «керкезхэм», адыгэ-шэрджэсхэм, ятеухуа хъыбархэм. Абы лъандэрэ дэкIа илъэс мин бжыгъэхэм я кIыхьагъкIэ адыгэхэм зэрыпхъуакIуэ куэд къебгъэрыкIуащ, ауэ тIэкIу ягъэпIейтея фIэкIа, я хуитыныгъэр IэщIахыфакъым. А псом ищIыIу бийр Хэкум къизэрыхьми, куэд дэмыкIыу зэрикIыжыр, езы адыгэхэр зэрыхуейм хуэдэу ящI щыпсэужу, ягу къызэрихьэ щIыкIэу
я Iуэху щыдагъэкIыжу щIыналъэр къазэрыхуэнэр ялъагъу зэпыту псэуахэщ.
Абыхэми яIащ зэщIэхъееныгъэ инхэр, псалъэм папщIэ, шапсыгъхэм япщхэр трахури, нэгъэсыпауэ демократие зэхэтыкIэ яухуауэ щытащ. АрщхьэкIэ ар езыхэм я гукъыдэжкIэ къэхъуа Iуэхут. Хамэ унафэ, уеблэмэ диным тепщэ лъапIэу къахуигъэув тырку сулътIаным къыбгъэдэкIри хиубыдэу, адыгэхэм зэи къабыл ящIакъым. Урысейм и гугъу пщIымэ, гущIэгъум хуэхей дыдэ къару шынагъуэкIэ фIэкIа ар адыгэм зэрыпэлъэщын Iэмал щыIэтэкъым.
Тихомиров Лев
7. Адыгэ псоми хуэдэу, абазэхэхэм я деж гъэсэныгъэм и мыхьэнэр щыабрагъуэщ. ЩIалэ цIыкIухэр пасэ зэманым егъэлеяуэ ткIийуэ яIыгът, зауэлI щхьэмыгъазэ, унагъуэ зезыхьэфын лIы, зэхуэдэныгъэр щытепщэ Абазэхэ къэралым хуэфащэу, зи щхьэ пщIэ хуэзыщIыж хэкулI щхьэхуит къыхэкIын папщIэ.
Дьячков-Тарасов Александр
8.Шыр адыгэм и етIуанэ псэщ. Зы лъэныкъуэкIэ, адыгэм и шыр нэгъэсыпауэ зыхуей хуегъазэ, ауэ иригъащIэри уи нэгу къыпхущIэмыгъэхьэн защIэщ. Шыхэр зэрыцIыкIурэ зауэм щымышынэу, фоч уэ макъым имыгъащтэу, шууейм и макъыр къицIыхужу, и унафэм едаIуэу ягъасэ. Сыт щыгъуи укъегъэуIэбжь нетIэ зэхэзэрыхьауэ хъуакIуэу плъэгъуахэр напIэзыпIэм зейм къигъуэтыжарэ зауэ IэнатIэм Iухьэну хьэзыру къызэрагъэувым. ЗэрелIалIэшхуэ щымыIэу, псынщIэу уанэ зэрытралъхьэм, езыхэри зэрыIэкIуэлъакIуэм и фIыгъэкIэ, адыгэр европей шууейм елъытауэ, тIукIэ нэхъ псынщIэу мэшэс.
Лапинский Теофил
9. Адыгэхэр лъагъугъуафIэхэщ: я нэхъыбэр лъагэхэщ, къуданхэщ, плIабгъуэхэщ, бгырыпхым щIикъузэ я бгыр псыгъуэщ, уеблэмэ жьыхуегъэзэкI хъуахэми пшэру зы цIыху яхэту слъэгъуакъым. Я щхьэцыр кIэщIыбзэу щIащэ, иныкъуэхэм яупс. ЖьакIэхэр ящ, щIалэхэм – кIэщI дыдэу. НэхъыжьыIуэхэм нэхъ кIыхьу ягъэкI. Я нэкIу зэхэлъыкIэр гуакIуэщ, пэтIинэу закъуэтIакъуэххэщ яхэтыр. Нагъуэхэмрэ нащхъуэхэмрэ куэдщ, сырыхухэр мащIэ дыдэщ.
