"?БТ-?а дайынды?"

Ағзалар

Анциттер

(жасушасыз)

Прокариоттар

(ядросыздар)

Эукариоттар

(ядролылар)

Жануар-

лар

Цианобактерия

(көк-жасыл

балдырлар)

Қына-

лар

Өсімдік тер –

Вирустар

дүниесі

Саңырауқұлақтар

Бактериялар

• Вирустар- жасушасыз тіршілік иелері. Тірі ағза жасушасынан тысқары өмір сүре алмайды.
• Мөлшері- өте ұсақ, өлшемі 0,0000002 см.
• Пішіні : шар, таяқша, жіп, сопақша болады.
• Туғызатын аурулары: тұмау, қызылша, гепатит (сары ауру) ,шешек, ұшық, сал ауруы (полиомиелит), ЖҚТБ т.б.
• Зияны: адам, өсімдік, жануар ағзасына еніп, ауру туғызады.
• Ашылуы: 1892 жылы орыс микробиологі Дмитрий Иосифович Ивановский темекі өсімдігінің теңбілін зерттеп ашқан.
• Терминді ғылымға енгізген: 1899 жылы Нидерланд ботанигі және микробиологі Мартин Виллем Бейерник

ВИРУС

Ерекшелігі зерттеледі

1. Тірі ағзалар денесінен тысқары жерде қоректенбейді, тыныс алмайды, көбеймейді

• 1. Тірі ағзалар денесінен тысқары жерде қоректенбейді, тыныс алмайды, көбеймейді

2. Тіршілігін тірі организм денесіне енгеннен соң ғана бастайды

• 2. Тіршілігін тірі организм денесіне енгеннен соң ғана бастайды

1. Жасушасыз тіршілік иесі

• 1. Жасушасыз тіршілік иесі

Вирустың құрылысы

3. Қатты қабық ішінде нуклеотидДНҚ немесе РНҚ-дан капсидтен тұрады

4. Вирустың өсіндісі бар

• 3. Қатты қабық ішінде нуклеотидДНҚ немесе РНҚ-дан капсидтен тұрады 4. Вирустың өсіндісі бар

2. Қатты қабықшасы қолайсыз жағдайдан сақтайды

• 2. Қатты қабықшасы қолайсыз жағдайдан сақтайды

Вируспен зақымдану

1. Вирус өсінділері көмегімен иесіне жабысады

• 1. Вирус өсінділері көмегімен иесіне жабысады

3. Вирус нуклеотиді немесе ДНҚ-сы жасуша ішінде өтіп, қабығы сыртта қалады

• 3. Вирус нуклеотиді немесе ДНҚ-сы жасуша ішінде өтіп, қабығы сыртта қалады

2. Вирус жасуша қабықшасын ерітеді, оны бактериофаг дейді

• 2. Вирус жасуша қабықшасын ерітеді, оны бактериофаг дейді

аусыл

Вирус арқылы таралатын аурулар

тұмау

гепатит

шешек

ЖҚТБ

полиомиелит

Зерттелуі:

№ Ғалымдар

Зерттелген

жылдар

1 Д.И.Ивановский

2 Ф. Туорт

1892ж

Ашылған жаңалықтар

1915ж

Темекі теңбілі вирусын ашты

3 Ф.Д.Эррель

Бактериофагты сипаттап жазды

1917ж

4 У.М. Стенли

1935ж

Іш сүзегі бактериофагын ашты

Темекі теңбілі вирусын

Вирус кристалы 6 қырлы екенін дәлелдеді

Вирустардың пішіні

• Вирустар дәлме-дәл геометриялық пішінге ие болады. Таяқша, жіпше, оралма, тетраэдр, октаэдр мөлшері 20-дан 300мм. Вирустар басқа жасушаның генетикалық бағдарламасын өз мәнеріне келтіріп өзгертуге қабілетті дербес генетикалық бағдарламалар болып табылады.

• Темекі теңбілі вирусы

• Бактериофаг

• Спид вирусы

• Тұмау вирусы

Вирустың құрылысы

.

• Вирус екі түрлі нуклеин қышқылынан , сыртында нәруызды қабығы бар заттардан құралады

• Вирустар

• Вирустар

РНҚ-құрылымды

ДНҚ-құрылымды

ДНҚ

РНҚ

немесе

нәруыз

• Өсімдік клеткасында кездесетін випустар РНҚ-геномды болып келеді. Ал жануарлар мен адамдардың клеткаларында РНҚ-геномды немесе ДНҚ-геномды вирустар кездеседі.
• Қарапайым құрылысы бар вирустар нуклеопротеиндер , яғни бұл вирустар нуклеин қышқылынан (ДНҚ немесе РНҚ) және нуклеин қышқылының айналасында қабықша түзетін бірнеше нәруыздан тұрады. Нәруызды қабықша капсид (латын сөзімен сар S а-сиятын ыдыс) деп аталады.
• күрделі вирустың нәруызды немесе липопротеинді қосымша қабықшасы болады және көмірсулар мен ферменттер кездеседі.

Вирустар

Қарапайым құрылысты

Күрделі құрылысты

1. Жасушасыз тіршілік иесі

2. Нәруыз қабықшасы, РНҚ немесе ДНҚ-сы бар

3. Қабықша ыстықтан, суықтан қорғайды

4. Пішіні жіп, таяқша, оралма тәрізді өсіндісі бар .

