«Сылпагъарланы Кулина. «Сатмагъанса кесинги», «Тюзлюк хорлаб», «Тепсеген гоккачыкъ».

ПЛАН

открытого урока по родной литературе

в 7 классе на тему:

«Сылпагъарланы Кулина.

«Сатмагъанса кесинги», «Тюзлюк хорлаб», «Тепсеген гоккачыкъ».

Провела: учитель родного языка и литературы Шереметова З.А.

08.05.2018г

Дерсни темасы. Сылпагъарланы Кулина. «Сатмагъанса кесинги», «Тюзлюк хорлаб», «Тепсеген гоккачыкъ».

Дерсни мураты: чыгъармалада авторну аманны-игини айыртханы, тюзлюкню хорлагъаны. Адетни. Адебни. Намысны къалай тутаргъа кереклисин анълатыргъа эмда бипдирирге. Джашауда аланы магъаналарын ачыкълау.

Дерсге окъуу керекле: окъуу дерслик китаб (къарачай адабият 7-класс), экранда авторну сураты, ишчи эм сёзлюк дефтерлери, сурат, эмда анга аталгъан китабланы кёрмючю, видиоэкранда презентация, суратла, видио карточкала,аудиодискде авторну ауазы.

I. Дерсни барыуу- ушакъ, соруу халда.

II. Дерсге мизам салыу.

III. Юй ишни тинтиу (соруу халда):

Лайпанланы Билялны джашау джолу эмда чыгъармачылыкъ

ишинден хапар сору (2-3 сохтагъа).

Юйге берилген джазыу ишни 2-3 сабийге окъутуу, тинтиу.

Адабиятны теориясындан, аллитерация, метафора, эпиграф

деген англамланы (джорукъланы) ачыкълау.

Джангы теманы ангылатыу.

Авторну джашау джолуну, чыгъармачылыкъ ишини юсюнден ушакъ.

Сылпагъарланы Абулкеримни къызы Кулина 1941-дж. 25-чи июлда Сарытюз элде туугъанды. 1964-дж. Къарачай шахарда КЧГПИ-ни филология факультетин тауусханды.

Кулина СССР-ни, РФ-ны джазыучуларыны эмда журналистлерини Союзларыны члениди. Къарачай-Черкес республиканы халкъ Окъуууну сыйлы къуллукъчусуду. РФ-ны Госкомиздатыны Махтау къагъыты бла саугъаланнганды.

Талай джылны эл эмда шахар школлада, училищеледе орус тил бла адабиятдан, къарачай-малкъар тил бла адабиятдан устаз болуб, область китаб басманы къуллукъчусу, КЧР-ни илму-тинтиу институтунда фольклор бёлюмюнде тамада илму къуллукъчу болуб, ишлегенди.

Кулина 1990-чы джылдан бери устазланы усталыкъларын ёсдюрген институтда ана тил бла адабиятны методистиди. Методикадан окъуу керекле, адабиятдан программала, дерсден тышында окъургъа 5-7-кл. хрестоматия, «Тамаша грамматика», «Тюшюнюу» дегенча китабла джазгъанды. Талай поэзия, проза китабланы да авторуду. В. Шекспирни «Ромео и Джульетта» деген трагедиясын къарачай тилге кёчюргенди.

Кулина Совет Союзну джылларында джазыб башлагъан, СССР- ни джазыучуларыны Союзуна членнге алыннган къарачай тиширыуланы биринчилерини ичинде фахмусу бла аты айтылгъан поэтессады ол..

«Кёмеуюл», «Кёксюл кёзлеуле», «Чыкъ тамчыда - кюн таякъла», «Тюшюнюу», «Сонетле», «Люблю я Кавказ» дегенча поэзия, проза китаблары да окъуучуларын бек къууандыргъандыла. Къарачай-малкъар халкъ аууз чыгъармаланы джыя, алагъа атаб 50-ден артыкъ илму иш джазгъанды (статьялла, тезисле).

