Сорғыш құрттар. Даму циклы және иелерін алмастыруы.

Пән: Биология Пән мұғалімі: Сынып: 7 Сабақ: 14 Күні: 18.10.16

Сабақтың

тақырыбы:

Сорғыш құрттар. Даму циклы және иелерін алмастыруы.

Сілтеме:

Биология 7 сыныпқа арналған оқулық, Электронды оқулық, Ғаламтордан алынған материалдар.

Жалпы мақсаты:

Сорғыш құрттар, олардың даму циклы және иелерін алмастыруы туралы толық мәлімет қалыптастырады.

Оқу нәтижелері:

Оқушылар білуге тиіс:

- Сорғыш құрттардың өкілдерін;

- Бауырсорғыштың тіршілігі мен құрылысын;

- Даму циклын; -Басқа құрттардан ажырата білу.

Дереккөздер:

Мұғалімге арналған нұсқаулық. Биология. Жалпы білім беретін мектептің 7 сыныбына арналған оқулық./Қ.Қайым, Р.Сәтімбеков, Ә.Әметов, Ж.Қожантаева.Алматы «Атамұра», 2012/ Биология жұмыс дәптері. Биология оқыту әдістемесі.

Сабақтың кезеңдері

Блум таксономиясы

Модуль

Мұғалімнің іс-әрекеті

Оқушылардың іс-әрекеті

Уақыты

І. Қызығушылықты ояту.

Білу.

Түсіну

СТО

ТжДБо

ОЖТ

1. «Екі шындық, бір өтірік» тренингі арқылы ынтымақтастық орта қалыптастыру.

2.«Сипаттау» арқылы құрттардың сипаттамасын бергізу.

3. Жеке, жұппен жұмыс түрі

1.«Екі шындық, бір өтірік» бір-бірден екі өтірік, бір шындық айтады.

2.Жалпақ таспа құрттарды сипаттайды.

3.Жеке, жұппен жұмыс түрі.

1мин

2мин

2мин

ІІ. Мағынаны ажырату

Қолдану.

Талдау

ТжДБо

ОЖТ

1. Бағыт беру /тапсырма бойынша/

1. Сиыр цепені жайлы не білесіңдер?
2. Ол қандай жерлерде тіршілік етеді?
3. Оның дене бөліктерін атаңдар?
4. Сиыр цепенінің дене ұзындығы қанша?
5. Олар қалай көбейеді?
6. Денесінен тәулігіне қанша жұмыртқа шығарылады?
2. Тест тапсырмасы

1.Жалпақ құрттар типіне жататын жәндіктерге қандай белгілер тән? А. Екі жақты симметриялы  

В. Радиальды симметриялы С. Екі қабатты жануар  

Д. Целомды жануар

2.  Жалпақ құрттар типінің ішекқуыстылардан ерекшелігі неде?

А. Көп жасушалы жануарлар;     В. Жасушалары жіктелген; С. Үш қабатты;       Д. Екі қабатты.

3. Жалпақ құрттарды қандай кластарға бөледі?

А. Кірпікшелі, буылтық;       В. Сорғыштар, жұмыр, буылтық; С. Таспа құрттар, аз қылтанды, сүліктер; Д. Кірпікшелі, сорғыштар, таспа;

4. Ақ сұламаның дернәсілі қалай аталады?

А. Сірқабық;      В. Итшабақ;      С.Піллә;     Д.Имаго.

5. Жалпақ құрттар типіндегі ағзаларда қантарату, тынысалу жүйесі бола ма?   

А. Болады;  В. Болмайды;  С. Дұрыс жауап жоқ;          Д. Бәріде.

6. Жалпақ құрттар типіндегі ағзалар қалай тыныс алады?

А. Өкпесімен;    В. Тыныс алу жүйесімен;    

С. Желбезекпен;     Д. Бүкіл денесімен.

7. Кірпікшелі құрттар класының өкілі?

А. Бауырсорғыш;   В. Ақ сұлама;   С. Сиыр цепені;       Д. Сүлік.

8.  Алғаш жалпақ құрттарда пайда болған  жүйе?

А) Ас қорыту   В) Қан тарату   С) Тыныс алу   

Д) Зәр шығару

9. Эктодерма мен энтодерманың аралығындағы аралық жасушалық қабат?

А. Мезодерма;    В. Сірқабық; С. Піллә;   Д. Эктодерма.

10. Паразит құрттарды зерттейтін сала?

А) Палеонтология    В) Протозоология   

С) Гельминтология Д) Микология

Жауаптары: 1-А; 2-С; 3-Д; 4-С; 5-В; 6-Д; 7-В; 8-А;

9-А; 10-С

Терминдік сөздік: (анықтама)

Сорғыш құрт

Бауырсорғыш

Гермафродит

Сірқабық

Жауаптары:

Сорғыш құрт-сорғыштарымен қоректік денеге жабысып, бұлшықетті жұтқыншағының сору қимылы арқылы сорады.