Вирусты аурулар

Вирусты аурулар

Өсімдікте болатын ауру

Адамда болатын ауру

Жануарларда болатын ауру

Шешек, тұмау, қызылша, қызамық, полиомиелит энцефалит, гепатит, ұшық, ИТИС т.б.

Құтырма аусыл

Темекі теңбілі

Алхоры теңбілі

Қызылша теңбілі

Мақта

жапырақтарының ширатылу

Картоптың әжімді теңбілі

Мәдени өсімдіктерде қола ауруы

Жасушаға вирусар қалай енеді?

• Вирустар алдымен жасушаның беткі жағында ерекше нәруызды қабылдағышпен байланысады. Рецептормен байланысу процесіндегі ие клетка бетіне өзіне сәйкес келетін қабылдағышты таниды. Вирус келіп қосылған жасуша беткі жағымен цитоплазмаға еніп, онда вакуольге айналады. Вакуольдің қабырғасы цитоплазмалық мембранадан тұрады. Одан басқа вакуольмен ядромен қосыла алады.
• Бактериофагтың клеткаға ену жолы өзгеше. Бактериофагтың денесі бастан, құйрықшадан, бірнеше құйрықша өсінділерінен құралады. Бактериофагтың басы мен құйрықшасы нәруыз қабықшасымен қапталған. Басының ішінде ДНҚ немесе РНҚ болады. Ал құйрықшасының іші қуыс. Бактерияның жасушалық қабығы мықты болғандықтан, вирустар жабысқан нәруыз қабылдағыштың цитоплазмаға енуіне мүмкіндік бермейді. Бактериофагтар жасушаға алдымен құйрығын енгізеді. Басының ішіне орналасқан ДНҚ-сын немесе РНҚ-сын бактерия жасушасына итеріп кіргізеді. Сөйтіп, бактериофаг геномы цитоплазмаға енеді де, қабықшасы сыртта қалады. Фаг жұқтырған бактерияда, бактерияның ДНҚ-сы емес, вирустық ДНҚ синтезделеді. Бактерия тіршілігін жояды.

Бактерифаг тың құрылысы

Нәруызбен қапталған басы

өсінді сыртындағы

нулеин қышқылы

оралма тәрізді нәруызды қаптама

• жіпшелер

ұзын өсінді

Бактериофагтың көбеюі

1-вирустың жасушаға орнығуы; 2-нуклеин қышқылының жасушаға өтуі; 3-бактериофагтың жасуша ішінде көбейе бастауы; 4-бактериофагтың жеке бөліктерінің түзілуі; 5- бактериофагтың пісіп жетілген бөліктерінде нуклеин қышқылының түзілуі; 6-жасушаның жиырылуы және бактериофаг бөліктерінің сыртқа шығуы.

Тұмау вирусының көбеюі

• Тұмау вирусы

Иммунитет

• Вирустарға антибиотик дәрілері көбіне әсер етпейді. Көбіне ағзаның иммунитет жүйесі ғана ауру туғызатын вирустардың шамадан тыс көбейіп кетуін тежейді.
• ИММУНИТЕТ - ағзаның ауру қоздырғыштарын қабылдамайтын қасиеті. Ағзаның өз тұтастығын және биологиялық даралығын қорғайтын жасуша иммундық жасуша деп аталады. Ауру тудыратын ұсақ ағзаларды қармап, тіршілігін жою арқылы иммундық жасуша ағзаны қауіпті жұқпадан сақтандырады.

АҚТҚ және ЖҚТБ

Аса қауіпті қазіргі кездегі вирус адам қорғаныш тапшылығының қоздырғышы-АҚТҚ

Жұқтырған қорғаныс тапшылығының белгісі- ЖҚТБ .

Бұл ауру адамға жыныстық жолмен, иньекциямен (ине арқылы), ана сүті арқылы, құсақтағы жатқан балаға анасынан жұғады. 1950 жылдан бастап анықталды. Табиғи ошағы-жасыл маймыл (мартышка). Мұндай вирус адам қанына түскенде, ақ қан түйіршігі- лимфоцит зақымдалады. Лимфоцитке кірген соң вирус РНҚ-сы алдымен ревертаза ферментін синтездейді. Иммунитеттің бұзылуынан адам кез-келген жеңіл жұқпалы аурулардан қайтыс болады.

• Спид вирусы

Сөздікпен жұмыс

Вирус -жасуша иесінің ішінде дамитын ДНҚ немесе РНҚ протеинінен тұратын жасушасыз инфекциялық ағза.

Бактериофаг - бактерияның ішінде дамитын вирус.

Инфекция – ауру туғызушы микроағзалардың адам мен жануар ағзасына еніп, көбеюі.

ИММУНИТЕТ - ағзаның ауру қоздырғыштарын қабылдамайтын қасиеті.

АҚТҚ- Аса қауіпті қазіргі кездегі вирус

адам қорғаныш тапшылығының қоздырғышы

ЖҚТБ - жұқтырған қорғаныс тапшылығының белгісі

Суретпен жұмыс

Суретпен жұмыс

• Бұл қандай вирустар?