Дьячков-Тарасов Александр
2 1ыхьэр
«Лъэпкъым и гум телъ уIэгъэр зэманми имыгъэкIыжа»
Ищхъэрэ Кавказыр къэзэуныр пащтыхьым иригъэжьащ адыгэхэм я щIыгуу Тэрч Iуфэ и Iэгъуэблагъуэ МэздэгукIэ зэджэм деж, Урысейм и къалэбыдапIэ а щIыпIэм щыухуэнымкIэ.
ГуащIэу екIуэкIащ а зауэ лъыгъажэр. ЛъэныкъуитIымкIи хэщIыныгъэшхуэхэр щыIэт, адыгэ дзэпщ куэдми я щхьэр ягъэтIылъат адэжь Хэкум папщIэ.
Куэд мыщIэу Урысейр Къэбэрдей закъуэмкIэ зэрымыувыIэнур наIуэ мэхъу: зауэм и мафIэр ирадзащ Псыжьрэ Инжыджхэмрэ дэс адыгэхэми, КIахэ (иджырей Адыгей) адыгэхэми. 1787 гъэм генерал-аншеф Теккели зи унафэщI урысыдзэр Псыжь зэпрыкIри адыгэхэм ятеуащ. Урыс генералым адыгэ къуажэ 300-м щIигъу илъэсащ, Хэкум ирашащ мылъку зэмылIэужьыгъуэу гулъэ миниплIым щIигъу, мэкъур зы къамыгъанэу ягъэсащ. Мыхэр урыс генерал нэлатхэу Булгаков, Евдокимов, Засс, Ермолов сымэ, нэгъуэщI куэдми Адыгэ Хэкум цIыхугъэншагъэу щызэрахьэнум я пэщIэдзэ мащIэт…
1799 гъэм ехъулIэу Урысейм Куржыр (Грузиер) къарукIэ и империем хигъэхьащ. Абы къикIыр Адыгэ Хэкум и ипщэ лъэныкъуэри кIуапIэншэу зэхуэщIа хъуауэт.
19-нэ лIэщIыгъуэм ехъулIэу Къэбэрдей адыгэхэм ирагъэкIуэкIа зауэ хьэлъэхэм я къарур хуабжьу игъэмэщIащ, лIыфI куэдым, Хэкур яхъумэурэ, я гъащIэр ятащ, лажьэ зимыIэ цIыху куэд хэкIуэдащ. Ауэ пащтыхьыр зэрыгугъауэ Къэбэрдейр хуэубыдакъым. Илъэс 25-кIэ Урысейр зыгъэкIэзыза зауэ гуащIэм аргуэру къэбэрдей адыгэхэр щызэуащ я Хэку яхъумэу.
1804 гъэм генерал Глазенап иригъэкIуэкIа зауэ гуащIэр къэбэрдей адыгэхэм дежкIэ хьэлъэ дыдэу щытащ. АпхуэдизкIэ а зауэм цIыху куэд хэкIуэдати, а щIыпIэм щежэх Хъумбылей псы цIыкIур тхьэмахуэкIэ лъым ириIауэ къэжащ. Абы щыгъуэращ адыгэхэм къадызекIуэ псалъэжь «Емынэм къелар Хъумбылейм ехьыж», - жыхуиIэр къыщежьар. ЗытражыIыкIари емынэ узым ерагъыу къыщIэхуа адыгэхэм къращIылIа зауэ гущIэгъуншэрщ.
Мин 300-м щIигъуу щыта къэбэрдей адыгэхэм щыщу 1764 гъэм щыщIэдзауэ 1817 гъэм нэс къэнэжар мин 35-рэ къудейт. 1825 гъэм къэбэрдеищIым къинэжа адыгэхэм икIэ дыдэу зыкъаIэтащ, ауэ ари генерал Ермолов зи унафэщI урысыдзэм лъы уэрым иригъэтхьэлащ. Зауэм и мафIэм хисхьащ зыми емыщхь къэбэрдей адыгэхэм я цивилизацэ дахэр.
