М?мкіндігі шектеулі балаларды ?леуметтік т?рмыс?а ?йрету

Әлеуметтік – экономикалық дамудың  қазіргі кезеңінде мүмкіндіктері шектелген балаладың    жеке даралық ерекшеліктеріне,  қазіргі қоғамдағы  орнына, олардың мінез-құлық және мінез ерекшеліктеріне  мән бермеу бүгінгі  қоғам дамуында  мүмкін емес. Дегенмен «ерекше»  балаларды оқыту мен  тәрбиелеу  және әлеуметтендіру күрделі  мәселе   болып қалып отыр.  Аталған балалар категориясын  қоғамға  интеграциялауға  дайындаудағы  жағымды беталыстардың  алдын-алу  үшін оларды оқыту, тәрбиелеу  және барлық  өмірлік  әрекеттерін  ұйымдастыруда  арнаулы (түзетім)  білім берудің  қазіргі  проблемаларын талдаудан  шығатын жаңа теориялық ықпал  жасауды талап  етеді және  де бұл  мүгедек балаларды  әлеуметтік  қорғауға  қатысты медициналық, педагогикалық, әлеуметтік, әлеуметтік психологиялық және өзге де  проблемалар  комплексін ескере  отырып шешілу қажеттігін туындатады.

Мүмкіндігі шектелген бала ерекше қарауды қажет етеді. Осындай тұлғаны қалыптастыруды нәтижелі  басқару үшін, түрлі жас кезеңіндегі  бала дамуының  өзіндік психологиялық-педагогикалық  заңдылықтары туралы  терең білу керек. Егер адамды тарих пен табиғаттың  бір бөлігінің   өнімі  ретінде биоәлеуметтік  нәрсе  деп қарастырар болсақ,  мұнан  дамуға  әсер ететін  биологиялық (табиғи)  және  әлеуметтік (әлеуметтік орта)  фактор шығады. «Психологиялық  ой түйіндісі  бойынша  физиологиялық кемшілік  әлеуметтік тәртібі нормаларының   бұзылуын  туындатады. Осындай кемшіліктері бар балалардың  барлық  психологиялық  ерекшеліктері  биологиялық емес, әлеуметті құбылыс болып  табылады». (Л.С.Выготский)

Психиканың  тарихи-мәдени  қалыптасу теориясында  Л.С.Выготский  кез-келген  кемшілік, баланың қоршаған ортамен  қарым-қатынасын  шектеуде, оған  адамзаттың  мәдени,  әлеуметтік тәжірбиесін  игеруге кедергі  келтіретініне  баса назар аударады.

Мүмкіндіктері шектеулі адамдарға өзгелермен бірдей оқуға, жұмыс істеуге, демалуға т.б.  яғни қоғамдық  қоғамдық өмірге араласуға құқық беру қажеттігі еш күмән келтірмейді, дегенмен  бұны шынайы  түрде іске асыру оңай еместігі белгілі.  Білім алу,  қоғамдық өмірге араласу,  түрлі мүмкіндіктерді игеру,  мемлекет,  жергілікті әкімшілік  білім беру жүйесін қолдау  таппаған жағдайда тек қағаз жүзінде  ғана қалып қояды.  Арнаулы білім беру мәселелерін  қайта қараудың  нақты бағыттары білім беру жүйесінде  мүмкіндіктері шектеулі балаларды  интеграциялау  туралы ұсыныстар  және  интеграциялық оқыту  практика барысында қолға алынып, практикаға  енгізіліп, жақсы нәтижелерге қол жетіп жүрген инклюзивтік оқыту барысы және жалпы білім беру мекемелерінің  жанынан ашылып жатқан арнаулы (түзетім)  кластар мен логопункттер.