1997-чи джылдан бери къарачай тилде биринчи сабийлеге аталгъан «Илячин» («Сокол») деген джамагъат журналны чыгъарады, аны баш редакторуду. Ол сабийлени ана тилге сюймекликлерин ёсдюрюрге, алагъа къарачай-малкъар (алан) халкъны адеб-намыс джорукъларын юретирге, кёргенинден, эшитгенинден, эшитмегенинден да адамлыкъ дерс ала билирге юретиу мурат бла джарашдырыб чыгъарады журналны хар номерин. Кулина 1990-чу джылдан бери миллетибизни унутула, седирей баргъан ашхы адеб, намыс, адет джорукъларын джангыртыу проблема бла таймаздан кюрешгенлей келеди.

«Сатмагъанса кесинги» деген назмуну устаз кескин окъуйду, тилни суратлау мадарларын айыра,сохталагъа да окъута.

САТМАГЪАНСА КЕСИНГИ

«Джалгъан дуния»,- деучен элле ата-ана,

Ала биле кёре эдим кертини...

Терилмесенг дуниялыкъгъа, махтаугъа,-

Ибилисге сатмагъанса кесинги.

Джутлукъ, зарлыкъ кери эсе юсюнгден,

Тил бла, къол бла ачытмасанг кишини,

Къара эришмек кери эсе халингден,-

Иблисге сатмагъанса кесинги.

Санларынга тюз эталсанг иелик,

Аллах ючюн тюз бардырсанг хар ишни,

Шартынг эсе тюзлюк,намыс,адеблик,-

Иблисге сатмагъанса кесинги.

Асыл ишге хайырлансанг билимни,-

Джалгъан «насыб» алджатмайды эсинги.

1.Назмуну тил байлыгъын ачыкълайды, адабиятны джорукълары бла айырыу.

2.Рифмаланы къайсы сёзледиле?

3.Къаллай рифмаладыла?

4.Аман, иги деб къаллай ишлеге айтылады, авторну оюмуна кёре?

Устаз «Тюзлюк хорлаб» деген назмуну окъуйду, баш магъанасын ачыкълайды.

Ахтауну (авторну) «Тюзлюк хорлаб» деген назмусунда миллетибизни ёмюрю джашаб тургъан ата-баба джуртундан зор бла кёчюрюлгени, зорлукъ-тюрме джорукъда, азабланы отунда кёб адамыбыз къырылгъаны айтылады. Бек кёб адамыбыз топуракъ юлюшлерин тыш джерледе табхандыла…

Ахырында, къыралда аманлыкъчы башчыланы аякълары тайыб, тюзлюк хорлаб, миллетибизни Джуртуна къайтарылгъанды. Алай бла къарачай миллет кесини маданиятын (культурасын), билимин, адамлыкъ шартларын ёсдюрюрге, айнытыргъа-сакъларгъа амал табханды.

«Тюзлюк хорлаб» деген назмуну сабийлеге кескин окъутуб, анализ этиу.

ТЮЗЛЮК ХОРЛАБ

Къарачайда танг атханнга тюберге,

Минги Тауну бирчик къараб кёрюрге,

Къобан суудан бир уртларгъа термиле,

Кёб ахлыбыз къум кёрлеге эндиле.

Тау хауадан бир уртларгъа-кериле,

Баба джуртда кюн джашаргъа термиле,

Зорлукъ джорукъ джюреклерин кемире,

Кёб ахлыбыз бу дуньядан кетдиле.

Хар сюрген кюн сау ёмюрге тенг бола,

Кёб джылланы, азабланы отунда

Хар ананы джыламугъу кёл бола,

Ашырды халкъ, шам джуртуна тарала.

Тюзлюк хорлаб, насыб келди ахыры

Таджал халкъгъа тёзюмлюкге сауугъагъа,

Шам джуртуна къайтды, толуб мураты,

Миллетлигин сакълаб, айныб джашаргъа.