Вирустың зерттелуі

№ Ғалымдар

Зерттелген

жылдар

1

2

Ашылған жаңалықтар

3

4

Тест тапсырмалары

Тест тапсырмасы

• 1. Олар жасушасыз тіршілік құрылымы болып табылады.
• а) бактериялар ә) вирустар б) саңырауқұлақтар
• 2. ЖИТС (СПИД) ауруының қоздырғышы:
• а) бактерия ә) вирус б) спора
• 3. Ағзаның ауру қоздырғыштарын қабылдамайтын қасиеті:
• а) бактериофаг ә) иммунитет б) індет
• 4. Тұмау, сары ауру, шешек,қызылша ауруларының қоздырғышы:
• а) бактерия ә) вирус б) бактериофаг
• 5. Бактерия жасушасына енген вирус:
• а) бактериофаг ә) спора б) бактерия
• 6. Сыртында нәруызды қабығы бар заттардан және екі түрлі нуклеин қышқылынан құралған:
• а) бактерия ә) цианобактерия б) вирус
• 7. Вирустың генетикалық материалы қандай химиялық затқа негізделген:
• а) көмірсуға ә) ақуызға б) нуклеин қышқылына

• 8. Микроорганизмдерді және актиномицеттерді зақымдап, ерітіп жіберетін вирустар тобы:
• а) бактериофагтар ә) бактериялар б) энтеро вирустар
• 9. Бактериофагтың көбею стадиясының ұзақтығы:
• а) 20-30 минут ә) 30-90 минут б) 60-90 минут
• 10. Жасушасыз ағзалардың денесі тұрады:
• а) ядродан ә) ақуыз қабықшасымен оралған нуклеин қышқылынан
• б) рибосомадан
• 11. Бактериофаг- бұл:
• а) бактериялар мен вирустардың симбиозы ә) бактерияны зақымдайтын вирус б) бактерия жасушасының бөлігі
• 12. Вирус туғызатын ауруларды көрсетіңіз:
• а) іш сүзегі, сал ауруы, қызылша ә) оба, сары ауру, іш сүзегі
• б) сал ауруы, шешек, тұмау

Жауаптары

• 1 ә) 8 а)
• 2 ә) 9 ә)
• 3 ә) 10 ә)
• 4 ә) 11 ә)
• 5 а) 12 б)
• 6 б)
• 7 б)

Қорытынды

Қорытынды

Жасанды ортада

көбеймейді

Клеткалық құрылысы

болмайды

Нәруыз түзу үшін тіршілік

иесінің

рибосомасын падаланады

Вирустар

Өздігінен тіршілік ете

алмайды, бөлінбейді

Бір ғана нуклеин

қышқылынан

тұрады ДНҚ немесе РНҚ

Зат және энергия

алмасу болмайды

Бактериялар

Бактерияның ашылуы

Бактерия (грекше: “таяқша”) – ядросы толық қалыптаспаған, біржасушалы ағза. Оларды микроскоп арқылы ғана көре аламыз.

Ашылу тарихы: бактериялар жайлы алғаш деректі 1683 жылы голландиялық ғалым Антон Левенгук ашты. Бактериялар ХҮІІ ғ. Ұлғайтып көрсететін аспаптың көмегімен зерттелді.

А.Левенгук 150-270 есеге дейін ұлғайтып көрсететін микроскоп жасап, онымен тоқтау су, теңіз суының тамшысы, бұрыштың тұнбасын т.б. қарады.

1870-1880 жылдары француз ғалымы Луи Пастер ағзаларда ауру тудыратын, тағамдарды бүлдіретін ұсақ ағзалар бар екенін тәжірибе жүзінде дәлелдеді.

Бактерияларды зертейтін ғылым: миробиология.

Микробиология ( грекше “микрос” – кішкене, “логос” – ғылым) – көзге көрінбейтін, ұсақ тірі ағзалардың құрылысын, қасиеттерін, пайдасы мен зиянын зерттейтін ғылым.

Бактерияның пішіні

таяқша

оралма

үтір

шар

коккалар

спирилдер

вибриондар

бацилдар

Бактерияның құрылысы

ДНҚ сақиналы

Молекуласы

Жасуша

қабықшасы

Қосымшалар

(май,нәруыз)

Сыртқы

цитоплазмалық

жарғақша

Рибосомалар

Мезосом

(жарғақшаның қоры

Тіршілік ортасы

Бактерияға

қолайлы жағдай

туғанда көбеюге

Бактерияның

тіршілігіне

қолайсыз жағдай туса

қабілеттілігі соншалақты ,

егер түрлі себептермен

тіршілігін жоймаса,

бір ғана бактериядан

тараған ұрпақтың

Бактериялар

барлық жерде:

(қорек, ылғал жеткіліксіз

болса, температура күрт

төмендесе, жоғарласа)

бактериялар спора

түзеді.

салмағы үш тәулікте

7500 тоннаға

ауада суда, тағамда,

топырақта, өлі денелер

мен тірі ағзаларда

кездеседі. Ірі қалада 1м

Спора – тығыз

жетеді, себебі

ауада 10-15мың, ал сапалы

сүтте 500мың болады.

Антарктиканың 1г мұзда

қабықпен қапталған

ерекше жасуша .

20 минутта бір

жасушадан екі

жасуша түзіледі

100-ге дейін , 1г топырақта

1млд-тан 20млд-қа дейін

болады. Бактерия 0С-де

Өмір сүруін тоқтатады,

бірақ тіршілігін

жоймайды.

