Жұмыр құрттар типіне жататын жәндіктердің негізгі ерекшеліктері

Сабақтың тақырыбы:

§ 43 Жұмыр құрттар типіне жаттаын жәндіктердің негізгі ерекшеліктері

Сабақтың мақсаты:

1. Көпжасушалылардың өкілі жұмыр құрттардың құрылым ерекшеліктерін, маңызын таныту;

2. Жұмыр құрттардың таралу жолдары, сақтық шаралары, пайда – зияны туралы алған білімін одан әрі қолданып, қосымша ақпарат көздері арқылы ізденіс дағдысын қалыптастыру;

3. Көпжасушалы жануарлар туралы алған білімдерін қолдану арқылы жұмыр құрттардың өкілдерін ажырата білуге үйрету;

Көрнекілігі: Тірек сызбалар, суреттер, кестелер

Сабақтың түрі: аралас сабақ

Сабақтың әдісі: Дәріс-сұхбат, өзіндік жұмыс, кітаппен жұмыс

Білемін+

Білгім келеді?

Үйрендім!

А) Суреттерге қарап, жануарларды ата және.

Сұлама денесінің көлденең кесіндісі

Ә) Кестеге жалпақ құрттар типі қандай кластарға бөлінетінін жаз және әрбір класқа тән ерекшеліктерді ірікте.

Кластары

Кірпікшелі құрттар

Сорғыш құрттар

Таспа құрттар

• Сорғыштары мен жабысып алатын қармақшасы жоқ.
• Даму айналымы күрделі, иелерін ауыстырып отырады.
• Сулы ортада тіршілік етеді, еркін жүзіп қимылдайды.
• Үлкендерінде сезім мүшелері дамыған.
• Денесі жапыраққа ұқсайды.
• Әдетте ауызында және құрсағында сорғыштары болады.
• Адамдар мен жануарларда паразиттік ееттеін эндопаразит жәндік болып табылдаы.
• Денесі кірпікшелі эпителий жасушаларымен қапталған.
• Ас қорыту мүшесі бар
• Денесі ұзын таспа тәрізді, дене мүшелеріне бөлінеді.
• Ас қорыту мүшесі болмайды.

Ә) Кестеге жалпақ құрттар типі қандай кластарға бөлінетінін жаз және әрбір класқа тән ерекшеліктерді ірікте.

Кластары

Кірпікшелі құрттар

1

3

4

8

9

Сорғыш құрттар

2

5

6

Таспа құрттар

7

10

11

• Сорғыштары мен жабысып алатын қармақшасы жоқ.
• Даму айналымы күрделі, иелерін ауыстырып отырады.
• Сулы ортада тіршілік етеді, еркін жүзіп қимылдайды.
• Үлкендерінде сезім мүшелері дамыған.
• Денесі жапыраққа ұқсайды.
• Әдетте ауызында және құрсағында сорғыштары болады.
• Адамдар мен жануарларда паразиттік ететін эндопаразит жәндік болып табылдаы.
• Денесі кірпікшелі эпителий жасушаларымен қапталған.
• Ас қорыту мүшесі бар
• Денесі ұзын таспа тәрізді, дене мүшелеріне бөлінеді.
• Ас қорыту мүшесі болмайды.

Жалпақ құрттар өкілі

Ақ сұлама

Паразиттік тіршілік етеді

Ас қорыту жүйесі

Бауырсорғыш

Сиыр цепені

көзшесі

гермафродит

Сорғышы бар

Кірпікшесі бар

Жалпақ құрттар өкілі

Паразиттік тіршілік етеді

Ақ сұлама

-

Ас қорыту жүйесі

Бауырсорғыш

+

Сиыр цепені

+

көзшесі

+

-

+

гермафродит

+

-

Сорғышы бар

-

Кірпікшесі бар

-

+

-

+

+

+

+

-

-

Жұмыр құрттар – денесі буылтықтарға бөлінбеген, шұбалыңқы, цилиндр пішінді немесе ұршыққа ұқсас жәндіктер. Олардың көлденең кесіндісі дөңгелек, денесі үш қабаттан тұрады. Көпшілігі дара жынысты. Жұмыр құрттар денесінің ішкі қабырғасы мен ішегінің аралығында түтік тәрізді қуыс болады. Денесінде қуыс алғаш пайда болғандықтан, олар алғашқы қуыстылар типі деп те аталған.

Жұмыр құрт денесі 3 қабаттан тұрады:

1.Бірінші ең сыртқы қабат- сірқабық.

2.Екінші ортаңғы қабат- гиподерма (тері астындағы қабат)

3. Үшінші ең астыңғы қабат- бірыңғай салалы бұлшықет қабаты.

