М?мкіндігі шектеулі балаларды? бойында?ы е?бек да?дыларын ?алыптастыру

Мектеп жасына дейінгі балаларды? е?бек т?рбиесі

Б?л т?рбие т?ріні? ма?саты- т?рбиеленушіде осы заман?ы техника, технология ж?не ?ндірісті ?йымдастыру, жалпы е?бектік ептіліктер мен да?дылар, е?бекке деген жауапкерлі ?атынас пен психологиялы? дайынды?, е?бектенуге бол?ан ы?ылас-ниет, е?беккерге сый-??рмет сезімін ?алыптастыру.

Е?бек т?рбиесіні? мазм?нды? негізін о?у е?бегі (а?ыл-ес ж?не т?н-денелік), ?зіндік ?ызмет е?бегі (мектепте ж?не ?йде), ?о?амды? пайдалы е?бек (демалыс кезіндегі т?жірибелік е?бек, ??рылыс отрядтарында?ы ж?мыстар, орман ?ор?ау, тимур ?оз?алысы ж?не т.б.) ??райды.

Мектеп жасына дейінгі балаларды е?бекке баулу?а тарихи кезе?дерге т?рліше м?н берілген. Осы кезе?ге дейінгі е?бек т?рбиесіні? міндеттері е?бек с?йгіштікке т?рбиелеу, е?бекті ??рметтеу, е?бек м?дениетін ж?не е?бек ету да?дысы мен біліктілігін ?алыптастыруды к?здейді. Ке?ес ?кіметіні? ал?аш?ы жылдарында мектепке дейінгі балаларды ?о?амды? ж?не ?леуметтік т?р?ыдан т?рбиелеу м?селелерімен ?атар е?бек т?рбиесі ерекше ?ол?а алынды. 1919-жылы мектепке дейінгі т?рбиені? м?селелері ?арастырыл?ан I съезде балаба?ша мен мектепте е?бек т?рбиесін бірізді ж?ргізу міндеттері аны?талып, оны? талаптары белгіленді. Р. И. Жуковская балаларды? ойын ар?ылы е?бек да?дыларын ?алыптастыру, е?бек ?рекетіне ж?мылдыру, е?бек ?рекеті ойынды байыту?а ба?ытталуы тиіс деген. 1960 жылдары мектепке дейінгі мекеме ?ызметкерлеріні? ?сынысы бойынша е? бастысы балаларды ересекті? е?бегімен таныстыру ма?ызды деп саналып, баланы? ?здігімен орындайтын е?бек ?рекеттеріне м?н берілмеді. В. Г. Нечаева, Г. Н. Година, Д. В. Сергеева, Р. С. Буре, Л. И. Захаревич та?ы да бас?а ?алымдарды? мектепке дейінгі балаларды? е?бектегі психологиялы? ерекшелігіне, е?бек да?дылары мен біліктерін игеру де?гейлеріне, ?йымдастырылуы ?дістемесіне ?арай е?бек т?рлерін ?зін-?зі ?ызмет ету, шаруашылы?-т?рмысты? е?бек, ?ол е?бегі ж?не таби?атта?ы е?бек деп б?лгендерін атап кетуге болады. Біра?, сол кездегі теорияларды? ?ай-?айсына да к?з ж?гіртсек, халы? т?жірибесіне с?йенбегенін, т?рмысты? салт-д?ст?рлерді ескеріп ?йымдастырылу ?арастырылма?анын бай?ады?. Б?гінгі та??а дейін ?о?амны? дамуына байланысты мектепке дейінгі балаларды? е?бегіні? т?рлері тере? зерттеліп, мазм?ны аны?талуда. Соны? ішінде В. П. Нечаева, П. О. Абдулвагаева, Е. Н. Герасимова, Г. Н. Годинаны? зерттеулерінде ?зіне-?зі ?ызмет ету е?бегі 5-6 жаста?ы балаларды? ?зін к?туі, ересекке т?уелсіз болып, ?зіні? ісіне сенімі ?алыптасып ??ыпты, ?демі, ?зі киіне алу біліктілігі, сырт?ы келбетіне ?арай алуы керек делінген. Балалар е?