Махм?д ?аш?ари-аса білімдар филолог.

Махм?д ?аш?ари-аса білімдар филолог.

Махм?д ?аш?ари-аса білімдар филолог.

Махм?д ?аш?ари

Д?ниеге келгені:

1029
?ыр?ызстан жеріндегі Ысты?к?л жа?асында?ы (кей деректе Шу бойында?ы) Барсхан ?аласы

?айтыс бол?аны:

1101

Мансабы:

т?ркі ?алымы

Мазм?ны

1. 1 Ту?ан жері

2. 2 ?мірбаяны

3. 3 Т?ркі ?алымы

4. 4 Дерекк?здер

   Ту?ан жері

   Махм?д ?аш?ари ( 1029—1101) - т?ркі ?алымы, ?йгілі «Диуану л??ат-ит-т?рк» («Т?ркі с?здеріні? жина?ы») атты е?бекті? авторы. Толы? аты-ж?ні Махм?т ибн ?л Х?сейн ибн М?хаммед. Ту?ан жері ?азіргі ?ыр?ызстан жеріндегі Ысты?к?л жа?асында?ы (кей деректе Шу бойында?ы) Барсхан ?аласы. Ысты?к?л ма?ында?ы бол?ан Барысхан ?аласында ?скерилер отбасында д?ниеге келген. ?арахан ?улетінен. ?аш?арда, Ба?датта білім ал?ан. Византия, Т?ркия, ?ытай ж?не бас?а елдерді арала?ан. Т?ркі тілімен ?атар, араб ж?не парсы тілдерінде де е?бектер жаз?ан. «Диуани л??ат ат-т?рік» - ?. е? ?лы шы?армасы. Онда к?шпелілерді? ой ?леміне ?атысты да тамаша м?ра жина?тал?ан. Б?л тамаша энциклопедиялы? туынды 1072-1078 жылдары Ба?датта жазыл?ан. Т?пн?с?асы жо?алып кеткен. 1206 жылы М.А.Абулфатх жаса?ан жал?ыз к?шірмесі Стамбулда са?таулы. Толы? н?с?асын ?аза? тіліне А. Егеубаев т?ржім?лады.

1. Ат ?ас?асы ай болмас.
2. Т?рт т?лік мал туралы: Су татырмас?а - с?т бер.
3. "Т?лім-т?рбие, ?сиет, та?лым туралы": Ер жігітті ?орлама. ?лкенмен керіспес болар. Бар - ба?ыр, жо? - алтын.
4. "Байлы?-кедейлік туралы": ?олы?а к?міс ?онса - алтын ?зі келер. К?сеу ?зын болса - ?ол к?ймес.
5. "Са?ты? туралы": Ит - ?аппас деме, ат - теппес деме. А?шы - ?анша айла білсе, аю - сонша со?па? біледі.
6. "А?-??с туралы": Ар?ада?ы жауыр ?л?а ?алар.
7. "Жо?ты? туралы": Аш - не жемес, то? - не демес.
8. "Тіл туралы": ?депті? басы - тіл.
9. "Ар-намыс, ?ят туралылы": ?ятсызбен ?стаспа.
10. "?ылым-білім, ?нер туралы": Ба?ытты? белгісі - білім.
11. "Бек, хан туралы": Жер бастыры?ы - тау, ел бастыры?ы - бек.
12. "Асыл с?з туралы": А?ылды с?з - алтын таба??а жеткізер.
13. "Адам ?мірі туралы": Атаны? ?лы - атасына тартып туар.
14. Екпейінше - ?нбес, талпынбайынша - жетпес. (Е?бек туралы)
15. Заман ?артайт?ан?а - бояу айыпты емес. (?о?ам, мемлекет, заман туралы)
16. Жасауы мол келінні? к?йеуі жуас келеді. (?йел, ана туралы)
17. К?ндестерді? к?лі де - к?ндес. (К?ншілдік, ?ыз?аныш туралы)
18. Жал?ыз ?азды? ?ні шы?пас. (Жал?ызды? туралы)
19. Ауыр к?н де ?теді - о?ан сабыр-шыдам ?ыл. (Сабырлы? туралы)
20. Арыстан к?ркіресе - атты? ая?ы т?салар. (?рей туралы)
21. Далада б?рі ?лыса - ?йдегі иті? б?йірі сол?ылдар. (?рей туралы)
22. Жа?сы адамны? с?йегі ?ура?анмен - аты ?алар. (Жа?сы мен жаман туралы)
23. Жаны кедей адамны? ??л?ыны бір тоймайды. (Байлы?-кедейлік туралы)
24. Ауыр к?н де ?теді - о?ан сабыр-шыдам ?ыл. (Сабырлы? туралы)
25. Сара? сан?а ?осылмас. (Сара?ды? туралы)
26. Жа?асында?ыны жала?ан - ала?анда?ысынан айырылады. (Сара?ды? туралы)
27. Алушы - арыстан, сатушы - тыш?ан. (Саудагер туралы)
28. Т?каппар та?сірет тартырады. (Мінез-??лы? туралы)
29. Ашу ?ысса - а?ылы? ?айып болады. (Мінез-??лы? туралы)
30. От - т?тінсіз болмас, жігіт - мінсіз болмас. (Мінез-??лы? туралы)
31. ?ылымсы?анда - ?ызыл киеді, Жарамса?тан?анда - жасыл киеді. (Мінез-??лы? туралы)
32. Еркек??мар ?йел ерге жарымас. (?йел, ана туралы)
33. Пыша? ?анша ?ткір бол?анымен ?з сабын ?зі жона алмайды. (Д?рмесіздік туралы)
34. «А?айын» десе - ша? ?арады?, «?айын» десе - жалт ?арады?. (А?айын, ж?рт туралы)
35. ?ран к?терілсе - ру жиылар, Жау келсе - жама?ат жиылар. (А?айын, ж?рт туралы)
36. Дос адам ма?айынды ж?ма? етер. (Досты? туралы)

