"С?йлемні? т?рлаулы м?шелері"

“ Айнабұлақ” негізгі орта мектебі

Сабақтың тақырыбы:

Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері

• Білімділік: Оқушыларға сөйлемнің тұрлаулы мүшесі баяндауыш туралы жан-жақты түсінік беріп, дара және күрделі баяндауыш түрлерін ажырата білуге үйрету.

• Дамытушылық: Оқушылардың сөздік қорын молайту, ойлау қабілетін дамытып, өз ойын жүйелі түрде жеткізуге, топпен жұмыс істеуге үйрету.

• Тәрбиелік: дүниетанымдық көзқарастарын, рухани-адамгершілік, еңбексүйгіштік дағдыларын қалыптастыру, отанды сүюге, қазақ тіліне деген қызығушылығын арттыру.

• Сабақтың түрі: жаңа сабақ.
• Сабақ әдісі: сұрақ-жауап, түсіндіру, ой қозғау, тест т.б.
• Сабақ көрнекілігі: интербелсенді тақта, кеспе қағаздар, плакаттар т.б.

Сабақ

барысы

Күн шуағы Жылы сөздер

Бүгін күніміз қандай болсын?

Біз қандаймыз, қандаймыз,

Шұғылалы таңдаймыз

Күлімдеген күндейміз

Еш уайымды білмейміз.

Біздің бүгінгі және ертеңгі, болашақтағы мақсатымыз не?

• Оқу, білім алу.
• Тәрбиелі, саналы азамат болу.
• Еңбек ету.
• Ел экономикасын, мәдениетін көтеру.
• Өзімізден кейінгі ұрпақтарға үлгі-өнеге көрсету.

Ол үшін не істеу керек?

• Үлкенді тыңдап, кішіге қамқорлық көрсетіп, сабақты зейін қоя тыңдау керек.
• Біз ата бабаларымыздың салт-дәстүрін жаңғыртатын, жаңалыққы ұмтылытын ізденімпаз оқушылармыз!

1 .

Қазақ тіл білімінің салалары:

Дыбыс,

әріп

Бастауыш,

баяндауыш

Фонетика,

лексика,

грамматика

Жарайсың!

Ойлан !

Зат есім,

Сын есім

2 .

Лексиканың зерттейтін салалары :

Буын түрлері

Сөйлем мүшелері

Қосымшалар

Жарайсың !

Ойлан !

Сөз мағынасы

3 .

Грамматика қандай

2 салаға бөлінеді :

Лексика

мен

фонетика

Тұрлаулы,

тұрлаусыз

мүшелер

Морфология

мен

синтаксис

Жұрнақтар

мен

жалғаулар

Жарайсың !

Ойлан !

4 .

Синтаксис нені зерттейді :

Сөз таптары

Сөз мағынасы

Сөйлем

Сөйлем мүшелері

Сөйлем түрлері

Дауысты

және

дауыссыз

дыбыстар

Омоним

Антоним

Синоним

Жарайсың !

Ойлан !

Сөйлем мүшесі

Тұрлаулы мүшелер

Тұрлаусыз мүшелер

Бастауыш

Баяндауыш

Анықтауыш

Толықтауыш

Пысықтауыш

Бастауыш

Бастауыш – сөйлемде атау септікте тұрып, баяндауыш анықтайтын іс-қимыл, сапа – белгісінің иесі болатын тұрлаулы мүше.и

Сұрақтары: Кім? Не? Кімдер? Нелер? Несі? Кімі? Қаншасы? т.б.

Бастауыш болатын сөз таптары

• Атау тұлғадағы зат есім: Ауыл абыр-сабыр болды.
• Есімдік: Олар – кеше келгендер.
• Заттанған сын есім: Жарлы болсаң да, арлы бол.
• Заттанған сан есім: Екеуі оқыған екен.
• Есімше және тұйық етістік: Айту парыздан құтылу емес

Баяндауыш

Бастауыштың іс-әрекетін, қимылын, жай- күйін, оқиғаның болған шағын білдіретін сөйлемнің тұрлаулы мүшесі баяндауыш деп аталады.

Сұрақтары: Не істеді? Қайтеді? Қайтті?

Не істемек т.б.

Баяндауыштардың жасалуы.

Сөз табының бәрі де баяндауыш бола алады. Көбіне баяндауыш болатын с өз табы – етістіктер. Мысалы: Амантайдың жүрегі аттай тулады.( С.Мұқанов.)

Қазақ тілінде есім сөздердің (зат есім,сын есім, сан есім, есімдіктердің) қайсысы болса да баяндауыш қызметінде жұмсала береді.