Чалдыуланы ырхысында абынмай

Джашнайса энд, тау джуртунгу ыйнакълай.

Бирлик, намыс, сый-сыр хурмет таркъаймай,

Джашна, айны, алан Малкъар-Къарачай!

Устаз «Тебсеген гоккачыкъ» деген назмуну кескин окъуйду, табигъатны ариулугъу, тазалыгъын неде болгъанын ангылатады.

Сабийлеге кескин окутуу. Тилни кескин мадарларын ачыкълау.

ТЕБСЕГЕН ГОККАЧЫКЪ

Ма сейирлик, тамаша:

Хар зат ариу чагъалла,

Терекле, хансла,чырпыла

Гокка мынчакъ такъгъалла

Ой, сейирлик, тамаша

Уча турад гоккачыкъ,

Чапыракълары-къанатла,

Тебсей учад омакъчыкъ!

Чапыракълада-оюула,

Джасалгъаны-джомакълыкъ,

Уча къона хар затха,

Ариу тебсейд гоккачыкъ!

Уй, сейирлик, тамаша:

Тебсей тургъан гоккачыкъ-

Гокка тюлдю, майнама,-

Гёбелеккед омакъчыкъ!

«Тепсеген гоккачыкъ» деген назмуда бу сёзлени къалай ангылайсыз?

Ой, сейирлик, тамаша:

Тепсей тургъан гоккачыкъ-

Гокка тюлдю, майнама,-

Гёбелеккед, омакъчыкъ!

Автор табигъатны къайсы чагъын кергюзеди?

Джылны къайсы кёзюуюнде чагъадыла гоккаланы кёбюсю?

Сиз джылны къайсы чагъын сюесиз? Не ючюн?

V.Сёзлюк иш: зарлыкъ-кёпсюннген, джалгъан-къошакъ, зорлукъ-артыкълыкъ, таджал-къарыулу.

Бу сёзлеге синонимле табыб, джазыу.

VI. Джангы дерсни бегитиу.

Соруула:

1.Джылны ненча чагъы болады, къайсыладыла ала?

2.Адам табигъатсыз джашаялырмы?

3.Табигъатны сакълауда адам кесин борчлугъа санаргъа нек керекди?

4.Табигъатны байлыгъы аны не затларында танылады?

5.Табигъатда неле бардыла?

VI. Дерсни тамамлау (рефлексия). Окъучуланы билим дараджаларына кёре

багъа салыу; сабийле бла бирге дерсни оюмлау (тамамлау):

Авторну джашау эмда чыгъармачылыкъ джолу бла бираз шагъырейлендик; авторну назмуларыны иннет магъаналарын, алада хайырланнган тилни суратлау мадарларын ачыкъладыкъ; «Сатмагъанса кесинги» деген назмуну окъуй, адамлыкъны юсюден кёб зат билдик, «Тюзлюк хорлаб» деген назмусунда миллетибизни ёмюрю джашаб тургъан ата-баба джуртундан зор бла кёчюрюлгени, зорлукъ-тюрме джорукъда, азабланы отунда кёб адамыбыз къырылгъаны айтылады, «Тебсеген гоккачыкъ» деген назмуда, табигъатны байлыгъын аны сакъларгъа адамлагъа борч болгъанын ангыладыкъ, чыгъармаланы текстлерин сюзе, тил байлыгъыбызны бираз ёсдюрдюк.

VII. Юйге иш.Окъуучуланы билим дараджаларына кёре юй иш бериу.

Биринчи къауум.

1.Назмуланы кескин, шатык окъургъа, кесинг сайлагъан бир назмуну

азбар билирге.

Экинчи къауум.

2.Карточкалада соруулагъа джууабла берирге (104-чю бет).

VIII. Дерсде ишлеген окъуучулагъа багъа салыу.