Ауэ абы и ужькIи псэууэ къэна адыгэхэр зауэр лыгъэм хуэдэу гуащIэу здэкIуатэ псыжь адыгэхэм ядэIэпыкъуну кIуащ, и ныкъуэри Щамил и жьауэм щIэуващ.
Кавказ зауэр зэриухрэ тхыдэм елэжьхэм куэди ятхащ, куэди жаIащ. А зауэ гущIэгъуншэм адыгэ лъэпкъым лъапсэрыхыр къыхуигъэкIуащ, нэхъыбэр хэкIуэдащ, къелар зэбгрихури дуней псом трикъухьащ. А Кавказ зауэм къигъэщIа, ар щхьэусыгъуэ хуэхъуу, а зэман хьэлъэм къежьа IуэрыIуатэр куэд мэхъу.
Адыгэ лъэпкъым и нэгу щIэкIа Iуэхугъуэ, цIыкIуми инми блигъэкIакъым абы уэрэдрэ, гъыбзэрэ, хъыбаррэ, усэрэ хузэхимылъхьэу, псалъэжь къыхуимыгъанэу, ар лъэпкъым и тхыдэу и щIэблэм къыхуигъэнащ. Адыгэ лъэпкъыр дунейм къызэрытехьэрэ IуэрыIуатэу зэхилъхьам и ныкъуэр а Урыс-Кавказ зауэр щекIуэкIа илъэсищэм зэхилъхьауэ жыпIэ хъунущ. Ар къызыхэкIар а зауэр щекIуэкIа илъэсхэр адыгэм и гъащIэ нэхъ хьэлъэ дыдэу, гущIэгъуншэ дыдэу зэрыщытарщ.
Гъыбзэхэмрэ уэрэдхэмрэ ап хуэдизкIэ куэд мэхъури псоми я цIэр къыпхуимыIуэнкIэ хъунущ. Урыс-Кавказ зауэм джатэ ихакIэ и лъэпкъым и щхьэхуитыныгъэр псэемыблэжу зыхъумэжурэ зи щхьэр хэзылъхьа лIыхъужьхэм уэрэдрэ гъыбзэрэ хуиусурэ ахэр лъэпкъым зэи ящымыгъупщэжын ищIащ. А гъыбзэхэмрэ уэрэдхэмрэ зыхуауса лIыхъужьхэр куэд мэхъу.
Иджыри зы щапхъэ къэтхьынщ, адыгэхэм псэемыблэжу я Хэкур лъырэ джатэкIэ зэрахъумэжам теухуауэ.
Тенджыз ФIыцIэм и Iуфэ щIыналъэр урысыдзэм къазэурт, зауэр и гуащIэгъуэу екIуэкIырт, шапсыгъхэри яхуимыкIуэту къайзауэрт. Жыгыщхьэм ису урысыдзэм къезауэ шапсыгъ щIалэр къаплъэри, фочи имыIыгъыу, къезауэми ящымыщу икIи мышынэу зыгуэр ицIалэу щыс лIыр къилъэгъуащ. Абы ищIэр шапсыгъ щIалэм фIэгъэщIэгъуэн хъури, жыгыщхьэ защIэкIэ къакIуэурэ лIым и щIыбагъым къыдыхьэри ищIэм еплъащ. СурэтыщI Iэзэ Айвазовскэм зауэр зэрекIуэкIыр сурэту ищIыу арат. Айвазовскэм ищI сурэтыр и щIыбагъ къыдэува щIалэм ещхьыркъабзэт. Шапсыгъ щIалэр фочыпэкIэ сурэтыщIым и дамащхьэм теуIуэри къызэригъэплъэкIащ. «Уэ насып уиIэти, сэ сэщхьу уощI, армырамэ узукIынт, - жиIащ шапсыгъым. – Уэ, дауи, мыр пащтыхьым ебгъэлъагъунущ, уи сурэтым игъусэу ирелъагъу дэ шапсыгъхэм лъыр зэрыдгъажэр, - жиIэри и Iэ уIэгъэм къыпыж лъыр Айвазовскэм ищI сурэтым и кIапэм трикIащ. – ЖеIэ а уи пащтыхьым, зы шапсыгъ закъуэ дыкъимынэху, ди Хэкур зэрытхъумэжынур, - жиIэщ, жыгым дэжейри жыгыщхьэ защIэкIэ шапсыгъыдзэм яхыхьэжащ.