Бактерияның таралуы

-

Өлі денелер мен

тірі ағзаларда

Ауада

Суда

Топырақта

Бактерияның түрлері

Цианобактериялар

Жоғары тыныс жолы ауруын туғызатын бактерия

Ішек бактериялары

• Толипотрикс

• Осциллятория

сальмонелла

Ішек таяқшасы бактериясы

Бактерияның түрлері

Жоңышқа тамырындағы түйнек бактериясы

Қоректенуіне қарай

Паразиттер

Сапрофиттер

Өлі ағзалардың денесінде тіршілік етеді

Тір ағзаның жасушаларынан ағзалық заттарды сорып қоректенетін бактериялар

Қоректенуі : сыртқы ортадан қоректік заттарды сіңіру арқылы; оның бір бөлігі цитоплазма құрамында, екінші бөлігі энергия, қор заттарын құру үшін.

Табиғатта бактерияға қорек болмайтын зат жоқ десе де болмайды.

Мысалы: асфальт, мұнай, ағаш, пластмасса т.б.

Бактерия қоректенуіне қарай

Сапрофиттер

Паразиттер

• Оба
• Көкжөтел
• Туберкулез
• Іш сүзегі
• Дизентерия (қантышқақ)
• Құздама (ревматизм)
• Қызамық
• Сүзек
• Сальмонелла
• Сарып (бруцелез)
• Топалаң
• Баспа (ангина) т.б.

• Шіріту бактериясы
• Ашыту бактериясы
• Азот түйне бактериясы
• Сүт қышқылы батериясы
• Пішен бактериясы
• Темір бактериясы
• Күкірт бактерияы
• Топырақ бактериясы

ГЕТЕРОТРОФТЫЛАР

Дайын органикалық

заттарды

пайдаланады

САПРОФИТТЕР

(шіру, ашу)

өлі органикалық

заттармен

қоректенеді

АВТОТРОФТЫЛАР

Бейорганикалық

заттардан органикалық

заттарды

синтездейді

БАКТЕРИЯ

ПАРАЗИТТЕР

(оба,сірепе, баспа)

Тірі ағзалардың

органикалық

заттарымен

қоректенеді

ХЕМОСИНТЕТИКТЕР

(темір бактериялар,

Күкірт бактериялар)

ФОТОСИНТЕТИКТЕР

(жасыл, қан қызыл,

бактериялар)

Бактериялардың жіктелуі

БАКТЕРИЯЛАР

АЭРОБТЫ -

АНАЭРОБТЫ -

ФАКУЛЬТАТИВТІ -

тыныс алғанда

оттегін пайдаланады

оттегі жоқ жерде

тіршілік етеді

оттегі бар жерде де,

оттегі жоқ жерде де

тірішілік етеді.

Бактерия

Пайдасы

Зияны

Бактериялардың өлі ағзаларда тіршілік ететін түрлерін сапрофитті бактериялар деп атайды. Олардың көпшілігі шіріген өсімдіктер мен өлген жануарларды, саңырақұлақтарды ыдыратып шірітеді.

Тірі ағзалардың жануарлардың , өсімдіктердің денесінде мекендейтін түрлерін паразитті бактериялар деп атайды. Олар тірі ағзаның жасушасынан ағзалық заттарды сорып паразиттік жолмен тіршілік етеді

• Тірі ағзалардың жануарлардың , өсімдіктердің денесінде мекендейтін түрлерін паразитті бактериялар деп атайды. Олар тірі ағзаның жасушасынан ағзалық заттарды сорып паразиттік жолмен тіршілік етеді
• Тірі ағзалардың жануарлардың , өсімдіктердің денесінде мекендейтін түрлерін паразитті бактериялар деп атайды. Олар тірі ағзаның жасушасынан ағзалық заттарды сорып паразиттік жолмен тіршілік етеді

Сөздікпен жұмыс

• Адамның жаппай ауруы - індет
• Өсімдіктердің бактериялық ауруы - бактериоз
• Мақтаның бактериялық ауруы - гоммоз
• Бактерияны зерттейтін ғылым - микробиология
• Спора –(грекше”сеппе”,екпе,тұқым) -тығыз қабықпен қапталған ерекше жасуша.
• Сапрофиттер - өлі ағзалардың денесінде тіршілік ететін бактериялар.

Цианобактериялар

Цианобактериялар

• Цианобактериялар деп бактериялардың фотосинтез үрдісі жүретін жасыл-қызыл түсті өкілдерін айтады.

• Цианобакерияларың жасушаларының пішіні цилиндр, шар тәрізді. Сыртын қалың сілемейлі қабық жабады. Жасуша қабығы үш қабаттан тұрады. Сыртын және ішін цитоплазмалық жарғақша жабады. Сыртқы боялған бөлігі- хромотоплазма, ішкі түссіз бөлігі- орталық плазма деп аталады. Хромооплазмасында цитоплазманың тығыздалуынан пайда болған жарғақшаларды қоршай орналасқан хлорофилл және көк, қызыл пигменттері болады. Орталық плазманың нағыз ядродан айырмашылығы- сыртын қоршаған 2 қабат жарғақшасы, хромосома жіпшелері, ядрошығы болмайды. Орталық плазма қатарласа орналасқан жіпшелер күйінде болады. Нағыз ядросы болмағандықтан, цианобактериялар жасушалары қарапайым екіге бөліну арқылы көбейеді.

Цианобактериялардың 3 тобы

Тіршілік ортасы

Хрококкалар -шар тәрізді жеке жасушалар. Олар бөлініп ажырамай, сілемеймен қапталады.

Балшықты жерлерде, жерасты ыстық суларда, тастың бетінде, тоқтау суда өседі.

Көпшілігі теңіздерде, жартастарда, ұлудың бақалшақтарында, ағаш діңдерінде өседі.