бегіні? б?л т?рін хал?ымызды? т?рмыс салтымен байланыстырып ?йымдастыру?а болады. Таби?атта?ы е?бек ар?ылы балаларды е?бекке баулу туралы А. К. Бондаренко, Н. Н. Кокорева, Е. И. Кокорева, А. Ф. Мазуринаны? е?бектерінде зерттелген. ?алымдарды? пікірінше, 5-6 жаста?ы балаларды? таби?атта?ы е?бегі ?сімдіктер мен жануарлар?а к?тім, ба?шада к?к?ніс ?сіру, ?лескені жасылдандыру, аквариумды тазарту?а араластыру. Е?бекті? б?л т?ріне ертеде ?аза? хал?ы балаларын мектепке дейінгі кезе?нен баулы?ан ж?не т?рлі тиімді ?діс-т?сілдерді пайдалана білген. Мектеп жасына дейінгі балаларды? ?ол ж?не к?ркем е?бегінде таби?и материалдар, ?а?аз, ?атырма ?а?аз, мата, а?аштан б?йымдар жасайтынды?ы Я. И. Базик, Э. К. Гульян, В. Ф. Ждан, Е. Я. Беляевны? зерттеулерінде теориялы? негіздері мен ?дістемесі на?тылан?ан. Б?л е?бекті? т?рінде балаларды? ?иялы, шы?армашылы? ?абілеті дамып, ?олды? ?са? б?лшы? еті жетіліп, ?стамдылы??а, баста?ан ісін ая?ына дейін жеткізуге ?йренеді. Е. Б. Горунович, У. А. Карамзин, А. В. Пантелеевалар мектеп жасына дейінгі балаларды? к?ркем е?бегін ?йымдастыруды екі ба?ытта: ?рт?рлі материалдардан сыйлы?тар жасау?а; екіншіден, топты мерекеге ?арсы ?шекейлеуге, к?рмені безендіру ?рекеттерін ж?ргізу деп б?леді. ?аза? психологтары А. Темірбеков, С. Балаубаев е?бектерінде дені сау балаларды? б?рінде ?арапайым ж?мыс?а бейімділік болатынын айтады. ?ол е?бегі баланы? игілікті ж?мысы. ?а?аздан, картоннан, а?аштан н?рселер істейді, ?рекет ?стінде ??ымдылы?, тап?ырлы? ?йымдастыру ерекшеліктерін аны?тауы бізді? зерттеуімізге ар?ау болады. Осы атал?андар балаба?шаны? о?у-т?рбие ?рдісінде ?аза?ты? ?лтты? т?рмыс салт-д?ст?рлерімен ?штастырып ж?ргізілсе, болаша? ?рпа?ты? е?бекке деген с?йіспеншілігі, е?бекке деген ?арапайым да?дылары к?зделген міндеттерге сай болар еді. Мектеп жасына дейінгі балаларды е?бекке баулуды тек балаба?шаларда ?ана емес, отбасында ж?зеге асыру?а толы? м?мкіндіктер бар екені Т. А. Маркова, Л. В. Загик зерттеулерінде ке?інен айтылады. Олар ата-аналар?а ?з балаларын е?бекке баулу ж?мыстарын мектеп жасына дейінгі кезе?нен бастауын, біра? баланы? жас ерекшелігін, психологиялы? м?мкіндіктерін балаба?шамен бірлесіп ж?мыс ж?ргізу ?ажеттігін т?сініп, педагогтарды? талаптарымен ?штас?ан жа?дайда н?тиже беретіндігін ал?а тартады. Мектеп жасына дейінгі балаларды? пайдалы е?бекке ?ызы?ушылы?ын ояту, белгілі бір е?бек т?ртібін т?рбиелеу, е?бекті ?здігімен жасау?а, орындау?а, ба?алау?а ?йрету басты міндеттерді? бірі болып отыр. 5-6 жаста?ы баланы? белгілі бір уа?ыт аралы?ында е?бек етуге ?деттенуі жай ?ана е?бекке ?йрету емес, ал?аш?ы е?бек процесіне ??штарлы?, е?