А лъыр зэрыкIэрылъу, а сурэтыр Айвэзовскэм и музей Ялътэ дэтым щIэлъщ. ЛIыгъэ зэрахьэу адэ Хэкужьыр джатэм лъыр къыпыжу яхъумэжурэ куэдым я псэ ятащ, я щхьэ ягъэтIылъащ, нэхъыбэр урысым екIун ямыдэу хамэ Хэкум Iэпхъуащ. Адыгэхэм езым яфIэфIу муслъымэн щIыналъэм Iэпхъуащ зэрыжаIэр пэжкъым. Дауи, нэгъуэщI Iэмал щамыгъуэтым я динэгъу лъэпкъхэм я деж Iэпхъуэмэ нэхъ къэзыщта адыгэхэм яхэтащ, ауэ ар Iэмалыншагъэм ирихулIауэ щытащ.
Дунейм теткъым псэущхьэ цIыху нэхърэ нэхъ бэшэч, истамбылакIуэхэм ятелъа бэлыхьыр, тхьэмыщкIагъэр, мэжэщIалIагъэр апхуэдизкIэ инщ, куэдщи, ноби уогъэщIагъуэ, уи гур къызэфIэмынэу укъеджэфыркъым абыхэм ятелъа къулейсызыгъэм, насыпыншагъэм теухуа тхыгъэхэм.
Куэдым зэратхыжымкIэ, кхъухьым щитIысхьэкIэ адыгэхэм хэку фIыуэ ялъагъур ягъеижырт, лъэгуажьэмыщхьэу т1ысырти, щIым ба хуащIыжырт. Урысыдзэм ягъэгужьеяуэ хы Iуфэм къыIуахуэхэм, кхъухьхэм ежьэурэ, гъуэмылэ тIэкIури яухырти, мэжэщIалIэу къызэхэнэрт, бжьыхьэ, щIымахуэ щIыIэм хуэфащэ щыгъын зимыIэр куэдти, щIыIэм иук1ырт, сымаджэ зэтехъуэрт.
Урыс офицер гуэрым, зауэм хэтам, и нэкIэ илъэгъуахэр мыпхуэдэу итхыжауэ щытащ: «Си нэгум къыщIэнащ, щхьэфэцыр зыгъэтэдж теплъэгъуэхэр: сабийхэм, цIыхубзхэм, лIыжь – фызыжьхэм я хьэдэхэр икъухьат, я нэхъыбэр хьэхэм зэхафыщIат, узымрэ мэжэщIалIагъэмрэ апхуэдизкIэ къарууншэ ищIати, псэууэ хьэ ныбэнэщIхэм зэрызрамыгъэшхыным иужь итт, псэухэр лIахэм егупсысыну е щIалъхьэну хунэсыртэкъым. Езыхэми къапэплъэр щIагъуэтэкъым.
Адыгэ тхьэмыщкIэхэр хым зэрызэпрысыкIым сыт хуэдиз бэлыхь пыщIат! Япэрауэ, кхъухьхэр зейхэм уаситху Iахырт, цIыху 30 фIэкIа зэрымыхуэм 100, 150-рэ ирагъэтIысхьэрт, куэд къалэжьын папщIэ. Апхуэдизыр хуэмышэчу щIилъафэ кхъухьхэри мащIэтэкъым, цIыхур куэдыщэти, матросхэм зекIуапIэ ямыгъуэту ц1ыхухэм я гущ1ы1ум къыщак1ухьырт; цIыху Iувым хьэуар яхурикъуртэкъым, бэуапIэ ягъуэтыртэкъыми, куэдыр сымаджэ хъурт, зы тIэкIунитIэ сымаджэу къащIамэ, тенджызым хадзэрт.