Хамесифондар – жіп

тәрізді эндоспора

түзетіндер

Көк-жасыл балдырлар қына денесінде саңырауқұлақтармен селбесіп тіршілік етеді.

Гормогониялар –жіп

тәрізді көк-жасыл

балдырлар

Цианобактериялардың түрлері

Осциллятория

• Толипотрикс

• Носток

Цианобактериялардың түрлері

Цианобактериялар

• Жіп тәрізді Oscillatoria цианобактериясы азотты жарықта анаэробты жағдайда ғана сіңіреді, ал ортада оттегі пайда болған кезде азотфиксация тоқтайды да, фотосинтез басталады.

• Anabaena цианобактериясы бір мезгілде фотосинтезге де, азот фиксациясына да қабілетті жалғыз бактерия .

Эндосимбиотикалық цианобактериялар

• Қарапайымдардың ағзасындағы цианобактериялар. (бактерия - ағза ішіндегі жасыл жасушалар)

• Photoblepharon деп аталатын жарық шығаратын балықтар бар . Түнгі уақытта осы балықтың 20-30-ы жиналып, шығарған жарығының күшітілігі соншалық тіпті кітап оқуға болады. Фосфоржарықтандырушы балықтың симбионы – жарқырауық бактериялар. Олар люцифераза ферментінің көмегімен химиялық энергияны жарық энергиясына айналдырады.
• Генді - инженерлік әдістің көмегімен люцифераза гені бактерия геномынан алынып, клондалған және ғылыми-зерттеу мақсатында зертханалық жұмыстарда қолданылуда.

Суретпен жұмыс

Бұл қандай бактериялар ?

Тест тапсырмалары

• 1. Бактериялар-бұлар:
• а) көп жасушалы ағзалар в) ядросы болмайтын біржасушалы ағзалар с) тек таяқша пішінді ағза
• 2. Бытыранықтар дүниесіне жатады:
• а) вирустар в) бактериялар с) саңырауқұлақтар
• 3. Туберкулез ауруын тудыратын бактерияларды ашқан ғалым:
• а) А.Левенгук в) Л.Пастер с) Р:кох
• 4. Бактериялар мақта өсімдігінде.............. ауруын туғызады.
• а) бактериоз в) гоммоз с) бруцеллез
• 5. Адам, жануар, өсімдіктер ағзасында тіршілік етіп, ағзалық заттарды сорып қоректенетін бактериялар тобы:
• а) сапрофиттер в) паразиттер с( бактериофаг
• 6. Таяқша тәрізді бактериялар:
• а) бацилл в) кокка с) спирилдер
• 7. Шар тәрізді бактериялар:
• а) кокка в) вибрион с) бацилл
• 8 . Үтір тәрізді бактериялар:
• а) кокка в) вибрион с) бацилл

• 9. Бактериялардың фотосинтез үрдісі жүретін көк-жасыл, қызыл түсті өкілдері:
• а) түйнек бктериялары в) цианобактериялар с) шіріту бактериялары
• 10. Тағмдарды бүлдіретін ұсақ ағзалардың бар екенін тәжірибе жүзінде дәлелдеген ғалым:
• а) А.Левенгук в) Л. Пастер с) Р. Кох
• 11. Мына ағзалардың қайсысы прокариоттар тобына жатады:
• а) вирус в) бактерия с) саңырауқұлақтар
• 12. Өлген ағзалардың денесінде тіршілік ететін бактериялар қалай аталады?
• а) сапрофиттер в) паразиттер с) бактериофаг
• 13. .........- тығыз қабықпен қапталған ерекше жасуша:
• а) фаг в) спора с) гоммоз
• 14. Бактериялардың ең көп кездесетін жері:
• а) ауа в) топырақ с) су
• 15. Бактериялар қалай көбейеді?
• а) спора арқылы в) бүршіктену арқылы с) бөліну арқылы екі жас жасуша түзеді
• 16. Оба қоздырғышы:
• а) вирус в) кох таяқшасы с) вибрион
• 17. Сақиналы ДНҚ қандай ағзаларға тән:
• а) бактерия в) саңырауқұлақ с) вирус
• 18. Бактериялардың қай түрінің жасушасында спора түзіледі:
• а) коккалар в) бациллалар с) вибриондар

• 19. Шіріту бактериялары қалай қоректенеді?
• а) фототрофты в) паразитті с) сапротрофты
• 20. Оттегінсіз тыныс алу қандай бактерияларға тән?
• а) ашыту бактериясы в) түйнек бактериясы с) цианобактерия
• 21. Бұршақ тұқымдас өсімдіктерінің тамырында кездесетін бактериялар:
• а) шіріту бактериясы в) түйнек бактериясы с) күкірт бактериясы
• 22. Қандай бактериялар топырақтағы қарашірікті минерал заттарға айналдырады:
• а) топырақ бактериясы в) шіріту бактериясы с) түйнек бактериясы
• 23. Қандай бактериялар өлген ағзаларды қарашірікке айналдырады.
• а) топырақ бактериясы в) шіріту бактериясы с) түйнек бактериясы
• 24. Бактерия талшығының маңызы:
• а) көбейеді в) қозғалады с) қоректенеді
• 25. Қай жерде бактериялар аз кездеседі:
• а) топырақта в) биік таулы жерде с) суда
• 26. Бактерияға спора не үшін қажет:
• а) көбею үшін в) қолайсыз жағдайда тіршілігін сақтау үшін с) таралу үшін