Сірқабық - өлі ұлпа, сондықтан ағза денесінің өсуіне мүмкіндік бермейді, өзі өспейді.Жұмыр құрттар денесі өскен кезде, серпімді қалың қабат- сірқабықты сыпырып тастайды. Сірқабық кейіннен жаңаланып, қайта пайда болады. Жұмыр құрттардың сірқабық тастауы түлеу деп аталады. Түлеу жәндіктің уақытша өсуін қамтамасыз етеді. Өйткені денесі өскенде құрт тағы да түлей алады. Гиподерма (грекше «гипо»- астында, «дерма»- тері) қабаты сірқабықты астарлап жатады. Гиподерма астыңғы жағынан бірыңғай салалы бұлшықет қабатына қосылады.

Жұмыр құртардың денесі екі жақты симметриялы. Көпшілігі паразиттік жолмен тіршілік етеді. Денесі буылтықтарға бөлінбегендіктен, бұл типке жататын құрттар жұмыр құрттар деп аталған. Дүниежүзінде жұмыр құрттардың 20 мыңға жуық түрі тіршілік етеді. Бұлар бірнеше класқа бөлінеді.

Жұмыр құрттар класының өкілдері:

1.Құрсақкірпікшелі

2.Жұмыр құрттар

3.Зымырақтар

4.Қылқұрттар

5.Тікенбасты

Жұмыр құрттар

Адам аскаридасы

Жұмыр құрттардың сан алуандығы

Қисықбас

1.Ішексорғының аналығы

2.Ішексорғының аталығы

Жіпшеқұртпен зақымданған қант қызылшасы.

Жіпшеқұрт

• Жұмыр құрттарда тынысалу және қантарату жүйесі болмайды.
• Олар –дара жынысты жәндіктер. Қосжыныстылары да кездеседі.
• Жұмыр құрттардың аталығынан аналығы ұзын. Көбінесе жұмыртқа арқылы көбейеді.
• Жұмыр құрттар- паразиттер, өсімдік, жануарлар және адам ағзасында өмір сүреді.

• ЖІПШЕҚҰРТ-өсімдік тамырында ауру тудыратын паразит құрт. Олар шаруашылыққа орасан зор зиян келтіреді, мөлшері 1 мм-ден аспайды.
• Жұмыр құрттар адамға және жануарларға зиян келтіреді, тері астында- суыртқы (ришта), бұлшықеттерде- трихинелла, ішекте ішексорғы, үшкірқұрт паразиттік әрекет жасап, ауруға ұшыратады. Ішексорғының ұзындығы (жылқы ішексорғысы) 18 см-ге дейін, (кит ішексорғысы) 8 метрге дейін жетеді.

• Көбінесе жасөспірімдер мен балалардың тоқ ішегіне үшкірқұрт (острица) орынғады. Ол – паразит құрт, аналығының тұрқы 1 мм-ден аспайды. Үшкірқұртың екі ұшы да сүйірленген, құйрығы үшкір, тұрқы 1,5 см шамасында болады. Оның түсі ақшыл немесе сарғыш болып келеді. Үшкірқұрт екі сүйір ұштарын қадап, соқыр ішекте және тоқ ішекте тіршілік етеді. Үшкірқұрттың алдыңғы ұшында- ауыз, соңғы бөлігінде аналь тесік (артқы тесік) орналасады. Аналь тесігінен кейінгі өте үшкір дене бөлігі құйрық деп аталады. Үшкірқұрт ауруы ғылымда гельментоз деп аталады.

Ішексорғы

• Ішексорғы да (аскарида)- паразит жәндік. Оның денесі қапталған тығыз қабықша – тері-бұлшықет қапшығы деп аталады. Ішексорғының аузында үш ерін бар. Құр сол еріндері арқылы ішектің қабырғасына қадалып, зақымдаған жерінен қан сорады. Оның қорегі ауыздан түтік тәрізді ішеке өтеді. Ішек үш бөліктен құралады: алдыңғы, ортаңғы және соңғы. Ішексорғыда қантарату және тынысалу мүшелері болмайды. Ол таспа құрт тәрізді тынысалады. Жұмыр құрттардың жүйке жүйесі жалпақ құрттарға ұқсас. Сезім мүшелері өте нашар адамыған, дененің алдыңғы жағында, тердегі ойықта сезім мүшесі болады. Ішексорғыда көз болмайды.

• Ішексорғылар- дара жынысты жәндіктер. Аналығынан аталығы қысқа және аталығының құйрық бөлігі ішке қарай имектеніп тұрады. Ұрықтанған жұмыртқалар ішекке бөлініп шығып, қортылмаған тамақ қалдығымен бірге сыртқа шығып қалады. Ондай ортаға түскен жұмыртқалар (олардың саны 200 000-ға дейін жетеді) бірнеше күннен соң дернәсілдерге айналады. Осылай дамыған жұмыртқалар қолдың кірі және жуылмаған көкөністерден адамның аузына түседі. Одан ішеке өтеді. Ішекте жұмыртқаларды жарып, дернәсілдер ішектің қабырғасына қадалады. Сөйтіп бөсір (аскаридоз ) ауруы пайда болады, ішексорғы бөлген улы заттардан ішектің қызметі бұзылады.