Бауырсорғыш –негізгі иесінің бауырындағы өт жолында сорғыштарымен бекініп, өтпен қоректенеді.

Гермафродит – қосжынысты.

Сірқабық – қабат, қорғаныш және тірек қызметін атқарады.

4.Тақырыпқа шығу:

Слаид көрсету.

Мақсат қою.

5.Мәтінмен жұмыс:

Оқулықтан 42 тақырыптың 186 бетін оқып.

«Инсерт» әдісі бойынша ақпаратпен танысу /слайдпен түсіндіріп өту/. Жекелей, жұппен жұмыс. Топтар арасында ойларыңды ортаға ұсын.

1.Суретке қарап, бауырсорғыштың даму циклін түсіндір.

Дене пішіні жапырақ тәрізді, ұзындығы 1 мм-ден 5 см-ге дейін, араларында 1,5 м-ге жететін түрлері де бар. Денесінің алдыңғы жағында (ауыз) және құрсақ бөлімінде (құрсақ) бір-бірден сорғыштары бар, кластың аты осыған байланысты қойылған. Осы сорғыштары арқылы олар иесінің денесіне бекінеді. Сорыштардың сыртын тегумент (эпителийге сәйкес) қаптап жатады, кірпікшелері болмайды. Денесінің алдыңғы жағындағы аузы эктодермальды жұтқыншаққа, ол жіңішке өңешке жалғасады. Ортаңғы ішек өңештен басталып, артқа қарай созылып, тұйықталған екі тармақтан құралады. Зәр шығару жүйесі – протонефридиялы. Денесінің ортасында не бүйірінде негізгі түтіктер орналасқан. Олар дененің артқы жағындағы қуыққа, ал ол зәр шығару тесігімен сыртқа ашылады. Тыныс алу және қан айналым жүйелері болмайды. Жүйке жүйесі жұп ми ганглияларынан тұрады. Одан денесінің алдыңғы жағы мен ауыз сорғышына және артқы бөліміне қарай үш жұп ұзына бойы жүйке бағаналары тарайды. Сезім мүшелері өте нашар дамыған. Жыныс жүйесі гермафродитті, жақсы дамыған. Аталық жыныс жүйесі тарамдалған екі тұқым бездерінен тұрады. Олардан қос тұқым жолы шығып, кейін олар қосылып, тұқым қапшығына айналады да, тұқым шығарғыш түтікпен шағылыс мүшесіне жалғасады. Аналық жыныс безі – біреу. Одан шығатын жұмыртқа жолы кеңейіп кішкене қапшыққа – оотипке (Мелис денешігіне) айналады. Дененің екі бүйірінде сарыауыз бездері орналасқан, олар оотипке жалғасады. Оотиптен жыныс клоакасына ашылатын – жұмыртқаға толы жатын басталады. Ары қарай даму үшін жұмыртқа суға түсуі керек. Олардың судағы жұмыртқасынан кірпікшелі дернәсілдер – мирацидий шығады. Әрі қарай дамуы үшін олар аралық иесінің (ұлудың) денесіне өтеді. Бұдан соң, мирацидий кірпікшелерін тастап, қозғалмайтын спороцистаға айналады. Оның денесіндегі партеногенетик. жұмыртқалары бөлініп, келесі ұрпақ – редия пайда болады. Соның ішінде гермафродитті дарабастың дернәсілі – церкарий дамиды. Редиядан шыққан церкарий екінші аралық иесінің (балықтардың, бақалардың, су жәндіктерінің) денесіне еніп, циста түзіп, метацеркарийге айналады. Омыртқалы жануарлар сол екінші аралық иені жейтін болса, метацеркарий оның ішегіндегі қабырғасынан босап, гермафродитті дарабасқа айналып, дамуын аяқтайды. Сорғыштар – адам мен жануарларда трематодоз ауруының қоздырғыштары болып саналады. Мысалы, бауыр сорғыш – мүйізді ірі қара малдар мен қойлардың және адамның бауырында паразиттік тіршілік етеді.

Мәтінмен жұмыс.