• 27. Бактериялар әрбір.... минут сайын көбейеді.
• а) 10 минут в) 20 минут с) 30 минут
• 28. Тікелей күн сәулесінен бактериялар қырылып қалады. Осындай жағдайда қырылуы үшін қанша уақыт қажет?
• а) 1 сағат в) 2 сағат с) 3 сағат
• 29. Тамақ өнеркәсібінде қолданылатын бактерия:
• а) түйнек бактериясы в) сүт қышқылы бактериясы с) шіріту бактерия
• 30. Кітап қоймаларында сирек кездесетін қолжазбалар мен кітаптарды бүлдіретін бактерияларға қандай шара қолданады?
• а) күкіртті газбен ыстайды в) қоймаларды жиі-жиі желдетеді
• с) әр түрлі химикат шашады
• 31. Оба вибрионының топырақта сақталуы:
• а) 25 в) 30 с) 40
• 32. Топырақта азот қосылыстарын жинақтаушы бактерия:
• а) нитрлеуші в) топырақ бактериясы с) шіріту бактериясы
• 33. Жер асты ыстық суларында кездесетін цианобактерия:
• а) хроококкалар в) хамесифондар с) гормогониялар
• 34. Грекше таяқша деген мағынаны білдіреді:
• а) вирус в) бактерия с) балдыр
• 35. Алғашқы прокариоттар пайда болды.
• а) Архей в) Полеозой с) Мезозой
• 36. Автотрофты бактериялар: а) сүт қышқылы ащыту бактериясы в) күкірт бактериясы с) азот бактериясы

Саңырауқұлақтар

Саңырауқұлақтар дүниесі

Ядролы ағзалар

Саңырауқұлақтар бөлімі

Қыналар бөлімі

төменгі сатылы саңырауқұлақтар

жоғары сатылы саңырауқұлақтар

Қабыршақты

Мукор

Ашытқы

Улы

Паразит

Жапырақ тәрізді

Пеницилл , аспергилл

Бұта тәрізді

Жеуге жарамды

Саңырауқұлақтар –ядролы ағзалар. 100000-нан астам түрі бар. Қазақстанда 188 түрі өседі.

Топырақта

Суда

Ағаш діңінде

Таралу аймағы

Метал , резеңке, тағам бетінде, үй ішінде т.б.

Тірі , өлі ағза денесінде

Саңырауқұлақтардың мөлшері жағынан өте кішкене, тек микроскоппен ғана көрінетіндері және салмағы бірнеше кг-ға жететіндері де болады. Олардың өсімдіктерге де, жануарларға да тән белгілері бар.

Бір

орнынан

қозғалмайды

Жасушасы-

ның

қалың

қабықшасы

бар

Қанша

тіршілік

етсе,

сонша өмір

сүреді

Өсімдікке тән

белгілері

Қоректі бүкіл

денесімен

сорады

Тарамдалады

Жануарларға тән белгілері

Хлоропластары болмайды, фотосинтез жүрмейді

Дайын органикалық затпен қоректенеді

Жануарларға ұқсас белгілері

Жасуша қабықшасы бунақденелілерге ұқсас нәруызды-хитинді

Қор заты-

гликоген

Гликоген (грекше: “гликис”-тәтті+ генос- шығу тегі, “тәтті зат”). Саңырауқұлақтары зертейтін ғылым- микология. Микология – грекше: “ микос ”- саңырауқұлақ, “ логос ”- ғылым.

Саңырауқұлақтың

құрылысы

Жіпшумақ

Қалпақша

Түбіртек

Саңырауқұлақтың құрылысы

• 1 .Қалпақ

• 2 .Қалпақ асты

• 5. Түбіртек
• жіпшесі

• 3 . Белдеуше
• сақина

• 4 . Түбіртек

• 7 . Жіпше

• 6. Жіпшумақ

Жасушалық құрылысы

Қатты

қабығы

Ядро

Митохон-

дрия

Лизосома

Рибосома

Цито-

плазма

Вакуоль

Саңырауқұлақтың жіктелуі

Көп жасушалы

саңырауқұлақ

Бір жасушалы

саңырауқұлақ

• Жеуге жарамды

• Ашытқы

• Зең
• саңырауқұлағы

• Улы

• Пеницилл

• Мукор

• Паразит

• Аспергилл

Қоректенуіне қарай

Сапрофиттік

Селбесу

Паразиттік

Өсімдік

жануарлар

қалдығымен

қоректену

Басқа

ағзалармен

бірге өсіп,

пайда

келтіру

арқылы

қоректену

Өзге

ағзамен

өмір сүріп,

арамтамақ-

тықпен

қоректену

Ашытқы саңырауқұлағы

Бір жасушадан тұрады ,

жіпшелері болмайды.

Жасуша пішіні дөңгелек,

сәл сопақша. Сыртында

қабықша, цитоплазма,

бір ядро, вакуолі бар.

Басқа саңырауқұлақтардан

ерекшелігі ұзақ уақыт

оттексіз тіршілік ете алады.

Ашытқы саңырауқұлағының көбеюі

Жынысты көбею

кезінде екі жас

жасуша

қосылады

Өсімді жолмен

бүршіктену

арқылы

Спорасы бар

қалта

Екі жасушаның

қосылуы

Қоректік ортада қант көп болса, қантты спирт пен СО2 газына айналдырып, ашыту әрекетін тудырады. Сондықтан сыра, қымыз, сүт, шарап ашыту, нан пісіру үшін пайдаланады.