бек етуге ?зірлік деп ?ара?ан д?рыс. Е?бекті? ?андайы болмасын адамны? белгілі ?уат, к?ш-жігерін ж?мсауды талап етеді. 5-6 жаста баланы? а?засы ?немі даму ?стінде болып, б?лшы? еті мен ж?йке ж?йесі толы? жетілмегендіктен тез шаршау?а бейім т?рады. Шамасынан тыс е?бек тапсырмасын беруде бала бар к?шін салып ?мтылса да орындай алмайды. Сонды?тан ересек топ балаларын т?рмыс-салт д?ст?р негізінде е?бекке баулуда е?бек ?рекетін ?алыптастыруды? психологиялы? за?дылы?тарына, даму м?мкіндіктеріне с?йену басты міндеттерді? бірі болып саналады. В. С. Мухинаны? е?бегінде бала т?рбие ?рдісінде ?рекетті? (орамалмен с?ртінуі, ?арындашпен сурет салу, м?сіндеу) сан алуан т?рін ме?гереді. М?ны? б?рі сырт?ы н?тижеге бастайтын практикалы? іс-?рекет. Сонымен бірге баланы? ішкі іс-?рекеті де ?алыптастасады, оны? к?мегімен бала заттарды ?арайды, ?асиеттерін аны?тайды, бір-бірімен байланысын ашады. Осындай ішкі іс-?рекетті? ?алыптасуы бала дамуыны? негізгі е?бек мазм?нын ??райтыны айтылады. ?. Жары?баев адам іс-?рекетті? белгілі бір т?рімен айналысу ар?ылы ?ана сырт?ы ортамен белсенді т?рде байланыс жасайды дей келіп, «?рекет дегеніміз – т?рлі ?ажеттіліктерді ?теуге байланысты белгілі ма?сат?а жетуге ба?ыттал?ан ?рдіс» деп аны?тама береді. Бізді? ойымызша, бала ?зіні? ?ажеттерін ?теу ?шін (ойын, е?бек ?стінде) бар м?мкіндігін пайдаланады, ?рекет етуге талпынады. Психолог Я. Л. Коломинский, Л. В. Финькевич зерттеулерінде 5-6 жас аралы?ында бала ойын мен е?бек арасында?ы айырмашылы?ты а??арып, е?бек ??ралдарын орнымен пайдаланып, е?бек операцияларын орындап, е?бекті? обьективтік ма?сатын ?оя біліп, оны? ?о?амды? пайдалы ба?ыттылы?ын т?сіне бастайды. Мектеп жасына дейінгі кезе?де е?бекті д?рыс ?йымдастыру баланы ж?йелі т?рде е?бекке баулуды?, е?бек да?дыларына ?йретуді? ал?аш?ы ?адамы. Бірте-бірте е?бек етуге деген ?ажеттілікті ояту баланы? болаша? ?мір с?ру ?ажеттілігіне айналу?а ал?ышарт болады. А. В. Запорожец мектеп жасына дейінгі балаларды тек е?бек н?тижесі ?ана емес, оны? бас?а адамдар ?шін ма?ыздылы?ы да ?ызы?тыратынды?ын айтады. Балалар ?а?аздан, а?аштан ?р н?рсе жасау?а, ересектерге к?мектесуге ?ызы?ады, егер ересек тарапынан ?олдау болса, балалар ?здеріне тапсырыл?ан іске не??рлым саналы ниетпен ?арап, орындау?а талпынады. 5-6 жаста?ы балаларда ал?аш?ы е?бек ?рекеті ?алыптасып, ересектен к?мек с?рап ?ана ?оймай, ?здеріне де к?мектесу ниеті пайда болады. Мектеп жасына дейінгі балаларды? е?бек ?рекетіні? ?зіндік ма?саты, мотиві, жоспары н?тижесіні? ?зіндік ерекшеліктері болады. Атал?ан ??рылымдар е?бек ?рекетіні? ?рдісінде к?рініп ересектерді? к?мегімен дамып жетілетіндігін айтады