Бұл класқа жататын жәндіктер паразиттік жолмен өмір сүреді. Дене пішіні жалпақ, жапырақ тәрізді. Қоректік денеге сорғыштарымен жабысады. Екі сорғышы болады: біреуі – аузында, екіншісі – бауырында. Осы сорғыштармен қоректік денеге жабысып, бұлшықетті жұтқыншағының сору қимылы арқылы қорегін сорады. Бұлар сондықтан сорғыш құрт деп аталған. Сорғыш құрттың денесінде кірпікшелер болмайды. Негізгі иесінің бауырындағы өт жолында сорғыштарымен бекініп, өтпен қоректенеді. Сондықтан бауырсорғыш деп те аталады. Кірпікше тек дернәсілдерінде ғана болады. Қоректік зат қалдығын шығаратын өзек болмағандықтан, оны аузынан сыртқа шығарады. Көзі де жоқ. Тіршілік әрекеттерінің даму айналымы өте күрделі.

Бауырсорғыш – гермафродит жәндік. Демек бір ағзада аталық та, аналық та жыныс жасушасы болады. Ұрықтанған жұмыртқа бауырдың қантамырлары арқылы ішекке түсіп, одан нәжіспен бірге сыртқа шығады. Жұмыртқаның бірден суға түсуі де, түспеуі де мүмкін. Суға түспегендері одан әрі дами алмайды. Ал суға түскендерінің денесін кірпікшелер қаптап, суда жүзетін дернәсілдерге айналады. Ондай дернәсілдер аралық иесі – кішкене тоспаұлудың денесіне түсе қалса, одан әрі дамып, көбейеді де, келесі ұрпақ үшін тағы бірнеше дернәсілдерге айналады. Ол дернәсілдер тоспаұлу денесінен суға түсіп, құйрықты дернәсілге айналады. Сөйтіп жұмыртқаның құйрықты дернәсілге айналуы 2,5-3 айға созылады. Дернәсілдер бұдан соң құйрығын түсіріп, өсімдік сабағына жабысады. Денесін сірқабақ қаптап, қозғалмайтын күйге, цистаға айналады. Мал су ішкенде немесе су тартылған жердегі циста жабысқан өсімдікпен қоректенсе, циста ішекте жарылып, одан жас бауырсорғыш жетіледі. Ол қантамырлар арқылы – бауырға, одан өт жолына өтеді. Сөйтіп ересек бауырсорғыш көбею барысында екі иеде өмір сүреді. Ол негізгі иесі – мал, үй хайуанаттары, т.б., кейде адам да, аралық иесі – кіші тоспаұлу денесінде тіршілік етеді.

4. Тапсырманы орындайды.

5 мин

10 мин

10 мин

ІІІ. Ой-толғаныс

Жинақтау,

Бағалау

ОЖЕСОжО

СТО

ОүБжОБ

1. Жеке және жұппен жұмыс. Биологиялық диктант.

1.Сорғыш құрттардың екі сорғышы болады: біреуі - ........., екіншісі- ......... .

2. Негізгі иесінің бауырындағы .. ...... сорғыштарымен бекініп, ....... қоректенеді.. 3.Кірпікше тек ........... ғана болады. 4. Бауырсорғыш- ............. жәндік.

5.Бауырсорғыштың негізгі иесі- ...... , .... ....... , ...... , аралық иесі- ......... .

Жауаптары: аузында, бауырында; өт жолында, өтпен; дернәсілінде; гермафродит; мал, үй хайуанаттары, адам, тоспаұлу.

3) Анаграмма

1.б у р а ы ғ о р ы ш с – бауырсорғыш

2. г е м р а ф р о т и д – гермафродит

3. қ т а р ұ р т – құрттар

4. л ч и и к н а- личинка

5. г м е л ь и н о л о т и я г - гельминтология

ә) Венн диаграммасы

4.Қорытындылау. Сонымен, Алдыңызға қойған мақсатқа мақсатына жеттіңіз бе?

«Не ұнады (ұнамады)?», «Нені білдім (білмедім)?», «Маған әлі нені үйрену керек?»

Оқушыларға сабаққа қатысқаны үшін алғыс айту.

5.Бағалау. Мұғалім оқушыларының бағалары бойынша өз пікірін айтады

5. Дәптерлеріне орындап, бір-бірін тексеріп, бағалау критерийі бойынша бағалайды.

6. Сабақ пен оның мақсатына жеткені немесе жетпегені жайлы оқушылардың жауаптары.

«Не ұнады (ұнамады)?», «Нені білдім (білмедім)?», «Маған әлі нені үйрену керек?» сұрақтарға өз пікірлерін, жауаптарын жазады.

7. Сонымен, Алдыңызға қойған мақсатқа мақсатына жеттіңіз бе?

«Не ұнады (ұнамады)?», «Нені білдім (білмедім)?», «Маған әлі нені үйрену керек?»

Оқушыларға сабаққа қатысқаны үшін алғыс айту.

5 мин

2 мин

3 мин

3 мин

Үй жұмысы

Сорғыш құрттардың түрлері жайлы презентация дайындау.

Күнделіктеріне бағаларын қойғызып, үй тапсырмасын жазады.

2 мин