Қоректік зат жетіспесе, лезде споралары бар қалта түзеді. Сөйтіп ашытқы саңырауқұлағының ішінде спорасы бар қалта түзіледі.

Ашытқы саңырауқұлағын дыбыспен өңдесе, оның белсендігі артады. “Дыбыспен өңделген” қамырдың наны әдеттегі наннан сапалы болады.

Құрамында нәруыз, май,

дәрумендер жеткілікті.

Сондықтан шиқан,

теріскен, безеу секілді

тері ауруларын емдеу

үшін дәрі жасалады.

Ашытқы

саңырауқұлағы

Ғылыми атауы

“ Қантты саңырауқұлақ”

Ашытқы саңырауқұлағының әрекетімен В2 дәруменін алады.

Зең саңырауқұлақтары

Аспергилл

Пеницилл

Мукор

• 1

• 2

• 3

• 4

• 2

• 1

• 4

• 3

Пеницилл саңырауқұлағы

Жасушалары перделер мен бөлінген түссіз жіпшелерден тұрады

Бір жасушадан тұрады. Жіпшумағының шоғыры-көк-жасыл түсті

А.Флеминг 1929ж табиғи пенциллинді бөліп алды.

Медицинаға енгізу 1949ж. толық шешімін тапты.

У.Роберте 1879ж пенциллум саңырауқұлағының спорасынан іріңді жараны емдеуге болатынын айтты .

Пенициллин дәрісін алады. Өкпе қабынуы, ревматизм,дифтерия, скарлатина т.б. ауруларды емдейді.

Споралары майда, көп жасушалы, саусақ тәрізді тармақталған, жіпшелердің ұшындағы жасушалардан бөлініп жетіледі.

Аспергилл саңырауқұлағы

Бір жасушадан

тұрады. Жіпшумағы

шоғыры-сарғыш

жасыл түсті.

Споралары кеңейген

бір жасушалы жіпшенің

төбесіндегі жасушадан

бөлініп дамиды.

Лимон қышқылы

алынады

Мукор саңырауқұлағы

Табиғатта өсімдік қалдықтарының, шірінділерінің

арасында, қөңнің құрамында кездеседі. Үйде ұннан

жасалған тағам, нанның бетін екі-үш тәулік жабық

қалдырса, үлпілдек мақта тәрізді мукор жіпшумағы

пайда болады. Бұл түссіз жіпшумақ-бір ғана жасуша.

Хлорофилл болмағандықтан, ағзалық зат түзбейді.

Дайын органикалық затпен қоректенеді. Жіпшелері

перделерге бөлінбеген. Жоғары бағытталған жіпшелері

ұшында пердемен бөлінген спора жетілетін спорангий

(қалта) түзіледі. Олар қара нүктелер тәрізді көрінеді.

Әрбір қалтада 100 деген спора түзіледі. Споралары

бір жасушалы, сырты қалың қабықшаман қапталған,

Ішінде цитоплазма, ядро болады. Қолайлы жағдайда

споралар өніп, жіпшелер түзіледі. Қолайсыз жағдайда

екі жасуша түзіледі де, жынысты көбейеді.

Мукор саңырауқұлағының көбеюі

Жынысты .

Жыныссыз .

Мұнда сыртқы құрылысы

жағынан айырмашылығы

жоқ, физиологиялық жағынан

айырмашылығы бар көрші

жатқан мицелийлерден

бұтақшалар өседі. Бір-біріне

бағытталған осы бұтақшалардың

ұштары түйіседі де пердемен

бөлінеді. Түйіскен жерінің

қабықшасы еріп,

зигота түзіледі.

Жыныссыз споралар

арқылы көбейеді.

Спорангий ішіндегі зат

бірнеше ядросы бар

майда бөлшектерге

бөлінеді де, қабыққа

оранып спораға

айналады. Спорангий

қабығы жыртылып,

ішінен спора

шашылады.

Жынысты көбеюі

2 - ұрықтану және зигота

3 - гаметангиялардың қосылуы

П - оларды ұстаушы бұталар

Г - гаметангиялардың қосылуы

4 - зигота

5 - зиготаның өнуі

п

Г

п

Спора арқылы көбеюі

Саңырауқұлақтардың көбеюі

Көбеюі

Өсімді

Жынысты

Жыныссыз

Жіпшелері үзіліп,

жіпшумақта бүршік

пайда болады .

Екі жыныс

жасушасының

қосылуынан

ерекше жасуша

зигота пайда болады .

Зооспора

Спора

Конидий

арқылы

Сөздікпен жұмыс

Спора – саңырауқұлақтардың таралуын қамтамасыз ететін арнайы құрылымды жасуша. Зооспора – талшықты спора. Конидий – грекше “кония”-шаң +”ейдос”- түріндегі, шаң түріндегі спора. Саңырауқұлақтарды зерттейтін ғылым- микология ХІХ ғасырда пайда болды. Саңырауқұлақтар туралы алғаш кітап жазған - Г.С.Мелин.