Зат есімдерден болған баяндауыштар: Түнергенде түнмін, күлгенде күнмін. Сөзім- шекер, тілім- бал , лебізімнен алған нәр. (Ғ.Мұстафин.)

Сын есімдерден болған баяндауыштар:

Ауа-райы жақсы. Қар қалың.

Сан есімдерден болған баяндауыштар: Мен он бестемін. Білгенің – бір тоғыз , білмегенің тоқсан тоғыз.( Мақал.)

Есімдіктерден болған баяндауыштар: Басқаға үлгі болатын бізбіз. Жидебайдағы қыстаудың ең үлкен бөлмесі- осы.( М.Әуезов.)

Баяндауыш

Дара

Күрделі

б ір сөзден

Екі, одан да көп

Олар кітапханадан

келді.

Оқушылар келе

жатыр.

Дара баяндауыш

Күрделі баяндауыш

Нұрлан мектепте оқиды.

Ол бөлмені тазалады.

Біз Қазақстанда тұрамыз.

Ертең жаңбыр жауады.

Машина баяу жүріп келе жатыр.

Ол сурет өнерін жақсы көретін адам еді.

Келе жатқан үшеу екен .

Ол келуге тиіс екен.

Сөлемдегі баяндауыштың орнын толықтырыңдар.

• Адам баласы табиғатты .
• Біз бұлақтардың көзін .
• Су мол болса, астық та .
• Көк шөпті таптауға .
• Ата-бабаларымыз табиғатқа жанашырлықпен .

Керекті сөздер: қараған, болмайды, мол болады, аштық, қорғауы тиіс.

АНАГРАМАЛАР ШЕШУ

1 топқа:

Қыста суды қаптаймын,

Бірақ жазда жатпаймын.

Алғашқы әріп ауысса,

Онсыз тамақ татпаймын.

2 топқа:

«Қ» - әрпінен бастасаң,

Көмірге ұқсас түрім бар.

«Қ»-ны сызып тастасаң,

Жасаймын шөп гүлін бал.

Грамматикалық арифметика

А

А

А

А

А

А

А

А

А

А

А

А

А

А

Грамматикалық арифметика

А

Л

А

Й

М

А

А

А

Н

Й

П

А

А

Ш

А

Т

Р

А

А

Р

А

П

Й

А

Қ

А

Л

А

Венн диаграммасы

Бастауыш

Баяндауыш

Венн диаграммасы

Тест тапсырмалары

• 1.Бір ғана ойды білдіріп, бір ғана интонациямен айтылатын сөйлем не деп аталады?
• А.құрмалас сөйлем
• В. жай сөйлем
• С.сабақтас құрмалас сөйлем
• D.салалас құрмалас сөйлем
• Е.аралас құрмалас сөйлем
• 2. Сөйлем айтылу мақсаты мен интонациясына қарай нешеге бөлінеді?
• А. 5 В. 3 С. 2 D. 4 Е. 6
• 3. Сөйлем мүшелеріне жатпайтынын көрсетіңіз?
• А.бастауыш D. толықтауыш
• В. анықтауыш Е. сөз тіркесі
• С. баяндауыш
• 4. Сөйлемде айтылған қимыл-әрекеттің иесін білдіретін сөйлемнің тұрлаулы мүшесі?
• А. Баяндауыш D. анықтауыш
• В. бастауыш Е. пысықтауыш
• С. толықтауыш

• 5. Баяндауыш құрамына қарай нешеге бөлінеді?
• А. 2 В. 3 С. 4 D. 5 Е. 6
• 6.Баяндауышы дара болып тұрған сөйлемді көрсетіңіз?
• А. Апам келе жатыр.
• В. Бақыт жүгіріп бара жатыр.
• С. Омар мен Ермек өзенге барып, шөп шауып келе жатыр.
• D. Мен сегізінші сыныпта оқимын.
• Е . Арманбек өте жақсы кісі еді.
• 7.Бастауыштың қимыл-әрекетін, жай-күйін, оқиғаның болған шағын білдіретін сөйлемнің тұрлаулы мүшесі?
• А. Бастауыш.
• В. анықтауыш
• С. толықтауыш
• D. пысықтауыш
• Е. баяндауыш

Қорытынды

• Бастауыш дегеніміз не?
• Бастауыш қай сөз табынан жасалады?
• Баяндауыш дегеніміз не?
• Баяндауыш қай сөз табынан жасалады?
• Баяндауыш құрамына қарай нешеге бөлінеді?
• Дара және күрделі баяндауыштарға мысал келтіріңдер?