Саба?ты? та?ырыбы: Мо?олстан
Саба?ты? ма?саты:
Білімділік: Мо?олстан мемлекетіні? ??рылуымен, этникалы? ??рамымен таныстыра отырып, саяси тарихында?ы негізгі о?и?алар туралы жан - жа?ты т?сінік беру;
Дамытушылы?: О?ушылар?а тарихи о?и?алар мен ??былыстарды талдай білуге, салыстыра білуге, ?зіндік ой ?орыту?а да?дыландыру.
Т?рбиелік: О?ушыларды, хал?ын ?адірлей білетін ?з еліні? азаматы болу?а, хал?ын ?адірлей білуге т?рбиелеу.
Саба?ты? т?рі: Ашы? саба?
Саба?ты? ?дісі: Т?сіндірмелі, с?ра? – жауап
Саба?ты? к?рнекілігі: Карта, арнайы слайд, хронологиялы? кесте, с?зж?мба?.
Саба?ты? барысы:
І. ?йымдастыру б?лімі:
О?ушылармен с?лемдесу, сыныпты т?гелдеу, саба??а назар аудару.
ІІ. ?й тапсырмасымен ж?мыс:
О?и?аларды ханны? бас?ар?ан уа?ытымен с?йкестендір.
ІІІ. Жа?а саба?:
Жа?а саба?ты? жоспары:
Мо?олстанны? ??рылуы, жер аума?ы
Хал?ыны? этникалы? ??рамы.
Мо?олстанны? ішкі - сырт?ы жа?дайы.
Мо?ол ханды?ыны? ?лсіреуі.
1. Мо?олстанны? ??рылуы, жер аума?ы. XIV ?асырды? ортасына ?арай Ша?атай ?лысы ыдырап, Ша?атай ?лысыны? шы?ыс б?лігі - О?т?стік - шы?ыс ?аза?стан мен ?ыр?ызстан аума?ында Мо?олстан мемлекеті ??рылады. Ал ?лысты? келесі б?лігі - Мауараннахрды? батысында ?мір Темір мемлекеті ??рыл?ан. Мо?олстан аталу себебі, Шы?ыс деректерінде "мон?ол" с?зіндегі "н" ?рпі т?сіп ?алып, "мо?ол" немесе "мо?олстан" с?зі ?алыптасып кеткен.
Мемлекетті кезінде Ша?атай хан?а адал ?ызмет еткен дулат тайпасыны? ?мірі Поладшы бас?ар?ан. ?мір Поладшы баста?ан дулат а?с?йектері Поладшыны? хан болу?а ???ы болма?анды?тан, ?здерін ты?дайтын, Ша?атай ?рпа?ы он алты жасар То?ылы? - Темірді 1348 жылы Мо?олстан ханы етіп сайлайды.
Ата?ты тарихшы М?хаммед Хайдарды? жазуы бойынша, Ша?атай мемлекетін ?лестерге б?лгенде дулат ?мірі Поладшыны? атасы ?рт?беге Ма?лай - С?бе жерін берген. Ма?лай - С?бе Шы?ыс Т?ркістаннан Фер?ана?а дейінгі ке? - байта? жерді алып жат?ан.
2. Хал?ыны? этникалы? ??рамы.
? Жетісу айма?ында?ы б. д. д III - II ?. Бастап, ?йсін, ?а?лы тайпалары мекендеген.
? V - VI ?асырларда т?рік тілді тайпалар ?оныстана баста?ан.
? XIII ?асырда мо?олды? арлат, чорас, калучи тайпалары келіп, жергілікті халы?пен араласып т?ркіленіп кетті.
3. Мо?олстанны? ішкі - сырт?ы жа?дайы. Саяси т?ра?сызды? орын ал?ан к?рделі кезе?де билік басына келген То?ылы?-Темір хан елді? ішкі - сырт?ы жа?дайын жа?сартып, XVI ?асырды? басына дейін билік еткен ?улетті? негізін ?алады. Ханды?ты? б?кіл аума?ын біріктіріп, бір орталы??а ба?ындырады. Мемлекетті? орталы?ы Алмалы? ?аласы болады.
Дулат тайпасыны? м?ралы? лауазымы жо?ары ?лысбегі деген ата?ын сол ?алпында ?алдырды. М?сылман дінін мемлекеттік дін ретінде ?абылдайды. Мырза - М?хаммед Хайдарды? жазуы бойынша, бір к?нде 160 мы? адам ислам дінін ?абылда?ан. Ханны? б?йры?ы бойынша дінді ?абылдама?ан ?мірлер мен бектерді ?лім жазасына кескен.
Уа?ыты ---- Бол?ан о?и?алар
1348 ж
Ша?атай ?рпа?ы он алты жасар То?ылы?-Темір Мо?олстан ханы етіп сайлайды
1360 - 1361 жж.
То?ылы? - Темір Мауараннахр?а екі рет с?тті жоры? жасап, баласы Ілияс - ?ожаны. Мауараннахрды? хан та?ына отыр?ызып ?айтады.
1365 жылы
22 маусымда ?мір Темір енді Мауараннахрда?ы билікті ?з ?олына алу ?шін, Ілияс - ?ожа?а ?арсы шы?ады. Ташкент ?аласыны? ма?ында екі жа?ты? арасында шешуші "Батпа? шай?асы" болады.