• Дернәсілдер қанмен бірге өкпеге де енуі мүмкін, ондайда қақырық бөлініп, адам жөтеледі. Қақарықпен бірге ішексорғының дернәсілі ауызға түседі. Адам жұтынғанда ішекке барады. Енді ол даяр азықпен қоректеніп жетіледі.Үш айдан соң ересек ішексорғы жұмыртқалайды.
• Жылқының құйрық қылына ұқсас шумақталған жіңішке (тұрқы 1 м) жұмыр құрт қылқұрт деп аталады. Оның адамға ешқандай зияны жоқ, алайда ол бунақденелілердің денесінде паразиттік тіршілік етеді.

• Жұмыр құрттардың қылқұртқа ұқсас бір түрі –суыртқы. Оның аналығының ұзындығы- 150 см, жуандығы – 0,2 мм шамасында. Бұл адам үшін өте қауіпті паразит, көбінесе Оңтүстік және Орта Азияда кездеседі. Суыртқының аналығы әсіресе аяқ терісінің астында паразиттік жолмен өмір сүреді. Құрт орныққан аяқтың басы алғашында қышып, қызарады. Соңынан ісіп, іріңді жараға айналады. Суыртқыны денеден суырып алу өте қиын. Оны жарадан шығару үшін жіңішке шырпыға немесе өсімдіктің жіңішке бұтақшасына орып, суырып алады.

Құрттар типтері және өкілдері

Тіршілік ортасы

Жұмыр құрттар:

Ішексорғы, үшкірқұрт, қылқұрт, суыртқы

Топырақта, ас қорыту мүшелерінде

Дене пішіні, денесінің бөлімдерге бөлінуі

Тері-бұлшықет қапшығының болуы

Денесі созылыңқы, ұршық сияқты көлденең кесіндісі дөңгелек

Дене қуысы

бар

Симметрия

бар

Мүшелер жүйесі

Бар, өте қарапайым

Ас қорыту мүшелері: аузы бар, артқы тесігі бар, зәр шығару, жүйке, жыныс жүйелері бар

IV.Бекіту кезеңі .

А) Жұмыр құрттар типіне жататын құрттардың астын сыз.

Бауырсорғыш, адам ішексорғысы,

шошқа жармасқағы, үшкірқұрт,

сүт сұламасы, қылтыңбас,

қылқұрт, зымырақ, жіпшеқұрт

Ә) Биологиялық диктант.

1.Жұмыр құрттардың екінші атауы-.............................

2.Жұмыр құрттардың денесін көлденең кесіп қарағандағы қимасы ............................ болып келеді.

3.Дене пішіні ....................................................тәрізді.

4.Денесі сыртынан ..................................... қапталған.

5.Бірінші ең сыртқы қабат-......................................

6.Денесінің үшінші қабаты ..........................................................................қабаты.

7.Жұмыр құрттарда ..........................................................жүйесі болмайды.

8. Екінші ортаңғы қабат-.................................................

1.Жұмыр құрттардың екінші атауы- алғашқықуыстылар.

2.Жұмыр құрттардың денесін көлденең кесіп қарағандағы қимасы дөңгелек болып келеді.

3.Дене пішіні цилиндр немесе ұршық тәрізді.

4.Денесі сыртынан сірқабықпен қапталған.

5.Бірінші ең сыртқы қабат- сірқабық.

6.Денесінің үшінші қабаты бірыңғай салалы бұлшықет қабаты.

7.Жұмыр құрттарда тынысалу және қантарату жүйесі болмайды.

8. Екінші ортаңғы қабат- гиподерма.

Б) Ойланып, сұрақтарға жауап бер.

1.Ішексорғылар өте өсімді. Бір аналығының өзінде 64 млн –ға дейін жұмыртқа боадды. Мұндай өсімділіктің ішексорғылардың өміріндегі маңызы қандай? Жұмыртқалардың барлығы бірдей ересек құрттарға айнала ма?...............................................................................................................................

2. Жуылмаған таңқурайды жеген балада бір аптадан соң жөтел, басталып, өкпеге суық тигендіктің (күн жылы болатын) белгілері байқалды. Екі жарым айдан кейін зертханалық сараптаманың нәтижесі балада паразит құрттардың жұмыртқасы бар екенін анықтады. Бұл қандай құрт болуы мүмкін?......................................................................................................................

Мына ұғымдарға түсіндірме жаз.

• Аналь тесігі-
• Гиподерма-
• Түлеу-

Үйге тапсырма.

• §43 Жұмыр құрттар типіне жататын жәндіктердің негізгі ерекшеліктері.
• 110 –суретті салу.
• 194 беттегі А,В,С деңгейлік сұрақтарға жауап беру.