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«М?мкіндігі шектеулі балаларды? бойында?ы е?бек да?дыларын ?алыптастыру»

Мектеп жасына дейінгі балалардың еңбек тәрбиесі

Бұл тəрбие түрінің мақсаты- тəрбиеленушіде осы заманғы техника, технология жəне өндірісті ұйымдастыру, жалпы еңбектік ептіліктер мен дағдылар, еңбекке деген жауапкерлі қатынас пен психологиялық дайындық, еңбектенуге болған ықылас-ниет, еңбеккерге сый-құрмет сезімін қалыптастыру.

Еңбек тəрбиесінің мазмұндық негізін оқу еңбегі (ақыл-ес жəне тəн-денелік), өзіндік қызмет еңбегі (мектепте жəне үйде), қоғамдық пайдалы еңбек (демалыс кезіндегі тəжірибелік еңбек, құрылыс отрядтарындағы жұмыстар, орман қорғау, тимур қозғалысы жəне т.б.) құрайды.

Мектеп жасына дейінгі балаларды еңбекке баулуға тарихи кезеңдерге түрліше мән берілген. Осы кезеңге дейінгі еңбек тәрбиесінің міндеттері еңбек сүйгіштікке тәрбиелеу, еңбекті құрметтеу, еңбек мәдениетін және еңбек ету дағдысы мен біліктілігін қалыптастыруды көздейді. Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында мектепке дейінгі балаларды қоғамдық және әлеуметтік тұрғыдан тәрбиелеу мәселелерімен қатар еңбек тәрбиесі ерекше қолға алынды. 1919-жылы мектепке дейінгі тәрбиенің мәселелері қарастырылған I съезде балабақша мен мектепте еңбек тәрбиесін бірізді жүргізу міндеттері анықталып, оның талаптары белгіленді. Р. И. Жуковская балалардың ойын арқылы еңбек дағдыларын қалыптастыру, еңбек әрекетіне жұмылдыру, еңбек әрекеті ойынды байытуға бағытталуы тиіс деген. 1960 жылдары мектепке дейінгі мекеме қызметкерлерінің ұсынысы бойынша ең бастысы балаларды ересектің еңбегімен таныстыру маңызды деп саналып, баланың өздігімен орындайтын еңбек әрекеттеріне мән берілмеді. В. Г. Нечаева, Г. Н. Година, Д. В. Сергеева, Р. С. Буре, Л. И. Захаревич тағы да басқа ғалымдардың мектепке дейінгі балалардың еңбектегі психологиялық ерекшелігіне, еңбек дағдылары мен біліктерін игеру деңгейлеріне, ұйымдастырылуы әдістемесіне қарай еңбек түрлерін өзін-өзі қызмет ету, шаруашылық-тұрмыстық еңбек, қол еңбегі және табиғаттағы еңбек деп бөлгендерін атап кетуге болады. Бірақ, сол кездегі теориялардың қай-қайсына да көз жүгіртсек, халық тәжірибесіне сүйенбегенін, тұрмыстық салт-дәстүрлерді ескеріп ұйымдастырылу қарастырылмағанын байқадық. Бүгінгі таңға дейін қоғамның дамуына байланысты мектепке дейінгі балалардың еңбегінің түрлері терең зерттеліп, мазмұны анықталуда. Соның ішінде В. П. Нечаева, П. О. Абдулвагаева, Е. Н. Герасимова, Г. Н. Годинаның зерттеулерінде өзіне-өзі қызмет ету еңбегі 5-6 жастағы балалардың өзін күтуі, ересекке тәуелсіз болып, өзінің ісіне сенімі қалыптасып ұқыпты, әдемі, өзі киіне алу біліктілігі, сыртқы келбетіне қарай алуы керек делінген. Балалар еңбегінің бұл түрін халқымыздың тұрмыс салтымен байланыстырып ұйымдастыруға болады. Табиғаттағы еңбек арқылы балаларды еңбекке баулу туралы А. К. Бондаренко, Н. Н. Кокорева, Е. И. Кокорева, А. Ф. Мазуринаның еңбектерінде зерттелген. Ғалымдардың пікірінше, 5-6 жастағы балалардың табиғаттағы еңбегі өсімдіктер мен жануарларға күтім, бақшада көкөніс өсіру, үлескені жасылдандыру, аквариумды тазартуға араластыру. Еңбектің бұл түріне ертеде қазақ халқы балаларын мектепке дейінгі кезеңнен баулыған және түрлі тиімді әдіс-тәсілдерді пайдалана білген. Мектеп жасына дейінгі балалардың қол және көркем еңбегінде табиғи материалдар, қағаз, қатырма қағаз, мата, ағаштан бұйымдар жасайтындығы Я. И. Базик, Э. К. Гульян, В. Ф. Ждан, Е. Я. Беляевның зерттеулерінде теориялық негіздері мен әдістемесі нақтыланған. Бұл еңбектің түрінде балалардың қиялы, шығармашылық қабілеті