1371 - 1372 жж
?мір Темір Мо?олстан жеріне ал?аш?ы жоры?ы.
1380 - 1390 жж
?мір Темір Мо?олстан?а 120 мы? адаммен бірнеше рет жоры? жаса?ан.
1428 жж
У?йіс хан ?айтыс болды
1433 жылы
Дулат ?мірлеріні? ?олдауымен Есен - б??а хан та?ына отырады.
4. Мо?ол ханды?ыны? ?лсіреуі. Мо?ол ханды?ын саяси бытыра??ылы? жайлап жат?анда Мауараннахрда?ы билікті ?з ?олынан алып, к?шейген ?мір Темір енді Мо?олстанды жаулау?а кіріседі.
Ал шы?ыстан XIV ?асырды? басында ойраттар шабуыл жасап отырды. М. Х. Дулатиді? жазуына ?ара?анда, У?йіс хан 10 жыл ішінде ?алма?тарды? 612 шабуылына тойтарыс берген.
Мо?олстанда?ы жа?дай 1428 жылы У?йіс хан ?айтыс бол?аннан кейін де сол бая?ы бытыра??ы к?йінде ?алады. Ханды? билік ?шін талас енді У?йіс ханны? балалары Ж?ніс пен Есен - б??а арасында басталады. Таласты? н?тижесінде дулат ?мірлеріні? ?олдауымен Есен - б??а 1433 жылы хан та?ына отырады. Бірак ханды? билік ?шін талас то?тамады. Есен - б??аны? ?аза болуымен Фер?ана жерінде - Жетікентте билік ??рып отыр?ан Ж?ніс дереу Мо?олстан?а оралып, ?зін хан етіп жариялайды. Мо?олстан ханды?ы Ж?ніс ханны? немересі Абдар - Рашид ханны? кезінде ыдырай бастайды. XVI ?асырды? басында Мо?олстан мемлекеті ??лайды. Оны? Жетісу айма?ы ?аза? ханды?ыны? ??рамына енеді.
ІV. С?зж?мба? шешу “Мо?олстан”.
1. Мауараннахрда?ы билікті ?з ?олына алуда к?здеген билеуші? ?мір Темір.
2. Ша?атай ?рпа?ы он алты жасар кімді Мо?олстан ханы етіп сайлайды? То?ылы? - Темір.
3. Дулат ?мірлеріні? ?олдауымен хан та?ына отыр?ан кім? Есен - б??а.
4. Мо?олстан?а шы?ыстан XIV ?асырды? басында кімдер шабуыл жасап отырды? Ойрат.
5. Мемлекетті? орталы?ы ?ай ?аласы? Алмалы?.
6. Мемлекеттік діні? м?сылман.
7. Ташкент ?аласыны? ма?ында ?мір Темір мен Ілияс - ?ожа?а арасында бол?ан шешуші шай?ас? Батпа?.
8. Мо?олстан мемлекетінде негізгі роль ат?ар?ан тайпа? дулат.
9. ?мір Поладшы Мо?олстанды ?ай жерден біржола б?ліп алып, т?уелсіз, жеке ханды? ??ру?а бар к?шін салды? Мауараннахр
V. Жа?а саба?ты бекіту: С?ра? – жауап.
1. Мо?олстанны? алып жат?ан аума?ы?
Ша?атай ?лысыны? шы?ыс б?лігі – О?т?стік – шы?ыс ?аза?стан мен ?ыр?ызстан аума?ы.
2. Мо?олстан мемлекетіні? территориясы туралы кімні?, ?андай е?бегінде жазыл?ан?
М?хаммед Хайдар Дулатиді? «Тарихи Рашиди» е?бегінде.
3. Мо?олстанны? орталы?ын ата?
Алмалы? ?аласы.
4. Неліктен мо?олстан деп аталды?
Шы?ыс деректерінде «мон?ол» с?зіні? «н» ?ріпі т?сіп ?алып, «мо?ол» деп аталды.
5. «Батпа? шай?асы» туралы не айтасы?дар?
То?ылы? Темір хан ?аза бол?аннан кейін ?мір Темір Мауараннахрда?ы билікті ?з ?олына алу ?шін, Ілияс – ?ожа?а ?арсы шы?ады. ?мір Темір мен Ілияс - ?ожа ханны? арасында бірнеше рет ?а?ты?ысулар болады. Ташкент ?аласыны? ма?ында 1365 жылы 22 маусымда екі жа?ты? арасында?ы шешуші шай?ас «Батпа? шай?асы» болады. Жазба деректерді? хабарына ?ара?анда екі жа?тан 10 мы??а жуы? адам ?ырыл?ан. Шай?аста Ілияс - ?ожа хан же?іске жетіп, ?мір Темір ?ашып ??тылады.
6. Мо?олстанны? та?ына кімні? т??ымдары отыр?ан?
Шы??ыс.
7. Мо?олстан ханды?ы кімні? т?сында ыдырай бастады?
Ж?ніс ханны? немересі Абд ар Рашидті? кезінде.
VІ. О?ушылырды ба?алау. Саба??а белсене аралас?ан жекелеген о?ушыларды ба?алаймын.
VІІ. ?йге тапсырма:
1. §25. Мо?олстан та?ырыбын о?у ж?не мазм?нын білу.
2. Та?ырып со?ында?ы тест жауаптарын табу.