Жоғары сатылы саңырауқұлақтар

Паразит саңырауқұлақтар

Улы саңырауқұлақтар

Жеуге жарамды

Жеуге жарамды саңырауқұлақтар

қозықұйрық

қайыңқұлақ

терекқұлақ

көңқұлақ

түлкіжем

бүріскі

ақ саңырауқұлақ

майқұлақ

түбіртек

еменқұлақ

Улы саңырауқұлақтар

шыбынжұт

көңілкеш

жалған түбіртек

Бозарамқұлақ

Жалған түлкіжем

Паразит саңырауқұлақтар

қастауыш, қаракүйе, ақ ұнтақ

діңқұлақ

Көбеюі

1

5

2

6

4

3

1 – қалпақша астындағы спорангий

2 – споралар

3 – жіпшелер

4 – жіпшумақ

5 - өскіні

6 – жемісті дене пісіп жетілген қалпақты саңырауқұлақ

Қыналар

Қына- еркше тірі ағза. Саңырауқұлақтардың бір бөлімі ретінде қарастырылады.

26000 түрі белгілі. Антарктидада 350 түрі.

Оңтүстік полюсте 7 түрі өседі.

Қынаны зерттейтін ғылым – лихенология.

Грекше “лиһен”- қына, “логос”- ілім.

Қыналар

Лихенология ғылымы ХҮІІІ ғасырдың соңында,

ХІХ ғасырдың басында пайда болды. Оның негізін

қалаушы - швед ғалымы А.Э.Ахариус. Орыс ғалымы

А.Н.Бекетов 1860ж «лишайник» терминін ұсынды.

Қыналар өте баяу өседі. Бір жылда 1-8 мм.

Қына “ өсімдік пионері” деп аталады. Себебі өсімдік

өспейтін жерлерге өсіп, тау жыныстарын бұзады,

кейін ол жерге басқа өсімдіктер өседі.

Қыналар 80-100 жылға дейін,кейбіреуі 600 жыл тіршілік етеді.

Табиғатта таралуы

Тастың

үстінде

Орманда

Тундрада

Қына

Антарктида

Шөл-

шөлейт

жерде

Оңтүстік

плюсте

Ормандарда , тундрада өседі

Тастың үстінде, ағаш діңінде өседі.

Тастың үстінде, ағаш діңінде өседі

Қыналардың сан алуандығы

бұта қына

пельтигера

нефрома

стереокаулон

бұғы қына

құрттәрізді қына

кладония

цетрария

Қынаның құрылысы

Қыналар - саңырауқұлақтар мен балдырлардың

бірігіп, селбесіп тіршілік етуінен пайда болады.

Саңырауқұлақ

жіпшелерінен тұрады

Бір жасушалы

балдырлар – цистококк,

трентеполия және

цианобактериядан – носток,

хлорококк, глеокапса

түрлері кездеседі

Қынаның құрылысы

балдыр жасушалары

Саңырауқұлақ гифтері

Қынаның қоректенуі

Саңырауқұлақ

Балдырлар

Саңырауқұлақ

жіпшелері балдырларға

құрамындағы су және

минералды заттарын

береді.

Балдырлар көмір

қышқылы газын,

суды сіңіріп, фотосинтез

нәтижесінде түзілген

ағзалық заттарды

саңырауқұлаққа

береді.

Қынаның көбеюі

Өсімді жолмен

Жынысты жолмен

Өсімді көбейгенде оның денесінде көптеген балдырлар мен саңырауқұлақ жіпшелерінің бөліктері қынаның қабықшасын жарып сыртқа шашылады. Әрбір бөліктен және денесінен бөлініп түскен бөлшектерден де қына өседі

Жынысты көбейгенде

саңырауқұлақтар сияқты

аскокарп ( жемісті дене)

пайда болады. Оның

ішінде жыныс жасушалары

ның қосылуы нәтижесінде

зигота түзіледі. Зиготаның

ядросы 3рет бөлініп, 8

аскокарп, ал зиготаның

қабығынан қалта (аско) пайда

болады. Аскоспоралар

шашылып, қолайлы жағдайда

өніп, саңырауқұлақ жіпшесіне

айналады, балдырлармен

Кездескенде ғана

қынаға айналады.

Қына пішіндеріне қарай үш топқа бөлінеді.

Қыналар

Жапырақ

тәрізді қына

Қабыршақты

қына

Бұта тәрізді

қына

Орманда ,

ағаш діңіне,

түбіріне жабысып

өседі.

Ағаштың діңіне,

тасқа жабысып

өседі. Сары,

қызыл, сұр,

көгілдір,қоңыр түсті.

Қарағайлы орманда

төсемікте өседі.

Ақшыл-жасыл түсті

Пармелия,

Ксантория

Лецидия , леканора

Бұғы мүгі (ягель)

Цетрария,

кладония

Қынаның маңызы

Тастардың бетінде өсетін қыналар сол жерде қына қышқылын

бөліп, тастарды үгітіп, топыраққа айналдырады.

Сол жерде өсімдіктер өседі.

Бұғы мүгі қынасы бұғылардың негізгі азығы .

Қант, спирт, лакмус алынады.

Ағаш діңінде өсетін жер қынаны қайнатып, дизентерия

ауруын емдейді.

Құрамында 44 -крахмал, 4 -қант, С, В, В1, РР1-дәрумендері,

аланин, лизин, валин аминқышқылдары кездеседі.

Ауа тазалығының индикаторы. Оттегіне бай, таза ауада,

жарық жерде тіршілік етеді.

“ Исландия мүгі” құрамында углевод өте көп болғандықтан

манна қынасы деген атпен тамаққа қосылады.

Египетте нанға жақсы дәм беру үшін РОЧЧЕЛЛА қынасын

“ емен мүгін”, парфюмерияға, косметикада қолданады .