Тыркум нэса нэужьи, адыгэхэм я Iуэхухэр зыкIи нэхъыфI хъуакъым, уеблэмэ нэхъыкIэ хъуащ. Тыркум и лIыкIуэхэм къызэрагъэгугъа жэнэт псэукIэм, гъащIэ дахэм и пIэкIэ ажал, къулейсызыгъэ, мэжэщIалIагъэ ягъуэтащ. Абы къыхэкIыуи лIэм я бжыгъэр куэдк1э нэхъыбэ хъуащ. Уи гур мыкъутэу къэнэнутэкъым адыгэхэм уаIуплъэмэ.
Адыгэхэм ящыщу лIэр апхуэдизкIэ куэдти, хьэдэхэр щIамылъхьэж хъуат, щIакхъуэ къызэрыратыр цIыху бжыгъэти, лIахэр пщыIэ зэрагъапэщахэм къыщIахыртэкъым, псэухэмрэ хьэдэхэмрэ зэхэлът.
ЗыдэкIуа щIыпIэхэм, адыгэхэм, Iэмал зэриIэкIэ, щIыпIэ нэхъ дыджхэр, зыгуэри къызыдэмыкIхэр, псы здэщымыIэхэр, мывалъэ щIыпIэхэр псэупIэ хуащIащ. А гугъуехьхэми адыгэ куэд ихьащ.
А зэманым Тырку пащтыхьыгъуэр езыр инти, адыгэхэр зэбгридзауэ щытащ: Сириеми, Иорданиеми, Ливанми, Полистинэми, Балканми, Крит хытIыгуми икIи нэгъуэщI щIыпIэхэми хигуэшащ. Адыгэхэр зы гупу, зы къарууэ щымытын папщIэ ямыщIа къагъэнакъым.
К1эух псалъэ.
ЦIыхум ищIэж и тхыдэм Кавказ зауэм нэхърэ нэхъ кIыхь, нэхъ гущIэгъуншэ лъыгъажэрэ лъапсэрых зауэрэ щыIауэ къэгъуэтыгъуейщ. А зауэжьыр илъэсищэкIэ екIуэкIауэ ялъытэр.
Тхыдэм мы зауэр зэрыхэтыр Кавказ зауэущ. Ауэ и Хэкурэ и щхьэ хуитыныгъэрэ ихъумэжу зэуар, зи Хэкури зэрапхъуэу, лъэпкъкIи кIуэдыпIэ ихуар зэры- Кавказу нэхъ лъэпкъ ину, лъэщу щыта адыгэхэращ.
Адыгэ лъэпкъым и дежкIэ гъэунэхуныгъэ хьэлъэу, кIыхьу, гугъуу уващ Кавказ зауэмрэ истамбылакIуэмрэ. Бгырысхэм насыпыншагъэшхуэ, хэщIыныгъэ ин къыхуэзыхьа Кавказ зауэм игъэунэхъупар, зи лъапсэ ирихар адыгэхэрщ
Илъэс пщIы бжыгъэ куэд текIыжащ Кавказ зауэжьыр зэриухрэ, адыгэхэр я Хэкум зэрырахурэ. Адыгэу я Хэкум къинэжар иджы зэрынохьэс мин щиблым.
Адыгэхэр хамэ къэралхэм куэдкIэ щынэхъыбэщ, ахэр ярысщ къэрал 50-м нэблагъэм.
Адыгэхэр сыт хуэдэ къэрал къимыхутами, а лъэпкъ зыхэсхэм я конституцэр, хабзэхэр Iэдэбу ягъэзащIэу ядэпсэуащ, икIи ядопсэу, зэралъэкIкIэ захъумэж, щытхъушхуэ яIэщ, пщIэ къыхуащI, лэжьакIуэшхуэхэщ, тхьэмыщкIэ зыхужыпIэ хъун къызыхагъахуэкъым, хуабжьу зэдэIэпыкъуу зэрыIыгъхэщ.