?мірбаяны

Махм?дты? ?кесі белгілі ?олбасшы, Барсханны? ?мірі бол?ан. Ол кейін ?арахан ?улеті билеген мемлекетті? м?дени саяси орталы?тарыны? бірі ?аш?ар?а ауыс?ан. Махм?д осында д?ріс ал?ан, ?за? жылдар т?р?ан. Оны? аты ж?ніне ?ай жерден шы??анын к?рсететін д?ст?рмен «?аш?ариді» тіркеуіні? м?нісі де содан.

?алымны? ту?ан, ?айт?ан жылы белгісіз. Ол ж?нінде ?зі де, бас?а зерттеулер мен сол т?ста?ы жазбаларда да ештеме айтылмайды. Ол ?аш?арда ал?ан білімін одан ?рі толы?тыру ма?сатымен, Б??ара, Нишапур, Ба?дад ?алаларында болады, т?ркі тіліні? сыртында араб, парсы, тілдерін жетік ме?гереді. ?з заманыны? аса білімдар филологы, тарихшысы, этнографы, географы ретінде танылады.

Т?ркі ?алымы

Махм?д ?аш?ари т?ркіні? т???ыш тіл маманы, т?ркі тіліні? о?улы?ын жаса?ан, грамматикасын т?зеп, жалпы т?ркі ?леміні? тіл ?неріні? ?рісін ке?ейтіп, ?ркенін ?сірген ??лама. Т?ркология тарихында ол т???ыш тарихи салыстырмалы ?дісті ?олданып, т?ркі тілдері тарихи диалектологиясыны? негізін салды. Оны? осы тілдерді салыстырмалы т?рде зерттеу т?сілі б?кіл Шы?ыс тілшілеріне орта? зерттеу т?сілі ретінде ?зінше бір мектеп болып ?алыптасты.Т?ркі ж?ртыны? бай тарихы, географиялы? жа?дайы, ?дебиеті мен ?нері, этнологияы? ерекшеліктері «Диуани л??ат ат т?ркте» на?ты тарихи деректілік сипатпен таныл?ан. Ол к?птеген ?лыстарды?, тайпаларды? тіл ерекшеліктерін саралап, т?ркі тіліні? бітімін ежіктей т?сіндіреді, т?рмыс салтын, ?дет ??рпын баяндайды, сол кездегі бір ?атар ?аламгерлерді?, ??ламаларды?, тарихи адамдарды? аттары мен ?мірбаянды? деректерін, т?ркі халы?тарыны? байыр?ы жырларын, ма?ал м?телдерін береді. Сонымен ?атар ол к?не д?уірдегі т?ркіні? ?лемдік ?артасын жасап, онда Барсхан, Баласа??н, Тараз, Екі?гіз, ?аш?ардан бастап, т?ркі д?ниесіні? ежелгі ша?арларын, елді мекендерін т?гел дерлік к?рсетеді. Б?л ретте оны т?ркі ж?ртыны? т???ыш энциклопедиялы? аны?тамалы?ы десе де болады