Психофизиологиялық ауытқушылықтары бар  балалармен психологиялық-педагогикалық  оқытудың  тәрбиелік  сипаты, көрнекілік, жеке ықпал ету сияқты   жалпы дидактика  принциптерімен қатар арнаулы  педагогикадағы түзете-дамыта оқыту және практикалық бағытта оқыту принциптерін  басшылыққа алады.  Дегенмен  осы балалармен жүргізілген жұмыстардың   нәтижелілігі  қосымша  факторларға да байланысты. Ең алдымен  оқу сабақтарының  оқушыларды қоғамдық  тәртіп ережелеріне, белсенділіктерін дамытуға, коммунакабельдік  дәрежесіне сәйкес  келуі  үлкен орын алады.  Сонымен қатар барлық пәндер арасындағы байланыс, яғни бір тақырыптың  түрлі пәндерде қаралып, түсіндірулермен қатар, жағымды тұлға  қасиеттерін  қалыптастыруда  еңбекке оқыту,  еңбекке  баулу ерекше маңызды. Практика барысында оқушыларда  болашақ әлеуметтік  бейімделуіне  өте маңызды  ұжымда бірлесе жұмыс істеу, еңбек етуге деген икем, жауапкершілік сияқты адамгершілік қасиеттері қалыптасады.

Жеке тұлғаны  әлеуметтік бейімдеу  сабақта және сабақтан тыс  уақыттардағы  ұйымдастырылған  сабақтар мен экскурсияларда өткізіледі.  Сабақ барысында арнайы құрылған жағдаяттар бойынша  балалар  қажетті  тұрмыстық  икемдерді, қоғамдық  тәртіп ережелерін  игереді. Ол үшін сабақтан тыс  уақыттарда  төменгі класс  оқушыларымен  «Дүкенде», «Шаштаразда», «Автобуста»  т.б.  сияқты сюжетті-рольді ойында  өткізіледі.  Оқушыларға білгілі бір жағдайда  қалай жасау керектігін бірнеше  рет қайтара  көрсету керек. Бірнеше  қайтара жаттығу,  жүйелі қойылатын талаптар балаларда  қоршаған ортаға икемделуге көмектесетін  жағымды әдеттерді шыңдайды.   Ал танымдық  әрекеттерін дамыту  олардың жеке бас  қасиеттеріне  әсер етеді. Жоғарғы кластарда  жасөспірімдер еңбек әрекетін  сәйкес  бағалай алады, орындаған жұмысының  сапасына да  жәй  қарамайды.  Тапсырманы жаман орындаса қынжылып,  ал жақсы бұйым жасаса жолдасына, мұғаліміне  көрсетіп, мадақтауды ұнатады. Оқушылар осылайша еңбек әрекетіне  қатысудың  маңыздылығын түсіне бастайды.  Бұның бәрі оқушылардың тұлғалық қалыптасуы туралы  айта отырып, олардың өмірлеріндегі еңбектің рөлі мен адамдар арасындағы  қатыр-қатынастың қалыптасуына әсер етеді.

Тәрбиеленушілерді  әлеуметтік оқыту барысында көрнекі құралдар негізгі тиімді әдіс болып табылады.  Бұл жерде көрнекілік шынайылық  деген мағынаны білдіреді. Педагог мүмкіндіктері шектелген балаларды экскурсия, сюжетті-рольді  ойындар, ертегі қойылымдар, театрландырылған  қойылымдар барысында  сыртқы ортаның қасиеттерімен, құбылыстарымен   таныстырады.  Бұл оқушылардың мүмкіндіктерін  пайдалана отырып,  өздеріне қызмет ету,  тұрмыста және арнаулы  өндірісте  қиын емес еңбек операцияларын  орындауға, мүмкіндігінше  қоршаған ортаға икемдеуге  бағытталған жұмыстар. Осындай жұмыстар барысында дамуында проблемасы бар балалар   белсенділік көрсетіп, өз  беттерінше жұмыс  істей  алуға, түрлі жағдаяттар  барысына сай әрекет етуге, өзін өзгелердің  бағалауына парапар  ұстауға үйренеді.  Түзетім жұмыстары барысында  жасаған жұмыстарына  сын көзбен қарауға  үйреніп қана қоймай,  салыстырмалы түрде бағалауға, өзгелердің сындарын қабылдай және текшелей алуға, керек кезінде жолдастарын қолдауға, көмек қолын созуға үйренеді.