Ауэ зэманыр кIуатэ пэтми, адыгэхэр къалэхэм нэхъыбэу дэс пэтми, нэхъ ину къащхьэщохьэ зыхэс лъэпкъхэм хэшыпсыхьыжын шынагъуэр. Ар дэтхэнэ хэхэсми и бжэщхьэIу тет насыпыншагъэщ: сыт хуэдиз мылъку уимыIэми, сыт хуэдэ IэнатIэ умыIыгъми, ухуиткъым уи паспортым уи лъэпкъыцIэ иптхэну, уи анэдэлъхубзэкIэ уеджэну, абыкIэ уи Iуэху тхылъ зебгъэкIуэн, нэгъуэщI куэдми.
- Зауэм и кIэр хьэдагъэщ, - жаIэ адыгэхэм Кавказ зауэм и кIэр дилъэпкъым дежкIэ хьэдагъэ мыухыжт, а зауэм адыгэ лъэпкъым къулейсызыгъэу, гуIэгъуэу, насыпыншагъэу, нэщхъеягъуэу къахуихьам хуэдиз къэзыхьа зауэ дунейм къытехъуауэ жыIэгъуейщ. . Адыгэхэм хуэдэу лей къызылъыса лъэпкъ щыIэу фIэщхъугъуейщ. Псори фIыуэ дыщыгъуазэщ адыгэхэм я щIыналъэр, къызыщалъхуа Кавказыр фIы дыдэу ялъагъуу зэрыщытам. Абы и щыхьэтщ адыгэ мин Iэджэм я гъащIэр я щIыпIэм, я щхьэхуитыныгъэм щхьэкIэ зэратар. Дунейм теткъым псэущхьэ цIыху нэхърэ нэхъ бэшэч, истамбылакIуэхэм ятелъа бэлыхьыр, тхьэмыщкIагъэр, мэжэщIалIагъэр апхуэдизкIэ инщ, куэдщи, ноби уогъэщIагъуэ, уи гур къызэфIэмынэу укъеджэфыркъым абыхэм ятелъа къулейсызыгъэм, насыпыншагъэм теухуа тхыгъэхэм. Сыт хуэдиз бэлыхь ямышэчами, сыт хуэдиз гугъуехь ятемылъами, адыгэхэр Iэщ зехуэнкIэ, шы гъэхъункIэ, Iэщэ-фащэ, дыжьын, дыщэхэкI, уанэ, щыгъын гъэхьэзырынкIэ, щIым елэжьынкIэ, хабзэкIэ, нэмыскIэ, хьэщIагъэкIэ, лIыхъужьыгъэкIэ, цIыху гъэсэкIэкIэ лъэпкъ куэдым
япеуэфынут. Ноби Тыркуми, Сириеми, Иорданиеми, Израилми, нэгъуэщI къэралхэми щыпсэу адыгэхэр я лэжьыгъэкIи, я пэжыгъэкIи, я гъэсэныгъэкIи, я зыужьыныгъэкIи зыхэс лъэпкъхэм къакIэрыхуркъым.
Адыгэ лъэпкъхэм я фэеплъ махуэм къалэн къытщещ1 ар дигу илъ зэпыту щытын хуейуэ. А зы махуэм ф1эк1 дигу щ1ыхэщ1ын махуэ дремылъагъуж дяпэк1э-аращ дэтхэнэ адыгэми и хъуэпсап1эр. Нэгъуэщ1 плъап1э ди1экъым дэ-ди лъэпкъым нэхъри зиужьауэ, и щ1ыхьыр ину, мелуан бжыгъэк1э дунейм текъухьа хъуа адыгэхэм я вагъуэр уафэ бзыгъэм щылыд зэпыту тлъагъун ф1эк1.
Къэдгъэсэбэпа литературэр:
1. Тройно Ф.П. Кавказская война и судьбы горских народов // Кавказская война: уроки истории и современность. Краснодар, 1995.
2. Блиев М.М., Дегоев В.В. Кавказская война. М., 1997.
3.История народов Северного Кавказа с древнейших времен до конца XVIII века. М. 1988.
4. Кавказская война: события, факты, уроки материалы
международной научной конференции.
(г. Нальчик 15–19 октября 2014 г.)Нальчик ▪ 2014
5. Кабардино-Балкарская правда. 21.05.2008г.