дамып, қолдың ұсақ бұлшық еті жетіліп, ұстамдылыққа, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге үйренеді. Е. Б. Горунович, У. А. Карамзин, А. В. Пантелеевалар мектеп жасына дейінгі балалардың көркем еңбегін ұйымдастыруды екі бағытта: әртүрлі материалдардан сыйлықтар жасауға; екіншіден, топты мерекеге қарсы әшекейлеуге, көрмені безендіру әрекеттерін жүргізу деп бөледі. Қазақ психологтары А. Темірбеков, С. Балаубаев еңбектерінде дені сау балалардың бәрінде қарапайым жұмысқа бейімділік болатынын айтады. Қол еңбегі баланың игілікті жұмысы. Қағаздан, картоннан, ағаштан нәрселер істейді, әрекет үстінде ұғымдылық, тапқырлық ұйымдастыру ерекшеліктерін анықтауы біздің зерттеуімізге арқау болады. Осы аталғандар балабақшаның оқу-тәрбие үрдісінде қазақтың ұлттық тұрмыс салт-дәстүрлерімен ұштастырып жүргізілсе, болашақ ұрпақтың еңбекке деген сүйіспеншілігі, еңбекке деген қарапайым дағдылары көзделген міндеттерге сай болар еді. Мектеп жасына дейінгі балаларды еңбекке баулуды тек балабақшаларда ғана емес, отбасында жүзеге асыруға толық мүмкіндіктер бар екені Т. А. Маркова, Л. В. Загик зерттеулерінде кеңінен айтылады. Олар ата-аналарға өз балаларын еңбекке баулу жұмыстарын мектеп жасына дейінгі кезеңнен бастауын, бірақ баланың жас ерекшелігін, психологиялық мүмкіндіктерін балабақшамен бірлесіп жұмыс жүргізу қажеттігін түсініп, педагогтардың талаптарымен ұштасқан жағдайда нәтиже беретіндігін алға тартады. Мектеп жасына дейінгі балалардың пайдалы еңбекке қызығушылығын ояту, белгілі бір еңбек тәртібін тәрбиелеу, еңбекті өздігімен жасауға, орындауға, бағалауға үйрету басты міндеттердің бірі болып отыр. 5-6 жастағы баланың белгілі бір уақыт аралығында еңбек етуге әдеттенуі жай ғана еңбекке үйрету емес, алғашқы еңбек процесіне құштарлық, еңбек етуге әзірлік деп қараған дұрыс. Еңбектің қандайы болмасын адамның белгілі қуат, күш-жігерін жұмсауды талап етеді. 5-6 жаста баланың ағзасы үнемі даму үстінде болып, бұлшық еті мен жүйке жүйесі толық жетілмегендіктен тез шаршауға бейім тұрады. Шамасынан тыс еңбек тапсырмасын беруде бала бар күшін салып ұмтылса да орындай алмайды. Сондықтан ересек топ балаларын тұрмыс-салт дәстүр негізінде еңбекке баулуда еңбек әрекетін қалыптастырудың психологиялық заңдылықтарына, даму мүмкіндіктеріне сүйену басты міндеттердің бірі болып саналады. В. С. Мухинаның еңбегінде бала тәрбие үрдісінде әрекеттің (орамалмен сүртінуі, қарындашпен сурет салу, мүсіндеу) сан алуан түрін меңгереді. Мұның бәрі сыртқы нәтижеге бастайтын практикалық іс-әрекет. Сонымен бірге баланың ішкі іс-әрекеті де қалыптастасады, оның көмегімен бала заттарды қарайды, қасиеттерін анықтайды, бір-бірімен байланысын ашады. Осындай ішкі іс-әрекеттің қалыптасуы бала дамуының негізгі еңбек мазмұнын құрайтыны айтылады. Қ. Жарықбаев адам іс-әрекеттің белгілі бір түрімен айналысу арқылы ғана сыртқы ортамен белсенді түрде байланыс жасайды дей келіп, «әрекет дегеніміз – түрлі қажеттіліктерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағытталған үрдіс» деп анықтама береді. Біздің ойымызша, бала өзінің қажеттерін өтеу үшін (ойын, еңбек үстінде) бар мүмкіндігін пайдаланады, әрекет етуге талпынады. Психолог Я. Л. Коломинский, Л. В. Финькевич зерттеулерінде 5-6 жас аралығында бала ойын мен еңбек арасындағы айырмашылықты аңғарып, еңбек құралдарын орнымен пайдаланып, еңбек операцияларын орындап, еңбектің обьективтік мақсатын қоя біліп, оның қоғамдық пайдалы бағыттылығын түсіне бастайды. Мектеп жасына дейінгі кезеңде еңбекті дұрыс ұйымдастыру баланы жүйелі түрде еңбекке баулудың, еңбек дағдыларына үйретудің алғашқы қадамы.